Cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn về thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
Cơ sở lý luận
2.1.1 Thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
2.1.1.1 Khái niệm thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
Chính sách công là một tuyên bố quyền lực phản ánh các dự định của chính phủ, dựa trên giả thuyết về nguyên nhân và ảnh hưởng, được thiết kế và cấu trúc nhằm đạt được những mục tiêu cụ thể (Althaus, Bridgman & Davis 2007).
Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng cho người dân bị thu hồi đất là một chính sách công quan trọng, liên quan đến nhiều lĩnh vực như đất đai, tài chính, an ninh và chính trị.
Chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư là tập hợp các quan điểm, giải pháp và công cụ mà Nhà nước áp dụng để tác động đến các đối tượng bị thu hồi đất Mục tiêu của chính sách này là tạo điều kiện cho việc xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ cho sự phát triển kinh tế - xã hội theo định hướng đã đề ra (Phạm Tiến Dũng, 2012).
Chính sách bồi thường và hỗ trợ giải phóng mặt bằng là những quy định quan trọng trong việc hoàn trả giá trị đất và tài sản, thông qua tiền hoặc tài sản tương ứng, cùng với các chính sách hỗ trợ xã hội Quá trình này bao gồm việc di dời tài sản và hoa màu để giải phóng mặt bằng, nhằm bàn giao diện tích cho các chủ thể mới, phục vụ cho việc cải tạo và xây dựng các công trình có giá trị kinh tế và xã hội cao hơn (Phạm Tiến Dũng, 2012).
Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng được coi là một dạng chính sách đặc biệt của Nhà nước, thể hiện sự cân bằng giữa quyền lợi của chủ sở hữu đất đai và trách nhiệm của cơ quan quản lý đất đai Chính sách này không chỉ nhằm bảo vệ quyền lợi chính đáng của các bên liên quan mà còn hướng tới mục tiêu hiệu quả kinh tế và công bằng xã hội Để đạt được những mục tiêu này, các cơ quan nhà nước sử dụng nhiều công cụ tổ chức, tài chính và giá cả Khi thảo luận về chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng, cần chú ý đến các khía cạnh liên quan để đảm bảo tính hiệu quả và công bằng trong quá trình thực hiện.
Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng cần kết hợp hài hòa giữa quản lý hành chính và cơ chế thị trường trong việc xác định mức bồi thường và thủ tục liên quan Hai yêu cầu quan trọng là dân chủ và công bằng Yêu cầu dân chủ đòi hỏi phải tham vấn ý kiến người mất đất khi xác định mức bồi thường, phương thức bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, đồng thời phản ánh nguyện vọng của họ Yêu cầu công bằng yêu cầu phân chia lợi ích phải phù hợp với đóng góp của các bên, và phần lợi ích thuộc về xã hội cần được sử dụng một cách công khai và minh bạch.
Chế độ phân cấp trong thu hồi, bồi thường, hỗ trợ và giải phóng mặt bằng của các cơ quan nhà nước cần rõ ràng, với trách nhiệm và quyền hạn cụ thể Việc này phải đảm bảo lợi ích tương xứng và có sự phối hợp, kiểm tra giám sát chặt chẽ để hạn chế lạm dụng quyền hạn vì lợi ích cá nhân.
Cần hài hòa mục tiêu giữa người sử dụng đất, xã hội và cộng đồng, trong đó ưu tiên hàng đầu là sử dụng hiệu quả quỹ đất để phục vụ đời sống nhân dân.
Cân phối hợp hài hòa giữa các yếu tố cần thiết phải xem xét đến giới hạn sử dụng đất, ngân sách nhà nước và khả năng tổ chức thực hiện của các bên liên quan.
Thực thi chính sách là giai đoạn quan trọng thứ hai trong quy trình chính sách, diễn ra sau giai đoạn hoạch định Mục tiêu của giai đoạn này là chuyển đổi các chính sách đã được thiết lập thành hành động cụ thể và đạt được kết quả thực tế.
Quá trình thực thi chính sách bồi thường GPMB khi Nhà nước thu hồi đất của chính quyền huyện là việc triển khai các chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư từ Trung ương và tỉnh thành Mục tiêu của quá trình này là đạt được kết quả thực tế thông qua các hoạt động có tổ chức trong bộ máy Nhà nước huyện, nhằm tạo quỹ đất phục vụ cho việc xây dựng cơ sở hạ tầng, góp phần phát triển kinh tế xã hội địa phương (Phạm Tiến Dũng, 2012).
Thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng là quá trình áp dụng các quy định pháp luật liên quan đến việc bồi thường, hỗ trợ và tái định cư cho những người bị ảnh hưởng khi nhà nước thực hiện di dời nhà cửa, cây cối và công trình xây dựng trên các khu đất được quy hoạch cho cải tạo, mở rộng hoặc xây dựng công trình mới.
