Chuy ện kể rằng, vào một ngày nọ, Jiang đi chặt dây mây để về làm nhà sàn. Trên đường về, Jiang mệt quá nên dừng lại nghỉ. Nơi Jiang dừng chân nghỉ ngơi chính là vùng đất Lộc Ninh ngày nay. Những đoạn dây mây mà Jiang kéo theo chính là con sông Măng. Sông Măng ngoằn ngoèo chảy qua địa bàn Lộc An, qua biên gi ới Campuchia. Còn những bước chân của Jiang thì hình thành nh ững cái bưng lớn, trong đó có Bưng Lộc An. Bưng Lộc An hay còn gọi là Bưng Jiang, bàu dậm chân của Jiang.
(Người kể: Thị Brut, ấp 8B, xã Lộc Hòa, huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước) 2. Truyền thuyết về mộ đá Rlêm
Rlêm là vị thần nông nghiệp của người Stiêng. Chuyện kể rằng, Rlêm là người giàu có nhất, quyền lực nhất và uy tín nhất trong vùng. Một lần, Rlêm và các v ị già làng ngồi dưới gốc nưa uống rượu, xem dân làng chuẩn bị lễ hội phá bào . Khi say rượu, Rlêm ngồi dựa vào gốc cây nưa (hay còn gọi là cây tầm đan).
Khi d ựa vào gốc cây nưa Rlêm bỗng bị ngứa và gãi hoài không hết. Sau đó, Rlêm ch ết vì căn bệnh lạ này và dân làng đã chôn cất ông ngay tại khu vực đó.
Khi đang chôn cất Rlêm, trời bỗng nhiên trở lạnh và trong phút chốc, tất cả mọi th ứ đều hóa đá, đóng băng. Những vật dụng, con người và ngôi mộ của ông Rlêm đều hóa đá. Hiện nay, ở vùng Lộc An vẫn còn những dấu tích về mộ đá c ủa ông Rlêm. Đó là những ngôi mộ đá hình tròn bánh xe. Ông bà vẫn thường xuyên d ặn dò con cháu: đó là những ngôi mộ linh thiêng của thần linh. Tất cả m ọi người không được dẫm chân lên đó, kể cả khi chăn trâu, chăn bò, khi làm nương rẫy cũng không được tới vùng này. Nếu ai dẫm chân lên hoặc cho trâu bò trèo lên, người đó sẽ bị bệnh ngứa và sẽ chết”.
(Người kể: Điểu Chín, ấp 2, xã Lộc An, huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước) 3. Truyền thuyết về núi Bà Đen và Bà Rá
236
Chuy ện kể rằng vị tổ của người Stiêng là ông Jiang, một số vùng gọi là ông Tiêng, ông Điêng hay ông Sa Điêng. Vị tổ này rất giỏi về nghề làm rẫy, săn bắn và rèn vũ khí. Vị tổ có hai người em gái tên là Mi Jiang và Mi Lơm (mi là cô).
Jiang đắp núi Bà Đen để cho người em gái thứ nhất trấn giữ để chống lại người Khmer xâm l ấn, còn núi Bà Rá là để cho người em gái thứ hai trấn giữ để chống l ại người Chăm lấn chiếm đất đai. Truyền thuyết còn cho rằng ông Jiang đắp núi Bà Rá ch ỉ tốn bảy gùi đất, khoảng cách từ núi Bà Rá đến núi Bà Đen là bảy cây g ậy (gậy để thụt canh trong ống lồ ô, tương đương bảy mét). Trong khi đổ đất, ông có làm rơi vãi, tạo thành các dãy núi nhỏ nhấp nhô nằm ở phía tây bắc cuối ấp Nhơn Hòa 2, xã Sơn Giang, huyện Phước Long ngày nay.
