NHỮNG ĐIỀ U KI ỆN VÀ TIỀN ĐỀ HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG ĐẠO ĐỨ C H ỌC TRONG PHÂN TÂM HỌ C C Ủ A SIGMUND
Đ i ề u ki ệ n kinh t ế, xã hộ i, văn hóa , tinh th ần châu Âu cuố i th ế k ỷ
-đầu thế kỷ XX của sựhình thành tư tưởng đạo đức học Freud
Giữa thế kỷ XIX, châu Âu trải qua nhiều biến đổi lớn, đặc biệt là ở Áo, quê hương của Freud Năm 1848, cuộc cách mạng Áo diễn ra với mục tiêu lật đổ chế độ phong kiến và giải phóng nhân dân khỏi sự thống trị của giai cấp quý tộc Tuy nhiên, cuộc cách mạng thất bại, dẫn đến sự khôi phục chế độ phong kiến của vương triều Habsbourg và gia tăng áp bức xã hội Trong bối cảnh đó, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa ở Tây Âu đã phát triển mạnh mẽ, chuyển mình sang giai đoạn chủ nghĩa Đế quốc, chứng minh tính ưu việt so với các phương thức sản xuất trước Sự phát triển kinh tế đi kèm với những mâu thuẫn gay gắt trong tư tưởng, chính trị, triết học và tôn giáo, làm cho đời sống xã hội trở nên mong manh và phức tạp hơn.
Freud sống ở Viên, thủ đô của Áo, nơi ẩn chứa nhiều mâu thuẫn kinh tế, xã hội và tư tưởng dưới vẻ bề ngoài lộng lẫy Ông chứng kiến bạo loạn và chiến tranh thường xuyên, ảnh hưởng đến gia đình ông khi hai người anh trai phải tham gia các cuộc chiến tranh giữa Ý, Pháp, Phổ và Áo, trong khi gia đình phải chạy loạn đến Laizic Sự biến đổi kinh tế trong đế quốc Áo - Hung khiến gia đình Freud ly tán Trong suốt tuổi trưởng thành, Freud đã chứng kiến và tham gia vào các cuộc chiến tranh như Mỹ - Tây Ban Nha, Nhật - Nga và Đại chiến thế giới lần thứ nhất, để lại những vết thương tinh thần lớn lao.
Sự xáo trộn trong kinh tế và chính trị, cùng với áp lực xã hội, đã khiến số lượng bệnh nhân tâm thần gia tăng đáng kể Những trải nghiệm trực tiếp về số phận con người và xã hội đã ảnh hưởng sâu sắc đến tư tưởng của Freud.
Thái độ của xã hội đối với tình dục và không khí ở Viên vào cuối thế kỷ XIX, nơi Freud sống và làm việc, phản ánh "tinh thần thời đại" với nhiều mâu thuẫn và căng thẳng Dưới triều đại nữ hoàng Áo Victoria, chủ nghĩa bài Do Thái của Công giáo lan rộng, khiến đạo đức và pháp luật truyền thống mất hiệu lực trong việc hướng dẫn đời sống tinh thần Sự phát triển vượt bậc của khoa học đã tạo ra một xã hội duy lý, trong đó "cái tôi" trở thành trung tâm, dẫn đến thói đạo đức giả Tình dục và các nhu cầu sinh lý khác không được kiểm soát bởi đạo đức và pháp luật, phát triển tràn lan nhưng lại không được công khai thừa nhận Xã hội phương Tây thế kỷ XIX tồn tại hai mặt: một bên là đời sống tình dục sục sôi và bên kia là xã hội bề ngoài với hình ảnh "cái tôi thanh cao" Điều này dẫn đến mâu thuẫn giữa quan niệm truyền thống và xã hội mới, tạo ra thói đạo đức giả và sự ức chế trong đời sống tinh thần Những người không thích ứng kịp thời sẽ rơi vào tình trạng căng thẳng và thiếu tự tin, từ đó phát sinh các vấn đề tâm lý mới Freud nhận thấy rằng cần phải chỉ ra bản chất của sự tha hóa và con đường khắc phục nó, qua đó nhấn mạnh tầm quan trọng của đạo đức học trong việc đem lại tự do tinh thần cho con người Ông khẳng định con người là "giao điểm của hai thế giới" - thế giới tinh thần và thế giới tự nhiên, từ đó thúc đẩy việc xem xét con người một cách sâu sắc hơn.
