Nghiên cứu thực nghiệm về giao dịch bán khống cổ phiếu trên thế giới
Quan điểm về việc thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu tại một số nước trên thế giới
số nước trên thế giới
Tùy theo quan điểm quản lý, tại các nước bán khống cổ phiếu được điều chỉnh theo các quan điểm khác nhau
Trường phái ủng hộ bán khống cổ phiếu
Các quốc gia như Mỹ, Nhật Bản và Singapore cho phép bán khống cổ phiếu vì cho rằng nó tăng tính thanh khoản và giúp định giá lại cổ phiếu, đồng thời phát triển các giao dịch phòng ngừa rủi ro và đầu cơ Mặc dù có rào cản chi phí lớn và rủi ro liên quan đến việc dự đoán giá cổ phiếu giảm, nhưng những yếu tố này làm giảm khả năng thao túng thị trường, khiến bán khống cổ phiếu trở nên ít đáng lo ngại.
Các nhà bảo vệ giao dịch bán khống cổ phiếu cho rằng hoạt động này không gây ra sự sụp đổ thị trường, mà chỉ đơn thuần làm giảm giá cổ phiếu đã bị đẩy lên quá cao so với giá trị thực của chúng.
Những người ủng hộ chiến thuật bán khống cổ phiếu cho rằng trong giao dịch thông thường, nhà đầu tư thường chỉ mong muốn giá cổ phiếu tăng lên Tuy nhiên, hoạt động bán khống sẽ thu hút những nhà đầu tư muốn giá thị trường giảm, từ đó tạo ra sự cân bằng và tính trung thực cho thị trường.
Các nhà đầu tư bán khống được coi là những người đầu tiên phát hiện ra vấn đề tại các tập đoàn Enron, Worldcom và Bear Stearns, trước khi những công ty này rơi vào khủng hoảng và đổ vỡ.
Mặc dù các quốc gia đều công nhận lợi ích của giao dịch bán khống cổ phiếu, nhưng cách thức quản lý và kiểm soát giao dịch này lại khác nhau tùy theo từng nước.
Theo quy định, nhà đầu tư không được phép thực hiện giao dịch bán khống trong thời gian thị trường cổ phiếu có dấu hiệu hỗn loạn, như tại Mỹ và Canada Vào ngày 19/09/2009, sau một đợt biến động mạnh của thị trường chứng khoán Mỹ, SEC đã ban hành lệnh cấm hoạt động bán khống đối với 799 loại cổ phiếu tài chính Tuy nhiên, sau khi lệnh cấm được công bố, thị trường chứng khoán Mỹ vẫn tiếp tục giảm Điều này khiến các nhà đầu tư bán khống cho rằng hành động của họ chỉ đơn thuần là giúp "xì hơi" một quả bóng sắp vỡ.
Vào ngày 24/02/2010, SEC đã ban hành quy định mới nhằm hạn chế hoạt động bán khống đối với những cổ phiếu có mức giảm giá mạnh Cụ thể, nếu giá cổ phiếu giảm hơn 10% trong một ngày, việc bán khống sẽ bị giới hạn, chỉ cho phép thực hiện bán với mức giá cao hơn giá chào mua tốt nhất Quy định này được áp dụng trong ngày cổ phiếu giảm điểm và cả ngày tiếp theo.
Tại các thị trường chứng khoán như Úc, việc bán khống cổ phiếu được cho phép, trong khi đó, Hồng Kông chủ yếu không cho phép giao dịch này Nếu có, bán khống chỉ được thực hiện đối với các cổ phiếu có tính thanh khoản cao và phải tuân thủ tỷ lệ bán khống hạn chế, không vượt quá 10% so với tổng khối lượng cổ phiếu đang lưu hành Ngoài ra, việc bán khống cũng bị cấm trong thời gian diễn ra thủ tục thâu tóm doanh nghiệp.
Một số quốc gia, như Anh và Đức, không có quy định cụ thể về bán khống cổ phiếu Điều này có nghĩa là cơ quan quản lý thị trường không áp đặt hạn chế nào đối với hành vi bán khống, cũng như không yêu cầu công bố thông tin về các giao dịch bán khống cổ phiếu.
Trường phái phản đối bán khống cổ phiếu
Ngược lại, các nhà đầu tư theo trường phái chống đối bán khống cổ phiếu cho rằng hành vi này là nguyên nhân chính dẫn đến khủng hoảng thị trường, khiến thị trường sụp đổ nhanh chóng, như đã xảy ra trong cuộc khủng hoảng tài chính tiền tệ Châu Á năm 2007 và khủng hoảng kinh tế năm 1930.
Bán khống cổ phiếu có thể gây rối loạn thị trường và phá vỡ sự cân bằng của nó Khi nhà đầu tư cạnh tranh nhau để bán khống, giá cổ phiếu giảm nhanh chóng, dẫn đến tình trạng hỗn loạn và khủng hoảng trên thị trường Hơn nữa, giao dịch bán khống liên quan đến việc vay mượn, nên nếu giá cổ phiếu tăng, nhà đầu tư có thể chịu thua lỗ nặng, làm gia tăng sự biến động của giá cổ phiếu.
Nghiên cứu thực nghiệm về giao dịch bán khống cổ phiếu trên thế giới
Lý thuyết bán khống chỉ ra rằng việc hạn chế bán khống cổ phiếu có tác động đến lợi nhuận trung bình, tính dễ bay hơi, sự bóp méo thị trường và tính thanh khoản Nhiều nghiên cứu thực nghiệm đã tập trung vào ảnh hưởng của hạn chế bán khống ở cấp độ cổ phiếu cá nhân, cho thấy rằng những hạn chế này thường làm giảm lợi nhuận và tăng tính dễ bay hơi Bài nghiên cứu của Anchada Charoenrook và Hazem Daouk mang đến cái nhìn sâu sắc về cách hạn chế bán khống tác động đến lợi nhuận cổ phiếu cá nhân, đồng thời khẳng định rằng những hạn chế này không có ảnh hưởng đáng kể đến lợi nhuận cổ phiếu.
