Chơng 2 Phong Cách Thơ Nôm truyền tụng
2.2.1. Hệ thống đề tài, chủ đề t tởng trong thơ Nôm truyền tụng
Theo lý luận văn học, chủ đề là “vấn đề cơ bản, vấn đề trung tâm đợc tác giả nêu lên, đặt ra qua nội dung cụ thể của tác phẩm văn học”[8,tr 43]. Chủ đề bao giờ cũng đợc hình thành và thể hiện cơ sở đề tài. Đề tài tức là “khái niệm chỉ loại các hiện tợng đời sống đợc miêu tả phản ánh trực tiếp trong sáng tác văn học”
[8, tr 78]. Nh vậy, chủ đề trả lời câu hỏi: nội dung cơ bản, cốt lỏi, khái quát nhất của tác phẩm là gì . Còn đề tài nghĩa là xác định nhà văn viết về cái gì.
Căn cứ vào nội hàm hai khái niệm, chúng tôi nhận thấy hệ thống chủ đề, đề tài thơ Nôm truyền tụng Hồ Xuân Hơng thật phong phú và đa dạng.
Xã hội phong kiến lấy Nho giáo làm Quốc giáo. Mọi t tởng, lễ nghi trong xã hội đều lấy Nho giáo làm kim chỉ nam cho hành động. Nho giáo trói buộc con ngời trong những quy định của nó nh “tam cơng ngũ thờng”, “ngũ luân”, thiên mệnh, trung dung Các nhà thơ nh… Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Lê Thánh Tông đều là những nhà Nho, là “đệ tử” của “cửa Khổng sân Trình”nên chịu ảnh… hởng sâu sắc của t tởng Nho giáo. Văn thơ của các tác giả này có ít nhiều tính
chất dân dã nhng nhìn chung các nhà Nho đều thuộc dòng văn học bác học, thuộc tầng lớp trên. Trong thơ họ, từ t tởng đến đề tài đều bị trói buộc trong thiết chế Nho giáo, mang tính chất triết lí, giáo huấn nhiều cho nên thơ họ dù là viết bằng chữ Nôm thì vẫn có vẻ uyên bác và xa lạ với quần chúng lao động. Trong thơ
Nôm,vấn đề đạo lí cơng thờng rất đợc đề cao .Theo thống kê của Lã Nhâm Thìn :
“Quốc âm thi tập” của Nguyễn Trãi có 12/21 bài có nội dung Nho giáo, “Bạch Vân Quốc ngữ thi tập” của Nguyễn Bỉnh Khiêm có 11/22 bài, “Hồng Đức Quốc
âm thi tập”của Lê Thánh Tông có 5/9 bài. Cơng thờng, ngũ luân đợc đề cao bởi vì đó là phần cơ bản, là hạt nhân của đạo Nho về mặt nhân sinh, xã hội. Nhìn chung, nó cũng xuất phát từ tinh thần đẳng cấp, từ quan niệm một xã hội vua sáng tôi hiền của Nho giáo . Nó triệt tiêu hoàn toàn ý thức cá nhân .
Trái lại, thơ Hồ Xuân Hơng là thơ của một trí thức bình dân. Thơ bà cũng viết theo thể thất ngôn bát cú Đờng luật , thất ngôn tứ tuỵêt nhng đó chỉ là mặt thể loại còn đề tài, t tởng ngôn ngữ , hình ảnh trong thơ bà lại hoàn toàn mang phong cách bình dân giản dị. Thơ Hồ Xuân Hơng mang tính chất dân chủ hóa ngày càng cao. Hơn nữa, bà cũng không phải là những Nho sĩ phong kiến luôn lo đời giúp n- ớc, luôn mong mỏi thực hiện lí tởng hoài bão “trị quốc, bình thiên hạ” của Nho gia. Những vấn đề Hồ Xuân Hơng quan tâm chỉ là vấn đề con ngời với hạnh phúc lứa đôi, con ngời sống theo tự nhiên mà thôi. Thơ Hồ Xuân Hơng không có bài nào viết về đạo làm ngời, đạo làm con, cũng không khuyên con ngời sống theo lễ giáo khổ hạnh của Nho gia . Thơ bà thoát li hoàn toàn khỏi lễ giáo phong kiến.