(Người kể: Điểu Chương, ấp 8B, xã Lộc Hòa, huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước)
4. Rùa và c ọp
M ột ngày nọ, rùa đi kiếm ăn. Rùa muốn qua bên kia suối nhưng không biết làm cách nào để qua vì suối lớn nước sâu. Rùa đành phải ngồi chờ. Cọp cũng đi ki ếm ăn. Cọp gặp rùa. Nó cất tiếng hỏi:
- Mày ng ồi đây làm gì?
Rùa trả lời:
- Tôi đang chuẩn bị nhảy qua con suối này để đi tìm thức ăn.
C ọp chế giễu:
- Chân tay mày chưa tới hai tấc làm gì mà nhảy qua bên kia được.
Rùa nói:
- Nếu ông không tin thì ông hãy đánh cược với tôi xem ai nhảy qua bên kia trước.
Cọp đồng ý. Ngay lúc cọp chuẩn bị để nhảy qua suối thì rùa cắn đuôi cọp.
Khi c ọp nhảy, nó hất rùa qua bên kia trước cọp. Cọp thấy rùa qua trước nó nên cọp ngạc nhiên vô cùng. Rùa bị văng ra xa rồi rùa ói ra lông cọp. Thấy vậy, cọp sợ hãi. Cọp hỏi rùa:
- Sao mày ói ra toàn lông tao v ậy?
237
Rùa nói với cọp:
- Đây là lông ông bà tổ tiên của mày, tao ăn đã từ lâu.
Cọp nghĩ thầm trong bụng: “chắc rùa có nghề, có phép gì đây”. Cọp sợ quá nên b ỏ chạy. Rùa bảo cọp đừng đi. Rùa kể lại sự tình câu chuyện. Cọp vui vẻ ch ấp nhận thua cuộc. Từ đó hai con vật kết bạn với nhau, luôn giúp đỡ nhau.
(Người kể: Điểu Hích, ấp Sóc Bế, xã Thanh Phú, huyện Bình Long, tỉnh Bình Phước)
5. Truyền thuyết về trảng cỏ Bàu Lạch
Chuyện kể rằng, vùng đất người Stiêng sinh sống rất rộng lớn. Một hôm, có hai anh em ở trên trời xuống phơi tấm đắp. Người em chăm chỉ làm việc để nhanh chóng được trở về trời. Còn người anh ham chơi, không muốn làm gì.
Bỗng trời đổ mưa lớn. Người em nhanh nhẹn, chăm chỉ nên tấm đắp của người em không bị ướt. Còn người anh do lười biếng nên không kịp cuốn tấm đắp của mình. Tấm đắp của người anh bị dính vào đất, không gỡ ra được. Nơi tấm đắp của người anh bị dính đất chính là trảng cỏ Bàu Lạch ngày nay.
( Người kể: Điểu Ken, thôn Phước Lộc, Xã Phước Sơn, huyện Bù Đăng, tỉnh Bình Phước)
6. Truyền thuyết về thác Đak U
Ở xã Phú Nghĩa, huyện Bù Gia Mập hiện nay có hai dòng thác gần nhau, gọi là thác Đak U. Chuyện kể rằng, ngày xưa, có hai dòng họ sinh sống cùng nhau ở khu vực này. Hai dòng họ này luôn ganh gét nhau vì thế lúc nào cũng đánh nhau. Một hôm cả hai dòng họ đang đánh nhau thì trời bỗng nhiên đổ mưa, rồi trở rét. Trong phút chốc, tất cả mọi người, mọi vật xung quanh đều hóa đá.
Từ đó, hình thành nên hai dòng thác, người dân nơi đây gọi là thác Đak U. Ngày nay, phía dưới dòng thác có một số hòn đá có hình dáng giống người và các con vật. Người Stiêng cho rằng, đây chính là những người, vật bị hóa đá ngày xưa.