Bài nghiên cứu của nhóm tác giả Anchada Charoenrook và Hazem Daouk
Nghiên cứu về việc hạn chế bán khống chứng khoán đã cung cấp bằng chứng thực nghiệm cho cuộc tranh luận về việc có nên cho phép bán khống hay không Nhóm tác giả đã khảo sát tác động của việc hạn chế bán khống đến lợi nhuận thị trường, tính dễ bay hơi, khả năng khủng hoảng kinh tế và tính thanh khoản Kết quả cho thấy, bán khống có tác động tích cực, làm giảm tính dễ bay hơi và tăng tính thanh khoản của thị trường Đặc biệt, ở những quốc gia cho phép bán khống, giá cổ phiếu có xu hướng tăng, cho thấy chi phí vốn thấp hơn Nghiên cứu không tìm thấy bằng chứng cho rằng hạn chế bán khống ảnh hưởng đến lợi nhuận hoặc khả năng phát sinh khủng hoảng của thị trường Tóm lại, cho phép bán khống có thể nâng cao chất lượng thị trường.
Những nét chính trong kết quả nghiên cứu về thực hiện bán khống của nhóm tác giả Anchada Charoenrook và Hazem Daouk cho thấy rằng:
Thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu hạn chế việc bóp méo thị trường
Khi giao dịch bán khống cổ phiếu bị cấm, các nhà đầu tư có quan điểm khác nhau về giá cổ phiếu, dẫn đến việc thông tin tích cực được phản ánh vào giá cổ phiếu trước khi công bố, làm giá tăng Ngược lại, thông tin tiêu cực từ những nhà giao dịch không kiểm soát cổ phiếu không được phản ánh chính xác Khi thông tin tiêu cực được công khai, giá cổ phiếu thường điều chỉnh mạnh hơn so với các tin tức tích cực Điều này cho thấy lợi nhuận cổ phiếu thường bị bóp méo tiêu cực, gây ra tác động xấu lớn khi không thực hiện bán khống.
Hong và Stein (2003) đã phát triển một mô hình giải thích nguyên nhân dẫn đến sự sụp đổ lớn của thị trường mà không có thông tin mới Mô hình này cũng chỉ ra rằng lợi nhuận có thể bị bóp méo khi hoạt động bán khống không được thực hiện.
Thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu hạn chế tính chất dễ bay hơi của lợi nhuận
Không có học thuyết phổ biến nào giải thích ảnh hưởng của việc bán khống cổ phiếu đến tính dễ bay hơi của lợi nhuận Kraus và Rubin (2002) đã phát triển một mô hình cao cấp dự đoán rằng việc đưa quyền chọn chỉ số index vào sẽ tác động đến tính dễ bay hơi của lợi nhuận, đặc biệt trong bối cảnh hạn chế bán khống đối với cổ phiếu Mô hình này cũng cho thấy rằng tính dễ bay hơi của lợi nhuận có thể tăng hoặc giảm tùy thuộc vào giá trị giới hạn của nó.
Thực hiện bán khống cổ phiếu tăng tính tính thanh khoản cho thị trường chứng khoán, cổ phiếu
Trong một nghiên cứu của nhóm tác giả Diamond và Verrecchia (1987) kiểm tra ảnh hưởng của hạn chế bán khống đến việc điều chỉnh tốc độ giá chứng khoán
Dự đoán của tác giả cho thấy rằng tính thanh khoản của thị trường tăng cao trong các phiên đấu giá, trong khi đó, tính thanh khoản giảm khi việc bán khống cổ phiếu không được thực hiện Nguyên nhân của sự sụt giảm này là do cung cổ phiếu cho bên bán thấp hơn, bởi vì nhiều nhà đầu tư không tham gia vào hoạt động bán khống.
Nhà đầu tư (NĐT) muốn bán cổ phiếu nhưng không sở hữu chúng, do đó không thể thực hiện giao dịch Trong mô hình của tác giả, NĐT không thể bán khống cổ phiếu, nhưng các nhà tạo lập thị trường có khả năng hấp thụ lượng cầu từ bên mua Điều này có nghĩa là các nhà tạo lập thị trường không cần phải mượn cổ phiếu để bán, mà họ có sẵn cổ phiếu trong danh mục và có thể thực hiện giao dịch bán ra.
Giao dịch bán khống cổ phiếu tác động lợi nhuận mong đợi và chi phí vốn
Hạn chế bán khống cổ phiếu ảnh hưởng đến lợi nhuận thị trường theo hai cách chính Đầu tiên, nghiên cứu của Anchada Charoenrook và Hazem Daouk cho thấy khi bán khống được thực hiện, lợi nhuận thị trường ít biến động và tính thanh khoản của thị trường cao hơn Rủi ro thay đổi hệ thống và tính thanh khoản xác định lợi nhuận mong đợi Nếu rủi ro thay đổi không được đa dạng hóa hoàn toàn qua nhiều quốc gia do sự thiếu hội nhập của thị trường tài chính toàn cầu, thì nhu cầu lợi nhuận của nhà đầu tư sẽ thấp hơn khi rủi ro thay đổi giảm và tính thanh khoản tăng cao khi bán khống được thực hiện.