Trong “Thơ Nôm Đờng luật”, Lã Nhâm Thìn viết : “Trong văn học trung đại Việt Nam, Hồ Xuân Hơng gần nh là trờng hợp duy nhất không viết dới bất cứ một ánh sáng của học thuyết tôn giáo nào,không một học thuyết chính trị nào từ phía trên dọi xuống . Hồ Xuân Hơng là sự giải tỏa hoàn toàn khỏi giáo điều phong kiến, là sự đoạn tuyệt khá triệt để với tinh thần “đẳng cấp" của Nho giáo” [16, tr 46]. Với Hồ Xuân Hơng, thơ Đờng luật không còn ở địa vị “đẳng cấp trên” trong hệ thống thể loại văn học trung đại. Và “với nhà thơ, thể thơ Đờng luật đã xa phong cách trữ tình trang nghiêm “cao quý” để đi thẳng vào cuộc sống đời thờng, góc cạnh, chua xót, kịch liệt - nhng đó là cuộc sống đích thực, không chỉ là dân tộc mà còn hết sức dân dã”( Đặng Thanh Lê). Đến Hồ Xuân Hơng, Đờng luật Nôm đã thực hiện một cách tân đầy ý nghĩa.Cuộc sống đời thờng nguyên sơ, chất phác, dân dã
đã trở thành đối tợng thẫm mĩ của thơ bà. Hồ Xuân Hơng không bao giờ mợn hình ảnh sáo cũ đậm chất phong kiến mà bà lấy những chủ đề, đề tài ngay trong cuộc sống bình thờng hàng ngày, từ những cảnh vật, thiên nhiên lớn rộng đến các sự vật bình dị, nhỏ mọn, dẫu rằng những sự vật đó có tầm thờng đến đâu nhng cũng tạo nên đợc xúc cảm sống động bởi nó là yếu tố không thể thiếu trong cuộc sống con ngời. Từ đó bà lên tiếng đề cao, bênh vực, thông cảm cho thân phận ng- ời phụ nữ, ngoài ra còn nhằm vạch trần đả kích lối sống giả dối của tầng lớp Nho sĩ. Những ớc mong, “u tiên” của bà chỉ là những vấn đề xoay quanh cuộc sống
đời thờng, gần gũi với ngời bình dân. Cái bản năng tự nhiên trần tục ấy vốn xa lạ với phong cách trang trọng, cao quý của thơ Đờng luật bỗng trở nên thích dụng
với phong cách trữ tình trào phúng của Hồ Xuân Hơng. Nếu đặt Hồ Xuân Hơng trong sự so sánh với các nhà thơ khác sẽ thấy thơ bà có sự khác biệt:
Chủ đề ái u,trung hiếu, phẩm chất kẻ sĩ:
Hồng Đức Quốc âm thi tập: 10/161 bài Nguyễn Công Trứ: 1/52 bài
Hồ Xuân Hơng: 0/ 40 bài Chủ đề triết lí nhân sinh, răn dạy đạo lí:
Quốc âm thi tập: 62/254 bài(24,8%) Hồng Đức Quốc âm thi tập: 6/161 bài Bạch Vân Quốc ngữ thi tập: 66/160 bài Hồ Xuân Hơng 0/40 bài
Qua khảo sát khoảng 40 bài thơ Nôm truyền tụng của Hồ Xuân Hơng, từ những đề tài đợc chắt lọc trong cuộc sống mà bà vận dụng, chúng tôi khái quát thành hai mảng chủ đề, đề tài cơ bản: mảng chủ đề, đề tài thiên nhiên và mảng chủ đề, đề tài phản ánh cuộc sống con ngời.