Nh ữ ng ti ền đề khoa h ọ c c ủ a s ự hình thành và phát triển tư tưở ng đạo đứ c h ọc trong Phân tâm họ c c ủ a Freud
đức học trong Phân tâm học của Freud
1.2.1 Những tiền đề khoa học tự nhiên, y học và tâm lý học cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX
Trong quá trình học tập tại trường đại học Viên và qua các nghiên cứu thực tiễn về chữa trị bệnh tâm thần, Freud đã có cơ hội tiếp xúc và học hỏi từ nhiều nhà khoa học bậc thầy trong các lĩnh vực tâm lý học, triết học, y học, sinh học và sinh lý thần kinh Những cuộc gặp gỡ này không chỉ giúp ông mở rộng kiến thức mà còn củng cố các cơ sở triết học, y sinh học và tâm sinh lý học cho tư tưởng triết học của mình.
Thế kỷ XIX chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của tư tưởng khoa học kỹ thuật với những phát minh quan trọng như Thuyết tiến hoá của Charles Darwin, Định luật bảo toàn và chuyển hoá năng lượng, và Tâm lý học biến thể Những phát minh này đã có ảnh hưởng sâu sắc đến sự ra đời của phân tâm học Freud, người đã chủ động tìm hiểu các tri thức khoa học tiên tiến để làm phong phú thêm hiểu biết của mình Những kiến thức này không chỉ ảnh hưởng đến tư tưởng triết học mà còn định hình toàn bộ nội dung của phân tâm học Freud.
Những nghiên cứu về phương pháp chữa bệnh tâm thần
Trước khi trở thành nhà Phân tâm học, Freud đã nghiên cứu về nguồn gốc và trị liệu các rối nhiễu tâm lý, học hỏi nhiều từ các bậc tiền bối Vào đầu thế kỷ XIX, xã hội đã có cái nhìn nhân đạo hơn đối với các rối nhiễu tâm lý, với bác sĩ Pháp Philip Binzl là một trong những người tiên phong Ông khẳng định rằng các rối nhiễu tinh thần là hiện tượng tự nhiên và cần phương pháp khoa học để chữa trị, đồng thời đã giải phóng bệnh nhân khỏi xiềng xích và đối xử với họ một cách nhân đạo Binzl cũng là người đầu tiên ghi lại tiền sử bệnh và chú ý đến quy trình trị liệu, từ đó ảnh hưởng đến việc tháo bỏ xích cho bệnh nhân ở châu Âu và Mỹ Freud thường trích dẫn và phân tích các luận điểm của Binzl trong việc lý giải vô thức và mặc cảm Ơdip trong nghiên cứu tôn giáo.
Trong quá trình điều trị bệnh tâm thần, Freud đã kế thừa các phương pháp của các bậc tiền bối nhưng nhận thấy sự thiếu hụt về khoa học triết học có thể áp dụng cho các mục tiêu y khoa Điều này đã thúc đẩy ông tìm kiếm một phương pháp mới nhằm đưa vô thức trở lại với ý thức.
Cuộc khủng hoảng phương pháp luận trong tâm lý học
Cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, tâm lý học đối mặt với khủng hoảng phương pháp luận khi chỉ chú trọng vào ý thức Điều này đã tạo điều kiện cho sự ra đời của các trường phái tâm lý học khách quan Freud khởi xướng phân tâm học với mục tiêu thiết lập mối quan hệ mới giữa vô thức và ý thức, nhằm khắc phục những hạn chế của tâm lý học duy tâm và chủ quan.
Cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, những bế tắc trong y học và tâm lý học đã tạo điều kiện cho sự ra đời của phân tâm học như một hệ thống triết học Sự xuất hiện của phân tâm học đã thúc đẩy sự phát triển của cả y học và tâm lý học Mặc dù các thành tựu khoa học tự nhiên và tâm lý học có ảnh hưởng lớn đến tư tưởng của Freud, nhưng triết học cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành các quan điểm phân tâm học khác nhau, như chính Freud đã thừa nhận trong tác phẩm "Phân tâm học nhập môn."