Bán khống cho phép nhà đầu tư chia sẻ rủi ro hiệu quả hơn từ các khả năng khác nhau, tạo ra một thị trường toàn diện Khi nhà đầu tư có khả năng chia sẻ rủi ro, họ yêu cầu tỷ lệ lợi nhuận đầu tư thấp hơn, đồng thời nâng cao phúc lợi của mình.
Nhóm tác giả Anchada Charoenrook và Hazem Daouk nhận định rằng lợi nhuận mong đợi thị trường ở các quốc gia thực hiện bán khống thường thấp hơn, trong khi các yếu tố khác vẫn tương đương.
Giá cổ phiếu thay đổi khi ngăn cấm bán khống được bãi bỏ
Nghiên cứu của Miller (1977) chỉ ra rằng khi việc bán khống bị cấm và các nhà đầu tư có niềm tin khác nhau, chỉ có đánh giá của những nhà đầu tư lạc quan và bi quan về cổ phiếu mới được phản ánh trong giá cổ phiếu Các nhà đầu tư bi quan không nắm giữ cổ phiếu không thể thực hiện giao dịch trên thị trường, dẫn đến việc định giá của họ không ảnh hưởng đến giá cổ phiếu Hệ quả là, giá cổ phiếu sẽ đạt mức trung bình cao hơn khi bị định giá cao và sẽ giảm xuống khi lệnh cấm bán khống được dỡ bỏ.
Dựa trên các nghiên cứu thực nghiệm và thực tiễn triển khai giao dịch bán khống cổ phiếu ở nhiều quốc gia, bài viết này khẳng định rằng giao dịch bán khống mang lại nhiều lợi ích cho thị trường chứng khoán (TTCK) và nhà đầu tư (NĐT) Tác giả cho rằng việc cho phép thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu tại TTCK Việt Nam là cần thiết Bài viết sẽ đi sâu vào các luận cứ khoa học ủng hộ việc triển khai giao dịch này.
Luận cứ khoa học về giao dịch bán khống cổ phiếu trên TTCK
Khái niệm về giao dịch bán khống cổ phiếu
Trong giao dịch chứng khoán, bán khống cổ phiếu là hành động bán cổ phiếu mà nhà đầu tư không sở hữu Điều này có nghĩa là người bán không làm chủ cổ phiếu nhưng cam kết sẽ có chứng khoán để chuyển giao cho người mua Giao dịch bán khống cổ phiếu được chia thành hai loại.
Bán khống cổ phiếu có bảo đảm, hay còn gọi là bán khống thông thường, diễn ra khi người bán đã vay hoặc có cổ phiếu đảm bảo để chuyển giao cho người mua vào ngày thực hiện giao dịch.
Bán khống cổ phiếu không có bảo đảm, hay còn gọi là bán khống vô căn cứ, xảy ra khi người bán không có ý định vay mượn hoặc không thể chuyển giao cổ phiếu cho người mua đúng hạn.
Vào ngày thanh toán bù trừ, nhà đầu tư bán khống cổ phiếu không thể chuyển giao cổ phiếu cho bên mua Trung tâm lưu ký chứng khoán sử dụng hệ thống tự động để xử lý tình huống này với năm lựa chọn Đầu tiên, hệ thống có thể chờ vài ngày để xác định khả năng giao cổ phiếu từ người bán Nếu giao dịch quan trọng hoặc có lệnh mua từ người bán, hệ thống sẽ vay cổ phiếu để chuyển cho người mua Nếu không thể mượn cổ phiếu, ba lựa chọn còn lại bao gồm: yêu cầu người bán mua cổ phiếu từ thị trường, tự mua cổ phiếu để giao cho người mua và tính phí cho người bán, hoặc yêu cầu người bán từ bỏ giao dịch và bồi thường cho người mua Tình trạng "Không thể giao hàng" được coi là dai dẳng nếu giao dịch không được thực hiện trong hơn một tuần.
So sánh sự giống nhau và khác nhau giữa bán khống cổ phiếu có đảm bảo và bán khống cổ phiếu không có đảm bảo
Về cơ bản bán khống thông thường và bán khống vô căn cứ là giống nhau
Cả hai hình thức bán khống đều có ba bên tham gia: trong bán khống thông thường, bên cho vay cổ phiếu giữ một khoản đảm bảo tương ứng với giá trị cổ phiếu, bên nhận vay là nhà bán khống nhận lãi từ khoản đảm bảo, và bên thứ ba là người mua Ngược lại, trong bán khống vô căn cứ, nhà bán khống vay cổ phiếu từ chính người mua thay vì từ bên cho vay, do không thể giao hàng Sau đó, chủ nợ sẽ được chuyển sang trung tâm lưu ký để thực hiện thanh toán bù trừ chứng khoán khi hệ thống sử dụng chương trình vay theo lệnh mua từ người mua.
Bán khống vô căn cứ có hai đặc điểm nổi bật so với bán khống thông thường: đầu tiên, người mua không tham gia giao dịch một cách tự nguyện; thứ hai, người mua sẽ phải chịu rủi ro không nhận được hàng trong một khoảng thời gian nhất định.
Giống như trong bán khống thông thường, các thành viên cho vay cổ phiếu qua chương trình cho vay cổ phiếu cũng phải từ bỏ lợi ích mà cổ phiếu mang lại Thông qua chương trình này, người cho vay cổ phiếu nhận được khoản tiền tương đương với giá trị cổ phiếu vào một tài khoản có lãi Trong khi đó, người nhận cổ phiếu (người mua) sẽ có tất cả quyền lợi từ việc sở hữu cổ phiếu, bao gồm cổ tức, khả năng bán lại hoặc cho vay.
