TRONG SỬ THI BAHNAR
2. Anh hùng Giông, con người của sức mạnh và lòng can đảm
Gánh vác sứ mệnh bảo vệ cộng đồng, với người anh hùng sử thi Bahnar không gì cần thiết và cấp thiết hơn là phải có sức mạnh và lòng dũng cảm. Khái quát nên phẩm chất thiết yếu đó là một hệ thống motif hành động sử thi quen thuộc, được sử dụng chung trong nhiều tác phẩm khác nhau: motif tiếng thét xông trận, motif những cuộc vượt biển, motif phá đá chặt cây, motif cuộc không chiến dữ dội, motif cái chết kiên cường… Sức mạnh là phương tiện đầu tiên để Giông có thể hiên ngang xông trận, đối đầu với địch thủ vốn cũng luôn là các tráng sĩ nổi danh.
Để sử dụng hiệu quả khiên đao, vũ khí hàng đầu của chiến binh “thời đại sử thi”, người anh hùng phải có sức mạnh. Sức mạnh có giá trị như một thứ vũ khí của tất cả các vũ khí thô sơ mà người anh hùng sử thi Bahnar có được.
Tiếng thét xông trận trời rung đất chuyển của Giông (motif tiếng thét xông trận) là phương cách biểu dương sức mạnh ngay từ khoảnh khắc nghênh chiến trước đối phương. Cuộc quyết đấu của Giông với các tráng sĩ con thần Sấm sét bắt đầu bằng tiếng thét mà đối thủ không bao giờ có được:” Chàng mang khiên đao khoan thai từ nhà đi xuống thét to: Tơ đeng reng rong… rồi lao thẳng lên trời. Tiếng thét của chàng khiến nước trong các dòng sông chao đảo, núi non đu đưa, trời như muốn rách, đất như muốn sụp, các ngôi nhà rông xiêu vẹo như muốn đổ sụp xuống, con người run rẩy, lăn lúc” (Sử thi Giụng nghốo tỏm vơù).
Tiếng thét dữ dội ấy còn tiếp tục vang lên trong hầu hết các lần xuất trận khác ở các sử thiGiông đạp núi, Giông mài đao, Giông thử thách… Sức mạnh vô song của Giông còn được bộc lộ ở hành động phá đá chặt cây (motif phá đá chặt cây). Motif phá đá chặt cây vốn rất phổ biến trong sử thi, truyền thuyết các dân tộc Tây nguyên. Người anh hùng Đam San của sử thi Êđê thực hiện hàng loạt hành động táo bạo trong đó có việc chặt cây thần Smuk. Người Chil, Lạch, K’ho ở vùng núi Lang Biang (tỉnh Lâm Đồng) có truyền thuyết nổi tiếng về cặp dũng sĩ K’tông, K’tàng chặt cây thần, giết đại bàng. Ở nhóm sử thi Bahnar, “đối thủ”û người anh hùng Giông lắm khi là một ngọn núi đá cao lớn, một tảng đá đồ sộ trong rừng, giữa hồ nước… Nhờ sức mạnh tráng sĩ, Giông là người đạp đổ cột đá sừng sững với cây me cổ thụ mọc quấn vào nhau (Sử thi Giông nghèo tám vợ), khởi đầu cho chuyến phiêu lưu xuống hạ nguồn tìm người đẹp bên kia biển.
Cứu người đẹp Rang Hu, hơn tất cả các tráng sĩ thượng và hạ nguồn, Giông là người duy nhất đạp đổ ngọn núi đá nơi cọp dữ giam hãm người đẹp (Sử thi Giông đạp núi). Con Cua thần kẹp tay Bialúi chỉ chịu thua Giông, vì chàng chứ không phải bất kỳ ai khác, đạp tan khối đá đồ sộ nơi nó ẩn nấp dưới nước (Sử thi Cua kẹp tay Bialúi). Hành động đạp đá của “Giông con Xét và Biaxin cháu Bôk Kơidơi” được dân gian miêu tả phảng phất đôi nét hành động của người anh hùng thần thoại: “Giông thắt lại khố, vươn thẳng người rõ đẹp, chạy ra xa. Từ đằng xa, chàng vừa lao tới vừa thét: Tơ đeng reng rong… Tiếng thét của chàng khiến nước trong các dòng sông sóng sánh, núi non chao đảo. Giông vun vút chạy tới đạp vào tảng đá, miệng khấn: “Nếu tôi lấy được Jênyươn tôi sẽ đạp đá này sụp đổ từ gốc cho tới ngọn”.Tức thì, khối đá đu đưa rung chuyển. Giông đạp lại lần nữa, tảng đá đổ xuống từ gốc cho tới ngọn, cây me cũng gãy từ gốc cho tới ngọn. Tiếng đá và cây đổ xuống vang lên ầm ầm khắp rừng, khắp núi. Đá vỡ văng tứ phía, cành me, quả me vung vải khắp sông khắp núi. Các loài voi, hổ, hươu, nai, rắn cùng chim chóc rất nhiều con bị thiệt mạng. Những con còn sống sót bị đá rơi trúng sợ hãi chạy luống cuống, kêu vang cả rừng núi. Đá rơi xuống nước khiến cá dưới sông chết hàng loạt” (Sử thi Giông nghèo tám vợ). Tác động do cú “đạp núi” (trơm kông) của Giông tạo nên ở sử thi Giông đạp núi cũng tương tự:” Giông mới đạp một lần, núi sụp đổ ầm ầm, tiếng động vang khắp nơi nơi khiến đủ loài chim chóc, thú vật náo loạn, kêu vang cả rừng núi”.