1.2.2 Những tiền đề triết học của tư tưởng Freudvề đạo đức học
Nhiều nhà nghiên cứu phương Tây cho rằng học thuyết phân tâm của Freud được xây dựng dựa trên quan sát lâm sàng, với nền tảng từ các quan điểm tâm thần học và sinh lý học cuối thế kỷ XIX Mặc dù Freud có thái độ đề phòng đối với suy luận trừu tượng của triết học và không quan tâm đến các tác phẩm triết học, nhưng thực tế cho thấy ông chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ các quan điểm triết học xuyên suốt lịch sử, từ thời cổ đại đến thời cận đại.
Trong quan niệm về vô thức, Freud chịu ảnh hưởng từ các nhà triết học Đức như G.W Leibniz (1646 - 1716) trong Thuyết đơn tử, của Fridric Herbart (1776 -
Năm 1841, S.Freud phát triển thuyết ngưỡng ý thức về sự loại suy đơn tử từ vô thức đến ý thức, chịu ảnh hưởng từ các triết gia như Platon, Aristot, Descartes, Scherner và Fisher Ông kế thừa quan niệm đạo đức và văn hóa từ Spinoza, Kant, Voltaire, nhưng những người có ảnh hưởng sâu sắc nhất đến ông là Schopenhauer và Nietzsche Các nhà tư tưởng này nhấn mạnh rằng triết học cần thoát khỏi cám dỗ của thế giới hư ảo để trở về thế giới nội tâm, từ đó khám phá bản chất thực sự của con người và thế giới S.Freud đã tích cực tiếp thu những quan điểm này trong quá trình hình thành tư tưởng của mình.
Freud thừa nhận rằng quan niệm về đạo đức của ông chịu ảnh hưởng từ mệnh lệnh tuyệt đối của Kant Trong tác phẩm "Nguồn gốc của tôn giáo và văn hóa", ông cho rằng nghiên cứu về Tôtem giáo có thể cung cấp cái nhìn phân tâm học để giải thích các vấn đề cấm kỵ hiện nay Mặc dù có thể bị nhìn nhận tiêu cực và gán cho những nội dung khác, nhưng xét về bản chất tâm thần, nó vẫn là mệnh lệnh tuyệt đối của Kant.
Quan niệm đạo đức của ông được hình thành từ việc nghiên cứu các cấm kỵ, với niềm tin rằng việc luận giải chúng có thể làm sáng tỏ nguồn gốc của mệnh lệnh tuyệt đối Ông cũng chú trọng nghiên cứu các tác phẩm của Voltaire liên quan đến tôn giáo, chiến tranh và trách nhiệm xã hội.
Khi đề cập đến lịch sử phát triển của phân tâm học, ông dứt khoát tuyên bố:
Freud khẳng định sự độc lập trong việc xây dựng khái niệm về sự lấn át, tuy nhiên, ông lại thường viện dẫn tư tưởng của Schopenhauer trong các tác phẩm khác Ông nhấn mạnh rằng hành vi và suy nghĩ của con người bị định hình mạnh mẽ bởi khát vọng tình dục, đồng thời thừa nhận vai trò quan trọng của đời sống tình dục Khi thảo luận về cái chết, Freud cho rằng đây là một chủ đề truyền thống trong triết học và bày tỏ sự hoài nghi khi bị cuốn vào những lý thuyết của Schopenhauer, đặc biệt là trong luận chứng về "bản năng chết".
Triết lý của Schopenhauer nhấn mạnh rằng cái chết là kết quả cuối cùng của mục đích sống, trong khi bản năng dục tình thể hiện khát vọng sống Ngay từ giai đoạn đầu, mặc dù khái niệm “bản năng chết” chưa được chứng minh bằng phân tâm học, Freud đã dựa vào tư tưởng của Schopenhauer Ông cho rằng cái chết luôn là vấn đề cốt lõi trong mọi triết thuyết, và niềm tin vào linh hồn cùng các nghiên cứu về ma quỷ cũng phản ánh ấn tượng mà cái chết để lại cho con người.