Trong giao dịch bán khống, người bán (hay chính xác hơn là môi giới của họ) tìm kiếm và vay cổ phiếu từ một người cho vay Cổ phiếu sẽ được giao cho người mua vào ngày T+3, khi thực hiện thanh toán bù trừ Người bán thương lượng với chủ sở hữu cổ phiếu để giữ lại cổ phiếu với một khoản phí và có trách nhiệm giao lại khi có yêu cầu Sau đó, người bán sẽ chuyển cổ phiếu cho Trung tâm lưu ký - thanh toán bù trừ chứng khoán vào ngày T+3 và nhận tiền từ người mua.
Trong giao dịch bán khống vô căn cứ, người mua không có ý định tìm và vay cổ phiếu để giao cho Trung tâm lưu ký-thanh toán bù trừ chứng khoán vào thời điểm thanh toán, dẫn đến tình trạng không thể giao hàng của các thành viên trung tâm, thường là các nhà môi giới Nếu người bán không thể giao hàng vào ngày T+3, họ phải đặt một khoản tiền tương đương giá trị cổ phiếu dưới dạng tiền mặt làm đảm bảo Khi giá cổ phiếu giảm, người bán có thể rút một phần khoản đảm bảo, nhưng nếu giá tăng, trung tâm sẽ yêu cầu thêm tiền Khoản ký quỹ này giúp trung tâm giảm thiểu rủi ro; nếu người bán vỡ nợ, trung tâm có thể sử dụng khoản này để thực hiện giao dịch với người mua mà không chịu lỗ.
Điều kiện thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu có bảo đảm
Vì NĐT không làm chủ cổ phiếu để thực hiện giao dịch bán cổ phiếu, do đó:
Nhà đầu tư (NĐT) bán khống cần mượn cổ phiếu từ công ty chứng khoán (CTCK) nơi họ mở tài khoản giao dịch ký quỹ Cổ phiếu cho NĐT mượn thường đến từ danh mục cổ phiếu tự doanh của CTCK, từ những NĐT khác đang nắm giữ cổ phiếu tại CTCK đó, hoặc có thể mượn từ CTCK khác.
Khi nhà đầu tư (NĐT) mượn cổ phiếu để bán khống từ công ty chứng khoán (CTCK) nơi mở tài khoản, tài khoản sẽ ghi nhận một khoản nợ tương ứng với số lượng cổ phiếu mượn Trong tương lai, NĐT cần phải mua lại số cổ phiếu đã vay Nếu giá cổ phiếu mua lại thấp hơn giá bán trước đó, NĐT sẽ thu được lợi nhuận từ chênh lệch giá Ngược lại, nếu giá cổ phiếu mua lại cao hơn giá bán khống, NĐT sẽ chịu thua lỗ từ giao dịch này.
Nhà đầu tư bán khống phải hoàn trả cổ phiếu đã vay cho nhà đầu tư cho mượn, cùng với cổ tức và quyền lợi phát sinh trong thời gian vay Nếu trong thời gian vay cổ phiếu xảy ra việc chia tách, nhà đầu tư cần trả lại số cổ phần tương ứng với tỷ lệ chia tách cho người cho mượn Ví dụ, nếu nhà đầu tư vay 10 cổ phiếu A và cổ phiếu A thực hiện chia tách theo tỷ lệ 10/2, thì nhà đầu tư phải hoàn trả số lượng cổ phiếu đã vay theo tỷ lệ này.
10 cổ phiếu sẽ nhận thêm đƣợc 2 cổ phiếu mới Do đó, khi NĐT trả lại cổ phiếu cho người cho mượn phải là 12 cổ phiếu)
Nhà đầu tư (NĐT) khi thực hiện bán khống cổ phiếu cần phải vay cổ phiếu từ bên cho vay Bán khống không có nghĩa là bán cổ phiếu không tồn tại, mà là bán cổ phiếu không thuộc sở hữu của NĐT Việc bán cổ phiếu mà không có trong tài khoản hoặc không vay được cổ phiếu để bán là hành động bán khống vô căn cứ và không được phép thực hiện trên thị trường chứng khoán (TTCK).
Các thành phần tham gia trong giao dịch bán khống cổ phiếu
NĐT bán khống cổ phiếu
NĐT bán khống cổ phiếu, hay còn gọi là người đi vay cổ phiếu, là những cá nhân hoặc tổ chức có nhu cầu vay chứng khoán để thực hiện giao dịch bán khống Họ thường không sở hữu cổ phiếu để bán, mà thay vào đó ký quỹ một số tiền thấp hơn giá trị cổ phiếu tại thời điểm bán khống hoặc sử dụng cổ phiếu có sẵn trong tài khoản làm tài sản đảm bảo Do rủi ro và chi phí vay mượn cổ phiếu cao, phần lớn những người tham gia bán khống là các tổ chức đầu tư, quỹ phòng ngừa rủi ro, quỹ đầu cơ, cùng với một số ít NĐT cá nhân có kinh nghiệm, kiến thức vững và tiềm lực tài chính mạnh.
Chủ sở hữu cổ phiếu
Là những người chủ sở hữu thật sự các cổ phiếu đã đăng ký lưu ký tại TTLKCK thông qua tài khoản chứng khoán đƣợc mở tại CTCK
Tổ chức cho vay chứng khoán
Các tổ chức này có nhiệm vụ nhận lưu ký và quản lý chứng khoán cho khách hàng, đồng thời thực hiện thanh toán chứng khoán Chúng bao gồm các định chế tài chính như quỹ hỗ tương, quỹ tín thác, công ty quản lý tài sản, công ty chứng khoán và một số ngân hàng được phép hoạt động trong lĩnh vực này.