(Người kể: Điểu Tăng, thôn Bình Hà 1, xã Đa Kia, huyện Phước Long, tỉnh Bình Phước)
238
7. Truyền thuyết về bãi đá voi
Người Stiêng ở huyện Bù Gia Mập còn lưu giữ câu chuyện về hai cha con ông tiên hóa đá. Chuyện kể rằng, một hôm, có hai cha con ông tiên cưỡi voi đi ngắm thác Đak G’lung. Trên đường về, người con không may bị bệnh rồi chết.
Người cha và mọi người xuống voi, lo chôn cất cho người con. Lúc này, trời đất bỗng tối sầm lại. Trời đổ mưa to, trở rét. Trong phút chốc, tất cả mọi người, mọi vật xung quanh đều hóa đá. Ngày nay, khu vực nơi cha con ông tiên bị hóa đá có rất nhiều tảng đá có hình thù con voi nên người Stiêng gọi đây là bãi đá voi.
(Người kể: Điểu Nương, thôn Bù Cà Mau, xã Phú Nghĩa, huyện Phước Long, t ỉnh Bình Phước)
8. Truyền thuyết về đá phụ tử
Cũng ở gần trảng cỏ Bàu Lạch, có hai tảng đá liền nhau như hình ảnh hai cha con. Người Stiêng kể rằng, ngày xưa, có hai cha con sống cùng nhau. Người con ngày nào cũng khóc quấy cha. Người cha dẫn con ra trảng cỏ, lấy mặt trăng cho con chơi. Một hôm, trong lúc người cha và người con đang chơi đùa trên bãi cỏ thì trời bỗng trở rét và tất cả mọi thứ trong phút chốc đều hóa đá. Người dân sống nơi đây đã đặt tên cho tảng đá này là đá phụ tử và cho rằng nơi này rất linh thiêng.
( Người kể: Điểu Cường, thôn Bù Cà Mau, xã Phú Nghĩa, huyện Phước Long, t ỉnh Bình Phước)
9. Ốc và thỏ
Một ngày nọ, sau khi đã ăn no, thỏ đi tìm nước uống. Thỏ đi đến cái bào lớn thường ngày để uống nước. Khi đến bào, thỏ gặp đám ốc đang ngồi xung quanh bào. Thỏ ngạc nhiên hỏi:
- Các anh làm gì mà tập trung đông thế này?
Đám ốc đồng thanh trả lời:
- Thượng đế bảo chúng tôi canh giữ cái bào này, không cho ai xuống tắm và uống nước.
239
Thỏ nói với đám ốc:
- Từ xưa đến nay có ai canh giữ cái bào này đâu, sao bây giờ lại có chuyện kì lạ này?
Đám ốc trả lời:
- Ngày xưa khác, bây giờ khác. Thượng đế ra lệnh cho chúng tôi phải canh giữ cái bào này, để dành nước cho con cháu của ngài.
Thỏ và đám ốc không ai chịu ai. Hai bên cãi cọ nhau. Cuối cùng một con ốc lên tiếng:
- Bây giờ chúng ta đừng cãi nhau nữa. Chúng ta thi chạy với nhau. Nếu bên nào thắng sẽ được canh giữ cái bào này cho thượng đế và tha hồ uống nước.
Ốc tiếp tục nói:
- Ba ngày sau chúng ta sẽ thi chạy xung quanh cái bào này. Ai đến trước người đó sẽ thắng.
Thỏ gật đầu đồng ý. Thỏ nghĩ thầm trong bụng: “đám ốc này làm sao chạy lại mình”. Nghĩ rồi thỏ ra về.
Nói về đám ốc, khi thỏ đi rồi, bọn chúng xúm nhau lại bàn bạc. Con lớn nhất căn dặn cả đàn:
- Chúng ta chia nhau ngồi xung quanh cái bào này. Khi thỏ chạy đến đâu, nó kêu ốc đâu thì người ngồi trước mặt nó trả lời “có tôi đây”.
Ba ngày sau, thỏ đến sớm và cuộc thi bắt đầu. Thỏ ra sức chạy xung quanh bào. Thỏ chạy một lúc lại hỏi:
- Ốc đâu rồi?