Freud khẳng định rằng ông chỉ bắt đầu đọc Schopenhauer vào giai đoạn cuối đời, cho thấy sự tiếp nhận tư tưởng của ông đối với triết lý này Bên cạnh đó, Freud cũng thừa nhận rằng quan niệm của ông về cái chết chịu ảnh hưởng từ Rousseau.
Freud thể hiện sự tôn trọng đối với Nietzsche bằng cách thường xuyên trích dẫn tư tưởng của ông trong các tác phẩm của mình Ông nhận định rằng, trong giai đoạn đầu của lịch sử nhân loại, người cha có thể được xem là "siêu nhân mà Nietzsche mong đợi trong tương lai." Freud cũng nhấn mạnh rằng Nietzsche sử dụng khái niệm “phi Ngã” để chỉ ra “cái vô cá tính, tự nhiên - tất yếu ở trong con người.”
Tại phiên họp của Hội Phân tâm học, Freud nhấn mạnh rằng ông chưa từng biết đến tác phẩm của Nietzsche và khẳng định rằng tư tưởng của Nietzsche không ảnh hưởng đến sự hình thành của phân tâm học Tuy nhiên, Freud cuối cùng đã thừa nhận rằng triết lý sống của Nietzsche đã tác động đến ông Ông đã khảo sát những khía cạnh sâu sắc trong ý thức của Nietzsche không chỉ từ góc độ triết học mà còn với tư cách là một bác sĩ chữa bệnh thần kinh.
Cuộc đời, sự nghiệp và những tác phẩm chủ yếu của S.Freud
1.3.1 Đôi nét về cuộc đời Sigmund Freud
Sigmund Freud, tên đầy đủ là Sigmund Schlomo Freud, sinh ngày 6 tháng 5 năm 1856 tại Freiberg, Moravia, hiện nay là một phần của Cộng hòa Séc Ông là con của một gia đình Do Thái và suốt cuộc đời mình, Freud luôn giữ bản sắc văn hóa và tôn giáo của dân tộc mình.
Thái được đưa tới Vienna, thủ đô Áo, khi mới bốn tuổi và đã sống phần lớn cuộc đời trưởng thành tại đây Theo tiểu sử gia Ernest Jones, Freud thừa hưởng từ cha mình, một nhà buôn len, tính cách hoài nghi sâu sắc về những biến cố bất thường trong cuộc sống, cùng với thói quen sử dụng giai thoại.
Do Thái đã châm biếm các quan điểm đạo đức và không tín ngưỡng về tôn giáo Mẹ của Freud sống đến 59 tuổi, là người năng động và nhanh nhẹn, trong khi Freud là con trai đầu lòng được yêu thương đặc biệt Freud từng viết rằng "một người từng là con yêu của mẹ sẽ luôn cảm thấy như một kẻ chính phục, và lòng tin đó mang lại thành công thực sự." Cuộc đời Freud gắn liền với nước Áo, ngoại trừ thời thơ ấu ở Moravia và những năm cuối sống lưu vong Năm 1873, Freud vào học ngành y tại Đại học Tổng hợp Viên, và năm 1881, ông nhận bằng tiến sĩ y học, bắt đầu thực hành như một nhà thần kinh lâm sàng Từ 1882 đến 1885, Freud làm việc tại Viện Đa khoa Viên, nghiên cứu bệnh lý thần kinh và áp dụng các phương pháp thôi miên và thanh trừ.
Năm 1900, Sigmund Freud xuất bản cuốn "Lý giải những giấc mơ," đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong sự nghiệp của ông Từ 1900 đến 1910, vị thế chuyên môn của Freud nhanh chóng được củng cố Năm 1902, ông cùng A Adler thành lập Hội các nhà phân tâm học Cuộc đời, thời thơ ấu và các sự kiện trong hoạt động khoa học của Freud đã để lại dấu ấn sâu sắc, góp phần hình thành nên phân tâm học và tư tưởng đạo đức của ông.