Là những NĐT bao gồm tổ chức hoặc cá nhân thực hiện mua cổ phiếu trên TTCK thông qua việc đặt lệnh tại CTCK nơi NĐT mở tài khoản.
Tính hai mặt của việc thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu
1.2.4.1 Những lợi ích của việc thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu
Thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu gia tăng tính thanh khoản cho thị trường chứng khoán
Bán khống cổ phiếu gia tăng thêm tính thanh khoản cho thị trường giao dịch cổ phiếu bởi vì:
Nhà đầu tư (NĐT) có thể kiếm lợi nhuận ngay cả khi cổ phiếu giảm giá thông qua việc bán khống Khác với phương pháp mua bán thông thường, nơi NĐT chỉ có lợi khi giá cổ phiếu tăng, bán khống cho phép NĐT dự đoán rằng giá cổ phiếu sẽ giảm trong tương lai mà không cần nắm giữ cổ phiếu hiện tại Để thực hiện giao dịch này, NĐT sẽ mượn cổ phiếu và bán chúng, với kỳ vọng giá sẽ giảm Khi thị trường đi xuống, NĐT có thể mua lại cổ phiếu với giá thấp hơn giá bán ban đầu, từ đó thu được lợi nhuận.
Giao dịch bán khống cổ phiếu giúp cân bằng cung cầu trên thị trường chứng khoán, đặc biệt khi nhu cầu vượt quá cung Những nhà đầu tư (NĐT) kỳ vọng giá cổ phiếu sẽ giảm nhưng không có cổ phiếu để bán có thể thực hiện giao dịch bán khống, từ đó đáp ứng nhu cầu của người mua Đối với các tổ chức tài chính và công ty chứng khoán, bán khống không chỉ tạo điều kiện lập thị trường mà còn gia tăng lợi nhuận cho chính họ.
Việc cho phép bán khống cổ phiếu giúp giảm chênh lệch giữa giá mua và giá bán cổ phiếu Khi cung cổ phiếu lớn hơn cầu, giá sẽ giảm mạnh, nhưng những nhà đầu tư (NĐT) kỳ vọng vào sự tăng giá sẽ phải mua lại cổ phiếu đã bán khống, làm giảm chênh lệch cung cầu Ngược lại, khi cầu lớn hơn cung, giá cổ phiếu sẽ tăng, nhưng NĐT lo ngại về việc giá không thể duy trì sẽ sử dụng bán khống để tăng cung, từ đó điều chỉnh giá để cân bằng giữa bên mua và bên bán.
Thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu sẽ điều chỉnh giá cổ phiếu về đúng giá trị thật của cổ phiếu
Các cổ phiếu thường bị định giá cao hơn giá trị thực do tác động của hành vi đẩy giá và thao túng của một số nhà đầu tư Mặc dù tình hình kinh doanh của công ty không khả quan, giá cổ phiếu vẫn liên tục tăng Nhờ vào giao dịch bán khống, những nhà đầu tư nhận thấy giá cổ phiếu đã bị đẩy lên quá cao và dự đoán giá sẽ giảm trong tương lai Khi thực hiện bán khống, giá cổ phiếu sẽ điều chỉnh giảm và phản ánh đúng giá trị thực của nó.
Thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu gia tăng hiệu quả đối với thị trường
Thực hiện bán khống cổ phiếu gia tăng hiệu quả đối với thị trường bởi vì:
Giao dịch bán khống cổ phiếu không chỉ cung cấp thông tin quan trọng cho thị trường mà còn giúp giá cổ phiếu điều chỉnh nhanh chóng theo các tin tức mới Điều này cho thấy mức giá hiện tại của một cổ phiếu phản ánh đầy đủ mọi thông tin liên quan, từ đó nâng cao hiệu quả hoạt động thông tin của thị trường Hơn nữa, giao dịch bán khống còn là một nguồn thông tin quý giá để nhận diện các tiềm ẩn rủi ro và độ bất ổn của các công ty, giúp nhà đầu tư đưa ra quyết định chính xác hơn.
Những nhà đầu tư bán khống cổ phiếu đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp báo cáo phân tích và đánh giá khách quan về các công ty Trong khi các ngân hàng đầu tư thường gặp xung đột lợi ích, khiến nhà phân tích không thể đưa ra đánh giá trung thực, thì nhà đầu tư bán khống lại được coi là những người nghiên cứu sâu sắc và cung cấp thông tin chất lượng cao về thực trạng của các công ty Họ cũng cho rằng hoạt động bán khống thực sự có khả năng ngăn chặn khủng hoảng, vì nó phản ánh thông tin chính xác trong thời kỳ thị trường đầu cơ mạnh mẽ.
Thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu cung cấp lợi thế hoạt động cho NĐT và các CTCK
TTCK đã áp đặt nhiều quy định nhằm hạn chế việc bán khống cổ phiếu, nhưng các quy định này không áp dụng cho sản phẩm phái sinh Do đó, nhiều nhà đầu tư đã chuyển sang thực hiện bán khống cổ phiếu trên thị trường phái sinh thay vì trên thị trường chứng khoán cơ sở.
Giao dịch bán khống mở ra cơ hội đầu tư mới cho nhà đầu tư (NĐT) và công ty chứng khoán (CTCK), giúp tăng lợi nhuận và nâng cao lợi thế cạnh tranh Tuy nhiên, để thực hiện giao dịch này, NĐT cần có kiến thức chuyên môn, trong khi CTCK cần sở hữu hệ thống quản lý rủi ro hiệu quả, nguồn vốn vững mạnh và hạ tầng công nghệ thông tin hiện đại.