Sức mạnh bạt đá, đạp cây của người anh hùng là duy nhất. Không ai ngoài Giông có thể có được sức mạnh hơn người như thế. Người anh hùng cần và phải là người có sức mạnh thể lực, một sức mạnh phi thường, siêu nhiên. Đó là sự nhấn mạnh, sự khái quát của nghệ thuật tự sự sử thi. Với người Bahnar để có được thứ sức mạnh thể chất hầu vượt qua thử thách, hiên ngang trước đối thủ, người anh hùng cần phải “ăn” và ăn khỏe! Sử thi Giớ dòi kể rằng, sau trận ốm kéo dài, Giông nhúc nhắc ngồi dậy, được mẹ cha liên tục tăng khẩu phần ăn:
“Thấy Giông ăn lại được, mẹ cha vội bắt gà đem nướng. Hôm sau, ông bà lại giết lợn, sau khi giết lợn lại mổ bò. Thịt bò ăn hết lại giết trâu làm thịt cho Giông ăn”.
Được ăn uống như thế, Giông dần hồi phục, “vạm vỡ như xưa”, “cường tráng hơn trước bội phần”. Có đủ sức mạnh của một tráng sĩ, Giông lên đường tìm lại người em bị kẻ xấu hãm hại, đòi lại tài sản của gia đình bị chúng chiếm đoạt. Ta thấy, việc tạo lập sức mạnh của người anh hùng sử thi Bahnar ở đây dường như ngược lại với nhân vật sử thi Ấn Độ. Khi Arjuna anh hùng” đi tìm vũ khí thần thánh” tức sức mạnh của ý chí, tâm linh chàng” tu luyện khổ hạnh”, “kiên trì, nhẫn nại”.
Arjuna tu dưỡng bền bỉ sức mạnh với cách: “Mặc áo kết bằng cỏ, đồ đạc chỉ có một tấm da nai và một cây gậy, chàng ăn lá rụng những lúc đói lòng. Cứ thế, chàng qua tháng thứ nhất trong rừng, cách ba đêm ăn hoa quả một lần. Tháng thứ hai, cách sáu đêm ăn hoa quả một lần. Khi đến tháng thứ tư, con người cao quý của dòng họ Bharata, con trai Pan du có cánh tay mạnh bắt đầu chỉ sống bằng khí trời. Với cánh tay giơ cao, đứng trên những ngón chân, chàng tiếp tục hành xá” (Sử thi Ấn độ Mahabharata).