2.1.1.2 Mục tiêu của thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
Mục tiêu chính của chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng là bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các tổ chức, hộ gia đình và cá nhân bị thu hồi đất Chính sách này đảm bảo chi trả và bù đắp cho những thiệt hại về đất đai, chi phí tháo dỡ, di chuyển nhà ở, cũng như các công trình hạ tầng kỹ thuật Ngoài ra, nó còn hỗ trợ các chi phí khác nhằm ổn định đời sống, sản xuất và chuyển đổi nghề nghiệp cho những người bị ảnh hưởng, phục vụ cho việc xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ phát triển kinh tế xã hội và an ninh quốc phòng.
Mục đích của chính sách bồi thường GPMB Đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế xã hội, an ninh quốc phòng
Mục tiêu của chính sách bồi thường GPMB Đảm bảo quyền lợi chính đáng của đối tượng bị thu hồi đất
Giúp đỡ người bị thu hồi đất nhằm ổn định đời sống sau khi bị thu hồi đất
Hỗ trợ tạo việc làm, ổn định nơi ăn chốn ở
Sơ đồ 2.1 Mục tiêu của chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
Mục tiêu thực thi chính sách bồi thường GPMB của chính quyền huyện là đạt được kết quả trong tương lai, phản ánh kỳ vọng của Nhà nước và các bên liên quan Chính sách này được xây dựng dựa trên các văn bản pháp luật, khả năng nguồn lực thực hiện, trình độ dân trí, và tác động tâm lý của những người tham gia.
Mục đích của thực thi chính sách bồi thường GPMB
Có đất để xây dựng các công trình phục vụ phát triẻn KT-XH, phát triển đô thị
Mục tiêu của thực thi chính sách bồi thường GPMB
-Diện tích đất được bồi thường (m2).
-Diện tích đất đã phê duyệt bàn giao được cho chủ đầu tư.
- Tổng tiền bồi thường về đất đai, cây cối hoa màu, vật kiến trúc.
-Số tổ chức, hộ gia đình, cá nhân được bồi thường.
- Tỷ lệ % đơn thư khiếu nại, tố cáo trong tổng số đối tượng bị thu hồi đất
-Diện tích đất được hỗ trợ.
-Tổng tiền hỗ trợ về đất đai, cây cối hoa màu, vật kiến trúc.
-Số hộ gia đình, cá nhân được hỗ trợ ổn định đời sống và ổn định sản xuất, hỗ trợ di chuyển chỗ ở.
-Số người được đào tạo nghề mới.
-Diện tích đất được xây dựng làm khu tái định cư (m2).
- Các tiêu chí về cơ sở hạ tầng của khu tái định cư đạt được so với quy định của Nhà nước.
- Số hộ gia đình nhận đất, nhà tái định cư.
-Tổng tiền sử dụng đất thu được từ tiền tái định cư để nộp vào ngân sách.
Sơ đồ 2.2 Mục tiêu của thực thi chính sách bồi thường GPMB
2.1.2 Vai trò của thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
2.1.2.1 Thể hiện quyền định đoạt, quyền thu hồi đất của nhà nước
Chính sách đền bù giải phóng mặt bằng (GPMB) của nhà nước nhằm quản lý hiệu quả công tác bồi thường, góp phần phát triển kinh tế, chính trị và xã hội Việc thực thi chính sách này không chỉ phản ánh ý đồ của giai cấp cầm quyền mà còn thể hiện sự quản lý xã hội qua sức mạnh cưỡng chế Nhà nước sử dụng chính sách bồi thường GPMB như một công cụ để thể hiện thái độ đối với các đối tượng quản lý, và tùy thuộc vào yêu cầu quản lý của từng thời kỳ, sẽ ban hành các chính sách bồi thường cụ thể.
2.1.2.2 Thực thi chính sách bồi thường GPMB để thực hiện các mục tiêu chính sách và mục tiêu chung
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng ở Việt Nam
Theo Nguyễn Thị Minh Tâm (2010), hiện nay, các quy định pháp luật về hỗ trợ và bồi thường GPMB đã được Đảng và nhà nước điều chỉnh để phù hợp hơn với thực tế và các quy luật kinh tế, từ đó nâng cao hiệu quả thực thi chính sách Nghị định 197/2004/NĐ-CP, cùng với các nghị định sau này như 84/2007/NĐ-CP, 69/2009/NĐ-CP và 47/2014/NĐ-CP, đã thể hiện tính khả thi và vai trò tích cực của các văn bản pháp luật, góp phần nâng cao lợi ích cho những người bị thu hồi đất Kết quả thực thi chính sách bồi thường và hỗ trợ GPMB trong thời gian qua đã đạt được nhiều thành tựu khả quan, thể hiện qua một số khía cạnh chủ yếu.
Đối tượng được bồi thường và hỗ trợ ngày càng được xác định một cách đầy đủ và chính xác, phù hợp với thực tế đất nước Công tác quản lý đất đai của Nhà nước đã được nâng cao, mang lại sự thoả đáng cho người nhận bồi thường.
Mức bồi thường và hỗ trợ ngày càng cao giúp người dân bị thu hồi đất khôi phục tài sản mất mát Các biện pháp hỗ trợ được bổ sung và quy định rõ ràng, thể hiện tinh thần đổi mới của Đảng và nhà nước, nhằm ổn định đời sống và sản xuất cho người dân.