Bán khống cổ phiếu là công cụ bảo hiểm phòng ngừa rủi ro và kiếm lời hữu hiệu từ mục đích đầu cơ của NĐT
Những nhà đầu tư (NĐT) sử dụng chiến lược bán khống nhằm giảm thiểu rủi ro cho danh mục đầu tư của mình Cụ thể, họ tiến hành bán khống một lượng cổ phiếu tương đương với số cổ phiếu đang nắm giữ, từ đó tạo ra sự bảo vệ hiệu quả cho khoản đầu tư của mình.
Bán khống không chỉ giúp phòng ngừa rủi ro mà còn được thực hiện với mục đích đầu cơ để tạo ra lợi nhuận cao nếu chiến lược được áp dụng đúng cách Hoạt động đầu cơ có thể mang lại lợi ích cho thị trường bằng cách tăng tính thanh khoản, nâng cao khối lượng giao dịch và chấp nhận rủi ro, trong khi phòng ngừa rủi ro giúp giảm thiểu tác động của những biến động không mong muốn.
Thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu thu hút nhiều đối tượng tham gia trên TTCK, góp phần thúc đẩy TTCK phát triển
Bán khống cổ phiếu sẽ tạo cơ hội cho các nhà đầu tư nhỏ lẻ, những người không đủ năng lực tài chính để tham gia trực tiếp trên thị trường chứng khoán, từ đó làm cho thị trường trở nên sôi động hơn Hơn nữa, việc triển khai giao dịch bán khống sẽ đa dạng hóa các sản phẩm trên thị trường, thu hút nhiều nhà đầu tư khác nhau và tăng tính thanh khoản cho thị trường chứng khoán.
Để triển khai bán khống cổ phiếu trên thị trường chứng khoán, cần nâng cao các điều kiện về cơ sở vật chất, kỹ thuật và năng lực chuyên môn của đội ngũ quản lý cũng như nhân viên trong ngành Điều này sẽ đảm bảo hoạt động của thị trường diễn ra hiệu quả.
Thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu tạo ra những tác động tích cực đến CTCK
Triển khai bán khống cổ phiếu không chỉ làm phong phú thêm thị trường chứng khoán (TTCK) mà còn thu hút nhiều nhà đầu tư (NĐT), góp phần thúc đẩy sự phát triển của TTCK Đồng thời, hoạt động này cũng mang lại nguồn lợi nhuận cho các công ty chứng khoán (CTCK), giúp họ cung cấp thêm sản phẩm đáp ứng nhu cầu của NĐT và gia tăng lợi nhuận.
Giao dịch bán khống cổ phiếu mang lại một số lợi ích, nhưng cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro cho thị trường chứng khoán Một số nhà đầu tư lợi dụng sự ưu đãi trong giao dịch để thu lợi nhuận, dẫn đến việc thông tin thị trường bị méo mó Những nhà đầu tư ở vị thế bán khống có thể cố tình hạ giá cổ phiếu khi thị trường suy giảm hoặc phát tán tin đồn sai lệch nhằm giảm giá trị của cổ phiếu.
1.2.4.2 Những rủi ro trong việc thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu
Thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu lỗ là vô hạn và khuếch đại lỗ của nhà đầ tư
Trong đầu tư theo chiều tăng giá, lãi suất tỷ lệ thuận với mức tăng giá, trong khi lỗ tỷ lệ nghịch với mức giảm giá, do đó khoản lỗ tối đa của nhà đầu tư chỉ bằng giá cổ phiếu Ngược lại, trong bán khống, lỗ tỷ lệ thuận với sự tăng giá của cổ phiếu, dẫn đến khoản lỗ không giới hạn, trong khi khoản lãi tối đa chỉ bằng giá trị cổ phiếu.
Kinh nghiệm triển khai giao dịch bán khống cổ phiếu tại một số nước trên thế giới và bài học rút ra khi triển khai giao dịch bán khống cổ phiếu tại TTCK Việt
Kinh nghiệm triển khai giao dịch bán khống cổ phiếu tại một số nước trên thế giới
1.3.1 Kinh nghiệm triển khai giao dịch bán khống cổ phiếu tại một số nước trên thế giới
1.3.1.1 Kinh nghiệm triển khai giao dịch bán khống cổ phiếu tại TTCK Hồng Kông
Trước tháng 01 năm 1994, hoạt động bán khống cổ phiếu bị cấm tại thị trường chứng khoán Hồng Kông Theo quy định của HKEx và luật chứng khoán Hồng Kông, hành vi bán khống chứng khoán được coi là vi phạm pháp luật, có thể bị phạt tiền hoặc thậm chí phạt tù trong trường hợp nghiêm trọng.
Vào tháng 1 năm 1994, HKEx đã cho phép 17 cổ phiếu trong chỉ số Hang Seng được bán khống Sau năm 1996, những cổ phiếu đạt tiêu chuẩn của HKEx được bổ sung vào danh sách này, trong khi những cổ phiếu không còn đạt tiêu chuẩn sẽ bị loại ra HKEx cũng áp dụng luật uptick, yêu cầu giao dịch bán khống chỉ được thực hiện khi giá hiện tại cao hơn giá giao dịch trước đó, và bắt buộc thông qua hệ thống khớp lệnh tự động Luật uptick bị bãi bỏ vào tháng 3 năm 1996 nhưng được áp dụng lại vào ngày 7 tháng 9 năm 1998 Tất cả giao dịch bán khống phải được ghi chép và công bố hàng ngày cho Ủy ban Chứng khoán, với báo cáo tổng hợp số lượng và giá trị bán khống của từng cá nhân sau 24 giờ giao dịch Thị trường chứng khoán Hồng Kông được coi là một trong những thị trường có tính thanh khoản cao nhất trên thế giới, cho phép triển khai và thực hiện giao dịch bán khống.
Cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 đã dẫn đến việc cấm bán khống chứng khoán ở nhiều quốc gia; tuy nhiên, chính phủ và Ủy ban Chứng khoán Hồng Kông không áp dụng lệnh cấm này như Mỹ và các nước khác Họ tin rằng quy định bán khống đã được quản lý chặt chẽ và chỉ áp dụng trong những điều kiện nhất định Chính quyền Hồng Kông nhấn mạnh rằng hoạt động bán khống cổ phiếu là cần thiết cho sự vận hành trơn tru của thị trường chứng khoán tại đây, và số lượng cổ phiếu được phép bán khống tại Hồng Kông đã tăng lên theo thời gian.
Bảng 1.1: Số lƣợng chứng khoán đƣợc phép bán khống ở Hồng Kông từ tháng 01 năm 1994 đến tháng 12 năm 2003
Năm Số lƣợng cổ phiếu mới đƣợc phép bán khống tại HKEx Tỷ lệ gia tăng Tổng số lƣợng cổ phiếu đƣợc phép bán khống
(Nguồn: Pengjie Gao –Jia Hao and Tongshu Ma (2006), Does Removing the Short sale Constraint
Improve Liquidity? Evidence from Hong Kong, pp 29)
Quy định giao dịch bán khống cổ phiếu tại TTCK Hồng Kông
Nhà đầu tư (NĐT) cần phải mượn cổ phiếu trước khi thực hiện giao dịch bán khống Việc không tuân thủ quy định này có thể dẫn đến nghĩa vụ pháp lý Bán khống mà không có chứng khoán đã mượn là hành vi bị cấm tuyệt đối.
Chứng khoán bán khống phải đƣợc tự do chuyển nhƣợng không bị ràng buộc
Giao dịch bán khống đƣợc thực hiện khi giá hiện tại cao hơn giá của giao dịch trước đó
Chỉ có cổ phiếu đạt tiêu chuẩn theo quy định mới đƣợc phép thực hiện bán khống
Tất cả giao dịch dịch bán khống cổ phiếu phải đƣợc khai báo đầy đủ Nếu che dấu thông tin có thể bị phạt tù
Tiêu chuẩn những cổ phiếu đƣợc phép bán khống tại TTCK Hồng Kông
Cổ phiếu đó phải cấu thành chỉ số Index Hang Seng và đƣợc niêm yết trên SGDCK Hồng Kông
Cổ phiếu đó phải cấu thành chỉ số Index Hang Seng và đƣợc giao dịch trên thị trường tương lai của SGDCK Hồng Kông
Để đảm bảo tính thanh khoản và khả năng chuyển giao, cổ phiếu cần đạt giá trị vốn hóa tối thiểu một tỷ đô la Hồng Kông trong vòng 60 ngày trước thời điểm báo cáo.
Cổ phiếu cần có giá trị vốn hóa thị trường tối thiểu 1 tỷ đô la Hồng Kông và tỷ lệ doanh thu trên giá trị vốn hóa thị trường không được thấp hơn 40%.
Quỹ Tracker và ETFs khác đƣợc chấp thuận bởi UBCK Hồng Kông trong việc tƣ vấn với SEC
Chứng khoán giao dịch dưới chương trình thí điểm (đó là chứng khoán niêm yết tại Nasdad/Amex mà đƣợc niêm yết tại HKEx)
Hàng quý, HKEx công bố danh sách cổ phiếu được phép bán khống, giúp nhà đầu tư dễ dàng nhận biết những cổ phiếu đạt tiêu chuẩn Các cổ phiếu không đạt tiêu chuẩn sẽ bị loại khỏi danh sách, trong khi những cổ phiếu đủ điều kiện sẽ được bổ sung Quy định này cho phép các nhà quản lý thị trường kiểm soát hoạt động bán khống hiệu quả, nhanh chóng điều chỉnh khi phát hiện sự thao túng Đối với nhà đầu tư, việc tìm hiểu cổ phiếu bán khống trở nên đơn giản và tiết kiệm thời gian, vì tất cả đã được Ủy ban Chứng khoán Hồng Kông giám sát, đảm bảo tính thanh khoản và giảm thiểu rủi ro.
Quy trình thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu tại TTCK Hồng Kông
Trước khi thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu, nhà đầu tư cần mở tài khoản giao dịch bảo chứng tại công ty chứng khoán, bao gồm tiền mặt hoặc cổ phiếu Đồng thời, họ cũng phải ký hợp đồng để thực hiện nghiệp vụ giao dịch bán khống cổ phiếu.
Để thực hiện bán khống, nhà đầu tư cần liên hệ với nhà môi giới tại công ty chứng khoán nơi mở tài khoản bảo chứng để mượn chứng khoán cho giao dịch Nhà môi giới sẽ tìm kiếm chứng khoán từ khách hàng của công ty, nguồn tự doanh của công ty, hoặc từ các công ty chứng khoán và công ty quản lý quỹ khác.
Số tiền thu được từ giao dịch bán khống sẽ được chuyển vào tài khoản giao dịch bảo chứng của người bán, trong khi đó cổ phiếu sẽ được chuyển vào tài khoản của bên mua.
Tài sản ký quỹ từ tài khoản bảo chứng sẽ đƣợc CTCK nơi NĐT mở tài khoản trả chi phí lãi vay từ khoản ký quỹ này
Trong giai đoạn người bán mượn chứng khoán để thực hiện giao dịch, các quyền lợi như cổ tức, cổ phiếu thưởng và quyền phát hành thêm sẽ phải được trả lại cho người cho mượn.