Có tiếng trả lời phía trước:
- Có tôi đây!
Cứ như thế, khi chạy tới đâu, thỏ đều hỏi và đều có tiếng trả lời như thế.
Thỏ chạy hoài, chạy mãi. Lúc nào thỏ hỏi đám ốc cũng trả lời “có tôi đây” trước mặt. Thỏ đuối sức và ngã xuống nước. Đám ốc xúm lại cắn lưỡi thỏ. Vừa mệt, vừa đau, thỏ van xin đám ốc tha cho mình. Từ đó, thỏ không dám đến bào uống nước nữa.
240
(Người kể: Điểu Hum, ấp 8B, xã Lộc Hòa, huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước) 10. Ông dạy dỗ con cháu
Ngày xưa, những người già Stiêng thường dạy dỗ con cháu những điều hay lẽ phải. Một hôm, trong lúc chuẩn bị ăn trộm con bò dưới gầm nhà sàn, tên trộm đã nghe được những lời người ông dạy dỗ con cháu trong nhà như sau: “Các con, các cháu hãy sống lương thiện, đừng tham của cải của người khác. Hãy chăm chỉ làm ăn, phơi nắng, phơi mưa. Tuy rằng vất vả cực nhọc nhưng đó là của cải của mình. Của cải làm được dù rớt dưới sông, dưới biển có ngày cũng tìm lại được. Đi ăn cắp, ăn trộm của người khác sẽ bị người ta chê cười”. Nghe được những lời dạy trên, tên trộm không dám ăn cắp con bò dưới gầm nhà sàn của người ông nữa. Hắn chạy một mạch về nhà tường thuật lại cho vợ nghe những lời trên. Hắn nói với vợ:
- Bây giờ anh không đi ăn cắp nữa. Hai vợ chồng mình phải chịu khó làm ăn thì của cải làm ra mới lâu bền.
Người vợ gật đầu đồng ý. Từ đó, hai vợ chồng chăm chỉ làm ăn. Dần dần, họ có nhiều thóc lúa, mua được nhiều trâu bò, người ở đầy nhà. Người chồng còn sắm cho vợ nào là vàng, bạc, đeo cổ, đeo tay.
Một hôm, người vợ ra suối làm cá để nấu cho chồng ăn. Không may, con cá quẫy mạnh, trườn xuống suối. Người vợ nhảy xuống suối tìm cá, rớt luôn cả chiếc nhẫn đeo tay. Chiếc nhẫn bị tuột từ ngón tay xuống dưới đáy nước suối.
Lúc đó con cá khác bơi qua, thấy chiếc nhẫn. Cá nuốt luôn chiếc nhẫn vào bụng và bơi đi chỗ khác. Về nhà, chị khóc lóc rồi thuật lại cho chồng nghe. Người chồng an ủi vợ. Anh ta còn nhắc lại những lời người ông dạy dỗ con cháu năm xưa. Vì thế, người vợ cũng nguôi ngoai phần nào.
Ba tháng sau, có người bán cá đi ngang nhà. Người vợ mua cá rồi cũng đem ra bờ suối làm thịt. Chị vô cùng ngạc nhiên khi thấy chiếc nhẫn của mình nằm trong bụng cá. Chị chạy về nhà khoe với chồng. Ngay đêm đó, hai vợ chồng mang một con heo lứa, một ché rượu cần đến nhà người ông dạo nọ để tạ lỗi và tỏ lòng biết ơn người ông. Hai vợ chồng kể lại sự việc cho người ông
241
nghe. Sau đó, người ông sai con cháu bắt heo làm thịt, bày rượu cần ra ăn uống.
Nửa đêm, hai vợ chồng ra về. Từ đó, hai vợ chồng càng thấm thía hơn những lời dạy dỗ của người ông.
(Người kể: Điểu Khé, ấp 54, xã Lộc An, huyện Lộc Ninh, tỉnh Bình Phước)
242