Vào đầu đời, Freud rất tin tưởng vào thuyết Darwin, cho rằng nó mang lại hy vọng cho việc hiểu biết thế giới Ông theo học tại Đại học Y khoa thành Viên và tốt nghiệp bác sĩ năm 1881 Là bác sĩ trẻ tại bệnh viện đa khoa, ông chữa trị nhiều loại bệnh và nghiên cứu về thần kinh bệnh học Số phận đã thay đổi khi ông đến Paris làm việc với Jean Charcot, một nhà bệnh lý học và thần kinh học nổi tiếng Tại đây, Freud lần đầu tiên tiếp xúc với nghiên cứu của Charcot về bệnh loạn thần kinh và phương pháp thôi miên trong điều trị, từ đó ông nhận thấy sự khác biệt giữa loạn thần kinh thật và loạn thần kinh giả do thôi miên gây ra.
Freud nhận thấy rằng việc áp dụng thôi miên trong nội khoa còn nhiều hạn chế Khi trở lại Vienna, ông gặp khó khăn trong việc thuyết phục các bác sĩ đồng nghiệp, vì họ không tin vào tính khoa học của phương pháp chữa bệnh loạn thần kinh bằng thôi miên Con người thường bị ràng buộc bởi những quan niệm và kiến thức cũ kỹ đã được học trong sách vở và trường lớp.
Khi phát hiện điều gì không phù hợp với kiến thức đã học, Freud lập tức bác bỏ mà không do dự Ông bị trừng phạt vì những ý tưởng táo bạo và bị đuổi khỏi phòng thí nghiệm giải phẫu thần kinh, dẫn đến việc tách rời khỏi môi trường đại học và không tham gia các buổi họp trí thức ở Viên Trong thời gian hành nghề bác sĩ tư, Freud tiếp tục sử dụng phương pháp thôi miên nhưng dần dần từ bỏ do ít người phù hợp và những tác động tiêu cực đến nhân cách bệnh nhân Thay vào đó, ông phát triển phương pháp “tự do liên tưởng” và không còn quy các quá trình tâm lý về sinh lý, mặc dù vẫn dùng mô hình cơ học để lý giải Kỹ thuật này sau đó trở thành tiêu chuẩn trong khoa học phân tâm học, với khẳng định rằng “Môn Phân tâm học chỉ ra đời khi người ta bỏ không dùng thôi miên nữa.”
Vào cuối những năm 90 của thế kỷ XIX, các khái niệm cơ bản trong học thuyết của Freud bắt đầu hình thành, dẫn đến sự ra đời của thuyết Freud Thuật ngữ “thuyết Freud” thường được xem như đồng nghĩa với “phân tâm học”, phản ánh quan điểm của Freud và các môn đệ của ông Trong khi đó, “phân tâm học” được hiểu rộng hơn, bao gồm nhiều trường phái và học thuyết khác nhau, mặc dù có nhiều quan điểm khác biệt về thuyết Freud Thuyết Freud chủ yếu liên quan đến các luận điểm cơ bản của học thuyết, trong khi phân tâm học không chỉ bao gồm siêu hình tâm lý học mà còn nhiều lý luận chữa bệnh, phương pháp và quy trình chữa trị khác nhau Hiện nay, tâm phân học được công nhận là một lý thuyết hoàn chỉnh và thậm chí được nâng lên thành một chủ nghĩa, gọi là chủ nghĩa Freud.
Phương pháp Phân tâm học là một phương pháp điều trị độc đáo, chưa từng được giảng dạy trong trường học vào thời điểm đó Phương pháp này chủ yếu dựa vào việc trò chuyện giữa bác sĩ và bệnh nhân Freud đã nhấn mạnh rằng trong quá trình điều trị, nhiệm vụ của người thầy thuốc chỉ đơn giản là trò chuyện với bệnh nhân.
Người thầy thuốc Phân tâm học không có quyền lực đối với người bệnh như một vị hoàng đế với thần dân Thay vào đó, họ phải dựa vào chính người bệnh và xây dựng mối quan hệ thân thiện thông qua trò chuyện Phương pháp Phân tâm học yêu cầu sự giao tiếp với người bệnh khi họ tỉnh táo, không phải khi họ đang trong trạng thái ngủ nhân tạo như thôi miên.