Có thể nói, thiên nhiên tợng trng cho vẻ đẹp nguyên sơ, thanh khiết vĩnh hằng. Vì vậy, những chủ đề, đề tài thiên nhiên luôn là nguồn thi hứng vô tận của thi nhân. Tuy nhiên, sự tri nhận thiên nhiên của mỗi một nhà thơ không hoàn toàn giống nhau. Trong thế giới thiên nhiên của thơ Nôm Hồ Xuân Hơng, hình ảnh mà chúng ta bắt gặp không phải là những bức tranh hoành tráng, những cảnh tợng hùng vĩ trong Đờng luật Hán hay một bức tranh “phơn phớt, nhàn nhạt của tranh thủy mặc” nh trong thơ Bà huyện Thanh Quan mà “nó là những bức tranh gân guốc, đầy sức sống” [16, tr 61].
Nếu nh trong thơ ca cổ điển có hệ thống đề tài theo môtíp tợng trng: phong hoa, tuyết nguyệt thì trong thơ Hồ Xuân H… ơng ngợc lại, bà không đi theo công thức ớc lệ, chuẩn mực truyền thống mà chọn ngay trong thực tế cuộc sống trớc mắt những đề tài nào thích hợp và nhất là chứa đựng trong đó một sự thực cuộc sống có thể đồng cảm đợc. Thơ bà là sự giao hòa giữa thiên nhiên và cuộc sống con ngời. Những đề tài viết về thiên nhiên đợc cụ thể bằng những định danh xác
định thể hiện ngay trên nhan đề bài thơ : Đá Ông Chồng Bà Chồng, Đèo Ba Dội, Kẽm Trống, Quán Khánh…
Với mảng chủ đề, đề tài thiên nhiên, ngời đời nhớ đến bà không chỉ tiếng cời phá cách, mà trăn trở với thế thái nhân tình sâu lắng tình ngời. Đó là một phong cách vừa trữ tình vừa trìu mến mang khí vị trào phúng rất riêng, biểu hiện một cách nhìn nhất quán giữa phơng thức t duy nghệ thuật với cách nhìn về thế giíi con ngêi .
Mọi điều đợc thừa nhận là thơ Đờng luật rất phù hợp với phong cách trang trọng, với khẩu khí “kẻ sĩ, quân tử”, không hợp với phong cách bình dân, với giọng suồng sã. Nhng ở thơ Nôm tuyền tụng của “Bà chúa thơ Nôm” lại có hiện t- ợng đa cuộc sống trần tục, phồn thực, thậm chí coi đó là điều cấm kị theo quan
niệm của lễ giáo phong kiến vào một hình thức vốn đợc coi là trang trọng. Điểm nổi bật trong đề tài , chủ đề thơ Hồ Xuân Hơng là cuộc sống con ngời, không phải là cảnh sinh hoạt mà là số phận con ngời. Chỉ với khoảng 40 bài thơ, Hồ Xuân H-
ơng đã đề cập đến nhiều mặt của cuộc sống: cảnh sinh hoạt, dệt cửi, tế tự nơi chùa chiền; tình cảm xã hội: góa bụa, làm lẽ, chửa hoang Đặc biệt, trong thơ Nôm về… Hồ Xuân Hơng, số phận con ngời là chủ đề, đề tài cơ bản.
Nhìn chung, chủ đề, đề tài trong thơ Hồ Xuân Hơng rất phong phú, đa dạng. Bà chúa thơ Nôm luôn nhìn hiện tợng qua lăng kính cuộc sống phồn thực, cơ thể ngời phụ nữ, chuyện buồng the Thơ Hồ Xuân H… ơng là thơ của mọi ngời chứ không dành cho riêng tầng lớp nào, trớc hết là nhờ sự độc đáo của chủ đề, đề tài rất gần gũi, quen thuộc: cái giếng, cái quạt, dệt cửi, tát nớc Bà đã làm sống… lại những sự vật ấy, thổi vào đó linh hồn của con ngời theo cách riêng của bà.