Để có thứ sức mạnh tâm linh khiến thần linh cũng phải thán phục, đẩy lùi thế lực”yêu ma”, Arjuna bền bỉ “hành xác” từ ít đến nhiều. Ngược lại với cách tăng cường sức mạnh thể lực của Giông, chàng phải “ăn” từ nhiều đến ít. Bởi lẽ,
để có thể chiến thắng các thế lực đối địch, vượt qua ngáng trở của thiên nhiên, phương tiện đầu tiên mà người anh hùng sử thi Bahnar cần đến chính là sức mạnh thể lực chứ không phải là thứ sức mạnh”tâm linh” cao siêu, trừu tượng mà Hindu giáo đã lồng vào nhân vật Arjuna. Tuy nhiên, nói như thế không có nghĩa là người anh hùng sử thi Bahnar chỉ thuần túy là con người của sức mạnh trần trụi, cơ bắp. Sức mạnh ấy còn được kết hợp với sức mạnh tinh thần đó là lòng dũng cảm (chứ không phải là sự liều lĩnh, bất cẩn!). Có lẽ hành động vượt biển (motif vượt biển là một trong số motif dung chứa đầy đủ các phẩm chất thiết yếu của nhân vật người anh hùng sử thi Bahnar. Trước khi bàn đến motif này, cũng cần phải nói thêm rằng: dù là văn học truyền miệng của vùng cao nguyên nhưng sử thi Bahnar, Giarai, Eâđê lại chứa đựng yếu tố “biển”. Theo các nhà dân tộc học
“yếu tố văn hóa biển còn thấy rơi rớt trong kiến trúc của ngôi nhà dài mô phỏng của chiếc thuyền” (Đặng Nghiêm Vạn); và dáng vóc hình thuyền của các ngôi nhà dài là dấu vết xa xưa ghi nhận sự di chuyển địa vực cư trú của các dân tộc Tây Nguyên. Theo chúng tôi thì dù có từ biển tiến lên hay không, hay vốn từ xa xưa vẫn là con người của cao nguyên thì dải đất phía Tây (Tây Nguyên) này cũng không phải là quá xa xôi, cách biệt với biển. Vả lại, “biển” (dơxi) trong tư duy thuần phác của người Bahnar cũng rất đơn giản. Biển với họ là một vùng nước không bến bờ, vô giới hạn. Vượt biển do vậy phải là người có sức khỏe phi thường, lòng quả cảm, sự gan góc. Người anh hùng sử thi Bahnar đứng trước biển, giây lát choáng ngợp, nhưng rút cục con người này không chấp nhận sự thoái lui: “Đứng trên bờ biển chàng không thấy đâu là bến bờ, chỉ thấy biển rộng mênh mông. Giông vừa buồn vừa sợ, biết làm sao để vượt biển đây? Chàng tự nhủ: “Nếu cứ liều bơi, ta biết chắc sẽ không qua nổi biển lớn này, sẽ chết mất thôi! Nhưng quay lại sau thì ta lại không muốn“ (Sử thi Giông nghèo tám vợ).
Cuộc vượt biển đòi hỏi nhiều sức lực, sự bền bỉ, ngoan cường được miêu tả:”
Giông quấn khăn quanh mình, khoác khiên đao vào cổ nhảy phắt xuống biển bơi đi. Ngày thứ nhất, thứ hai, thứ ba, thứ tư, thứ năm sức lực còn mạnh Giông bơi nhanh như ngựa phi không hề cảm thấy mệt mỏi. Chàng bơi suốt ngày đêm không lúc nào nghỉ. Ngày thứ sáu, thứ bảy, thứ tám Giông bắt đầu thấy mệt, bơi không muốn nổi. Tới ngày thứ chín chàng trở nên yếu hẳn, chân tay rã rời cựa không muốn nổi. Ngày thứ mười, Giông không còn bơi được nữa, mặc nước đưa đẩy. Gắng sức lắm thân mình chàng cũng chỉ động đậy tí chút, nước dãi chảy ra, tay không còn sải nước nổi, chỉ biết ôm chặt khiên đao, chân yếu ớt đạp nước. Giông chỉ còn đợi chết. Nhưng hết mười ngày mười đêm, Giông vượt qua biển” (Sử thi Giông nghèo tám vợ).
Trong số chướng ngại mà Giông (cùng em là Giớ) vượt qua trên chặng đường từ “hạ nguồn” trở về “thượng nguồn” (Sử thi Giông Giớ mồ côi từ thuở bé) có biển lớn. Để vượt qua biển, họ phải bơi ròng rã suốt ba mươi đêm ba mươi ngày liền.
So với hành trình vượt biển của người anh hùng sử thi Hilạp Uylitxơ, hành động vượt biển của người anh hùng sử thi Bahnar quả là còn đơn giản hơn nhiều.
Về cơ bản đây là hành động đòi hỏi trước hết đến sức mạnh, sự dũng cảm. Còn với Uylitxơ, để vượt qua biển, có nghĩa là vượt qua hiểm nguy, cám dỗ, cạm bẫy, người anh hùng này còn cần phải có một bộ óc đầy cơ mưu, trí xảo.
Gắn liền với những chuyến bơi qua biển, hành động băng rừng vượt núi được thể hiện như là một việc lớn lao chỉ người anh hùng mới thực hiện nổi.