Kỹ thuật "gợi tự do liên tưởng" do Freud phát minh nhằm giải tỏa sự dồn nén và loại bỏ đối kháng trong tâm lý bệnh nhân Phương pháp này yêu cầu bệnh nhân nói ra mọi suy nghĩ trong trạng thái thư giãn, không bị chi phối bởi ý thức Freud tin rằng đây là cách duy nhất hiệu quả để chữa bệnh tâm thần, giúp đưa những mong muốn bị dồn nén trở lại ý thức Cộng sự của Freud mô tả rằng ông khuyến khích bệnh nhân gạt bỏ suy nghĩ có ý thức, tự do buông thả vào cảm xúc và suy nghĩ, từ đó thuật lại cho ông biết Qua đó, bác sĩ có thể khám phá nguồn gốc sâu xa của các triệu chứng, thường là những kỷ niệm đau thương từ quá khứ mà bệnh nhân không muốn nhớ lại Trong quá trình này, những hồi tưởng có thể trở nên hỗn độn và khó hiểu, tạo ra nhiều cách giải thích khác nhau, đòi hỏi nhà phân tâm học phải có sự sáng suốt và khéo léo trong phân tích.
Theo Freud, người sáng lập Tâm phân học, phương pháp này chủ yếu nhằm điều trị các chứng bệnh tâm thần và ngăn ngừa những người khỏe mạnh rơi vào tình trạng bệnh hoạn Ông nhấn mạnh tầm quan trọng của việc làm chủ bản thân, tránh trở thành nô lệ của những ham muốn thấp hèn, để không tự biến mình thành những con người sa đọa cả về thể chất lẫn tinh thần Freud coi Phân tâm học là một môn tâm lý học nghiên cứu cái vô thức và những miền sâu thẳm trong tâm hồn con người.
Vào năm 1900, Freud đã công bố tác phẩm đầu tay "Lý giải giấc mơ", được xem như "Kinh Thánh" cho các môn đệ của ông Sau đó, ông tiếp tục xuất bản nhiều cuốn sách và bài viết về các vấn đề tâm lý học, y học và tâm lý học đại cương, cũng như phân tâm học ứng dụng trong các lĩnh vực như dân tộc học, nghệ thuật và tôn giáo Một số tác phẩm nổi bật của ông bao gồm "Ba lược khảo về lý thuyết tình dục" (1906), "Totem và tabu" (1913), "Đứng ở phía bên kia nguyên tắc thỏa mãn" (1919) và "Tôi và nó".
Freud và các học trò của ông đã thành lập Hội phân tâm học Viên và sau đó là Hội phân tâm học quốc tế, tạo nên một phong trào có ảnh hưởng lớn tại châu Âu và Mỹ từ những năm 30 Dù có sự chia rẽ và sự ra đi của những học trò như A Adler và C Jung, phong trào này vẫn phát triển mạnh mẽ Freud tiếp tục lãnh đạo nhóm những người cùng tư tưởng cho đến khi qua đời, và các tác phẩm của ông vẫn là nền tảng lý luận cho nhiều nhà phân tâm học hiện nay Sau khi nước Áo đầu hàng Đức phát-xít vào năm 1938, Freud sống lưu vong tại Anh và qua đời vào ngày 23 tháng 9 năm 1939.
1.3.2 Nguồn gốc của phân tâm học Sigmund Freud
Một số nhà nghiên cứu phương Tây cho rằng học thuyết phân tâm học của Freud dựa trên quan sát lâm sàng và không đồng nghĩa với thần kinh học Phân tâm học có thể coi là một nhánh của thần kinh học, chủ yếu áp dụng cho các rối loạn nhân cách nghiêm trọng, và được định nghĩa là phương pháp điều trị các rối loạn tâm lý và thần kinh Cơ sở của phân tâm học nằm ở các quan điểm tâm thần học và sinh lý học cuối thế kỷ XIX Trong khi một số nghiên cứu cho rằng triết học không ảnh hưởng đến Freud, thì cũng có ý kiến cho rằng một số tư tưởng triết học có thể đã góp phần hình thành các quan điểm phân tâm học khác nhau Hầu hết các nhà nghiên cứu hiện nay đồng ý rằng không nên chỉ xem xét các tiền đề khoa học tự nhiên của phân tâm học, mà còn cần nhận thức rằng nó cũng có nguồn gốc triết học Tuy nhiên, mối quan hệ giữa triết học và phân tâm học vẫn chưa được nghiên cứu đầy đủ.