Khi kết thúc vị thế bán khống, người bán khống cần mua lại cổ phiếu từ thị trường và hoàn trả cho người cho vay Số tiền mua lại sẽ được bù trừ qua tài khoản bảo chứng, sau đó sẽ thực hiện việc kết chuyển lãi lỗ.
Các giao dịch của những người tham gia bán khống được theo dõi và ghi nhận hàng ngày, với sự kiểm tra từ UBCK Hồng Kông và trung tâm thanh toán Hồng Kông, nhằm phát hiện nhanh chóng các giao dịch bất thường và vi phạm quy định Thông tin về bán khống, bao gồm mã chứng khoán, số lượng cổ phiếu và giá trị giao dịch, được cập nhật hàng ngày trên trang thông tin điện tử của HKEx, giúp nhà đầu tư dễ dàng theo dõi.
1.3.1.2 Kinh nghiệm triển khai giao dịch bán khống cổ phiếu tại TTCK Mỹ
Bán khống cổ phiếu tại Mỹ có nguồn gốc từ giữa thế kỷ 19, với Jacob Little, được mệnh danh là “The Great Bear of Wall Street”, là người khởi đầu hoạt động này vào năm 1822 Tuy nhiên, sau cuộc khủng hoảng phố Wall năm 1929, việc bán khống cổ phiếu đã bị cấm và các quy định của chính phủ về hoạt động này đã được thiết lập vào năm 1929 và tiếp tục được thi hành vào năm 1940.
Bán khống cổ phiếu tại Mỹ có một lịch sử lâu dài và thường xuyên được xem xét, nhưng cũng gây ra nhiều tranh cãi trong các lĩnh vực tài chính toàn cầu Trước năm 1930, hoạt động này đã bị cấm trên thị trường chứng khoán.
Bài học, kinh nghiệm về việc triển khai, ứng dụng giao dịch bán khống cổ phiếu đối với TTCK Việt Nam
Trong hơn 10 năm phát triển, thị trường chứng khoán Việt Nam đã chứng kiến sự gia tăng đáng kể về số lượng công ty niêm yết, khối lượng và giá trị giao dịch Luật chứng khoán ra đời đã tạo điều kiện cho thị trường hoạt động ổn định và bền vững hơn Tuy nhiên, thực tế cho thấy có thời điểm nhà đầu tư ồ ạt bán ra hoặc tranh nhau mua cổ phiếu, dẫn đến tình trạng thiếu thanh khoản và mất cân đối cung cầu Nhiều công ty niêm yết thua lỗ liên tục nhưng giá cổ phiếu vẫn tăng, cho thấy sự thiếu minh bạch Bộ Tài chính đã có văn bản hướng dẫn cho phép các công ty chứng khoán thực hiện giao dịch ký quỹ và bán khống không chính thức, gây ra sự không công bằng giữa các nhà đầu tư Kinh nghiệm từ các quốc gia như Hồng Kông, Mỹ, Anh và Nhật Bản có thể là bài học quý giá cho Việt Nam trong việc quản lý giao dịch bán khống.
Bảng 1.2: Kinh nghiệm của các nước đã và đang thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu
Nội dung Hồng Kông Mỹ Anh Nhật Bản
Quan điểm về bán khống
Cho phép thực hiện bán khống cổ phiếu
Cho phép thực hiện bán khống cổ phiếu
Cho phép thực hiện bán khống cổ phiếu
Cho phép thực hiện bán khống cổ phiếu
Cơ quan quản lý ban hành Quy định về Thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu
Ban hành Quy định Công bố thông tin giao dịch bán khống cổ phiếu Có Có Có Có
Cơ quan quản lý giám sát giao dịch bán khống cổ phiếu Có Có Không Có
Việc triển khai và áp dụng nghiệp vụ bán khống cổ phiếu tại thị trường chứng khoán Việt Nam là rất cần thiết Dựa trên kinh nghiệm từ các quốc gia khác, bài viết rút ra những bài học quan trọng để áp dụng vào thực tiễn Để thực hiện giao dịch bán khống hiệu quả, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các thành phần tham gia thị trường, bao gồm cơ quan quản lý Nhà nước, nhà đầu tư, công ty chứng khoán và công ty niêm yết.
Để nâng cao hiệu quả của thị trường chứng khoán, cần hoàn thiện hệ thống pháp luật và thiết lập quy trình giám sát chặt chẽ việc thực thi Các cơ quan Nhà nước phải ban hành quy định và hướng dẫn cụ thể cho giao dịch bán khống Đồng thời, cần quy định rõ ràng về chất lượng và tiêu chuẩn của cổ phiếu được phép thực hiện giao dịch bán khống.
Thứ hai, đòi hỏi hệ thống công bố thông tin kịp thời, minh bạch, chống hành vi giao dịch nội gián
Về phía nhà đầu tƣ đòi hỏi phải nâng cao năng lực, kinh nghiệm, kiến thức của NĐT
Việc thực hiện giao dịch bán khống cổ phiếu mang tính hai mặt về lợi ích và rủi ro, vì vậy không nên cấm đoán mà cần nhận diện và kiểm soát các rủi ro ảnh hưởng đến thị trường Cần ban hành quy định và công cụ để quản lý hoạt động bán khống trên thị trường chứng khoán Việt Nam, nhằm đảm bảo giao dịch hiệu quả Người tham gia thị trường cần hiểu rõ về bán khống, tính hai mặt của nó và các yêu cầu cần thiết để triển khai giao dịch một cách an toàn và hiệu quả.