Motif băng rừng vượt núi là motif rất đặc trưng của nhóm sử thi Bahnar. Có thể nói, “rừng” (bri) trong tư duy nghệ thuật sử thi là một loại thử thách, hơn nữa như là một “đối thủ” đối với người anh hùng. Vì thế, “rừng” luôn được nhìn nhận ở các mặt:
Khoảng không gian mênh mông, bạt ngàn, âm u, không có đường đi lối lại…
Nơi chất chứa hiểm nguy, bí ẩn với hổ dữ, ma rừng, người rừng, hang động thăm thẳm, dốc dựng đứng, núi lớn, cây to, v.v…
Những cánh rừng Giông vượt qua trên chặng đường giành lại người vợ bị cướp “vắng ngắt chẳng nghe qua một tiếng người, chỉ có tiếng chim chóc hót, tiếng hổ bép, voi gầm”, “không còn biết đâu là đường đi lối lại, không còn biết đâu là làng buôn, suốt đêm chàng dò dẫm lần bước chỉ để đợi chết mà thôi.
Sáng hôm sau, mặt trời le lói mọc lên, chàng vẫn còn bước đi lang thang như vây. Chàng đã lạc sâu vào rừng rậm. Nhưng gặp thác vẫn ráng vượt qua, gặp hầm hố chàng tìm cách vượt, gặp núi cao chàng ráng sức leo lên” (Sử thi Tơdăm Pơla cướp vợ Giông). Để vượt qua cánh rừng chắn ngang “thượng nguồn” với “hạ nguồn”, Giông Giớ phải chiến đấu với người rừng, giết hổ, gấu, nhảy qua máu ma rừng (Sử thi Giông, Giớ mồ côi từ thuở beù).
Tóm lại, vượt biển băng rừng (motif vượt biển băng rừng) là hành động chứng minh sức khỏe phi thường, tinh thần dũng cảm của người anh hùng. Với sức khỏe hơn người, người anh hùng sử thi Bahnar còn thể hiện một khả năng mà không người thường nào có được đó là khả năng uống rượu khỏe nhưng không say (motif uống rượu khỏe). Với sử thi Ba Na rượu (xik) và uống rượu (et xik) là một biểu hiện của sự thịnh vượng sung túc, của lễ tiệc vui mừng… Nhưng rượu cũng là thứ “cạm bẫy”, một “độc chất” mà những kẻ xấu thường lợi dụng để làm hại người ngay. Trong lễ tiệc uống rượu, dưới hình thức là để tỏ lòng mến khách nhưng thực ra là nhằm hãm hại Giông, Giớ, ngăn cản việc họ đòi lại chiêng quí, bọn trai tráng làng Ngar UÊnh đặt sẵn tới bảy dãy ghè, mỗi dãy mười ghè rượu lớn (Sử thi Giông, Giớ đòi Pưpưng trả chiêng). Lần lượt những người anh em Giông được mời uống trước. Hai ông già Ma Đong, Ma Vắt uống hết một dãy ghè đã mê man; Xem Đum, Xem Treng uống đến dãy thứ tư thì gục xuống; Giớ uống hết dãy thứ tư cũng bất tỉnh. Tuy nhiên, thứ “cạm bẫy” này cũng chỉ có thể quật ngã được những dũng sĩ “thứ hạng”, những vệ sĩ của người anh hùng mà thôi.
Với Giông, “ma men” không hạ gục được chàng, khả năng uống nhiều nhưng không hề say ở chàng thật siêu phàm: uống đến hết bảy dãy ghè, chàng vẫn không biết say là gì! Thấy Giông không gục ngã vì rượu, các đối thủ xúm tới cưỡi đè lên lưng, hết đứa này đến đứa khác chồng chất lên nhau. Chờ cho cái cột người ấy cao tới tận nóc nhà rông, chàng mới cất tiếng hỏi “Đủ chưa?”, các đối thủ trả lời chàng “Đủ rồi!”. Tức thì Giông rùng mình một cái, cả ngôi nhà rông rung chuyển, chàng rùng mình cái thứ hai, cột người cùng toàn bộ ngôi nhà rông đổ sập xuống. Bảy mươi ghè rượu của chính đối thủ lại đã tiếp sức cho tráng sĩ tiêu diệt các đối thủ!
Motif uống rượu khỏe như là sự lưu giữ, khái quát hóa một nét riêng của văn hóa tộc người. Trong đời sống ẩm thực của người Bahnar cũng như hầu hết các dân tộc Tây Nguyên khác xưa và nay, rượu là thức uống quen thuộc, hàng ngày, rất được ưa chuộng. Rượu với sử thi Bahnar cũng là một thử thách, một “chướng ngại” mà người anh hùng với sức khỏe phi thường có thể vượt qua và chiến thắng.
Sự đụng độ giữa người anh hùng, lực lượng người anh hùng với thế lực đối địch luôn dẫn đến những cuộc giao tranh quyết liệt không phải trên mặt đất mà là trong không gian bao la phía trên các buôn làng. Hầu như tác phẩm nào trong nhóm sử thi cũng hiện diện cuộc chiến kỳ vĩ này, vì thế chúng tôi gọi đây là motif cuộc không chiến dữ dội. Motif cuộc không chiến dữ dội là một trong những nét khái quát sử thi về sức mạnh, tài ba chiến trận của người anh hùng. Ở tầm cao của không gian, các cuộc giao tranh luôn được mô tả tựa như là những trận phong ba, bão tố. Đó là những cuộc giao tranh mà sức mạnh, khả năng chiến đấu hai phe đều được phát huy, bộc lộ đến cực điểm, đặc biệt là sức mạnh, lòng dũng cảm và tài năng khiên đao của người anh hùng Giông và đồng đội. Sức mạnh thần thánh của người anh hùng Giông trong trận không chiến đánh lại bốn anh em Glaih Phang con trai Thần Sấm được miêu tả: “Sức mạnh khủng khiếp của Giông khiến trời như muốn rách, đất như muốn sụp, cả trời đất tối tăm, mù mịt, mưa đổ xối xả suốt ngày đêm, các ngôi nhà rông như sắp tả tơi ra hết, trẻ con khóc inh ỏi, hết thảy mọi người đều buồn bã vì không ai làm được việc gì nữa” (Sử thi Giông nghèo tám vợ). Tương tự, trong cuộc không chiến ở sử thi Giớ dòi, Giông là dũng sĩ nổi bật nhất về sức mạnh, lòng dũng cảm: “Phe chúng một bên, phe Giông một phía, họ bắt đầu cuộc giao tranh. Không ai có thể tả xiết cuộc giao tranh khủng khiếp đó. Về sức mạnh và lòng dũng cảm Giông đều vượt xa tất cả, khó kẻ nào địch nổi chàng. Cuộc đụng độ ghê gớm khiến trời như muốn rách, đất như muốn sụp. Hai bên quần nhau suốt đêm suốt ngày, loài người trên mặt đất không ai còn làm được việc gì nữa. Mưa đổ xối xả, triền miên, nước sông dâng lên gây lũ lụt khắp nơi...”. Hình ảnh người anh hùng Giông ở đây quả là có nét tương tự như Sơn Tinh trong truyền thuyết của người Việt,ứsức mạnh của chàng là thứ sức mạnh của một người anh hựng thần thoại.
Luôn luôn sức mạnh và lòng dũng cảm là yếu tố quan trọng làm nên vinh quang và chiến thắng của người anh hùng Giông. Cảm hứng ca ngợi sức mạnh
“bạt núi, ngăn sông”, lòng can đảm của người anh hùng luôn là cảm hứng sôi nổi trong các thiên sử thi của dòng tộc Kơiđơi… Đây cũng chính là đặc điểm nổi bật trong thiên sử thi Đam San của dân tộc Êđê. Sức mạnh của Đam San, một tù trưởng xuất chúng, người anh hùng khiến “Khi chàng chạy nước kiệu, quả núi ba lần rạn nứt, ba đồi tranh bật rễ tung bay” (Sử thi Đam San). “Homer đã từng mô tả tiếng thét căm thù dữ dội, ca ngợi sức mạnh tàn sát, giết chóc ghê gớm của Achilles, vị tướng Hilạp với sức mạnh vô song, tài phóng lao, bổ kiếm này là nỗi ám ảnh kinh hoàng nhất của quân Troy. Giữa chiến trận, mãnh tướng Achilles “dòng dõi của Dớt, con của Pêlê” khi thì “tiến lại gần Muliôt, phóng lao vào tai y; mũi lao xuyên ra khỏi tai kia.”, khi “cầm thanh gươm có chuôi” mà “bổ vào giữa đầu Êsêclôt, con của Agiêno. Cả thanh gươm liền nóng rực lên vì máu” (Sử thi Ôâđixê). Ngọn lao, thứ vũ khí lợi hại của dũng tướng Achilles cũng thật khác thường, nó nặng và dài đến nỗi không có ai ngoài Achilles có thể nâng lên nổi. Tấm khiên của Giông là chiến