Bổ sung quy định về quyền tự thoả thuận giữa nhà đầu tư và người sử dụng đất đã giúp giảm áp lực cho các cơ quan hành chính trong quá trình thu hồi đất.
Trình tự thủ tục bồi thường và hỗ trợ trong thực hiện chính sách đã giải quyết nhiều khúc mắc trước đây, giúp các cơ quan nhà nước thực hiện đúng chức năng và nhiệm vụ của mình.
Các địa phương hiện nay đang thực hiện các quy định của Luật đất đai 2013 và các Nghị định hướng dẫn thi hành, dựa trên định hướng chính sách của Đảng và Nhà nước, nhằm ban hành các văn bản pháp luật phù hợp Điều này giúp công tác bồi thường và hỗ trợ GPMB trở nên hợp lý và hiệu quả hơn Nhờ vào việc áp dụng các chính sách bồi thường hợp lý, quá trình thu hồi đất diễn ra thuận lợi hơn, mặc dù vẫn còn tồn tại một số khiếu nại.
Nhận thức về tầm quan trọng và tính chất phức tạp của vấn đề thu hồi đất đã được nâng cao trong các cơ quan quản lý và hoạch định chính sách Chính phủ đang nỗ lực tạo điều kiện vật chất kỹ thuật để bồi thường và hỗ trợ, đảm bảo quyền lợi cho người dân Đội ngũ cán bộ thực thi chính sách bồi thường và giải phóng mặt bằng ngày càng đông đảo và có kinh nghiệm Sự chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn giữa các bộ, ban, ngành trong việc thực thi chính sách bồi thường GPMB đang được mở rộng và mang lại hiệu quả cao.
Nhờ cải thiện quy định pháp luật và nâng cao năng lực cán bộ thực thi chính sách bồi thường GPMB, tiến độ GPMB trong các dự án đầu tư đã được rút ngắn, giảm thiểu tác động tiêu cực đến người dân và dự án Việc thực thi hiệu quả chính sách bồi thường GPMB đã hỗ trợ xây dựng cơ sở vật chất, phát triển hạ tầng, và hình thành các khu chế xuất, khu công nghiệp, khu công nghệ cao, cùng các dự án trọng điểm quốc gia, góp phần chuyển đổi cơ cấu nền kinh tế và ổn định đời sống cho những người có đất bị thu hồi.
2.2.2 Thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng ở một số nước trên thế giới
Vấn đề bồi thường, GPMB và TĐC cho người bị ảnh hưởng khi Nhà nước thu hồi đất đang thu hút sự quan tâm của nhiều quốc gia và tổ chức ngân hàng quốc tế Quá trình này được thực hiện dựa trên cơ sở pháp lý nghiêm ngặt và tuân thủ các quy trình chuẩn mực thông qua nghiên cứu, điều tra và khảo sát quy hoạch đồng bộ Do chế độ sở hữu đất đai khác nhau ở mỗi quốc gia, chính sách bồi thường và TĐC cũng có sự khác biệt Dưới đây là một số chính sách bồi thường thiệt hại và TĐC của các quốc gia trong khu vực và trên thế giới.
2.2.2.1 Thái Lan Ở Thái Lan, cũng giống như nhiều nước khác trong khu vực Châu Á, quá trình đô thị hoá diễn ra nhanh chóng, mọi giao dịch về đất đai đều do cơ chế thị trường điều tiết Tuy nhiên với những dự án do Chính phủ quản lý, việc đề bù được tiến hành theo trình tự: Tổ chức nghe ý kiến người dân, định giá đền bù Giá đền bù phụ thuộc vào từng khu vực, từng dự án Nếu một dự án mang tính chiến lược quốc gia thi Nhà nước đền bù với giá rất cao so với giá thị trường Nhìn chung khi tiến hanh lấy đất đai của dân, Nhà nước hoặc cá nhân đầu tư đều đền bù với mức cao hơn giá thị trường (Nguyễn Thị Dung, 2009).
Hiến pháp Thái Lan năm 1982 quy định rằng việc trưng dụng đất cho xây dựng cơ sở hạ tầng, quốc phòng, phát triển tài nguyên, đô thị hóa và các mục đích công cộng khác phải tuân thủ giá thị trường Những người bị ảnh hưởng sẽ được bồi thường đầy đủ theo quy định pháp luật, đảm bảo quyền lợi cho chủ sở hữu và người thừa kế tài sản Các ngành liên quan cũng đã thiết lập quy định chi tiết để thực hiện việc trưng dụng đất hiệu quả (Nguyễn Thị Vân Anh, 2014).
Năm 1987, Thái Lan đã ban hành Luật trưng dụng bất động sản nhằm phục vụ cho các mục đích như xây dựng tiện ích công cộng, quốc phòng, phát triển tài nguyên thiên nhiên và các lợi ích khác cho đất nước Luật này quy định nguyên tắc trưng dụng đất và cách tính giá trị bồi thường cho các tài sản bị thiệt hại Từ đó, các ngành liên quan đã xây dựng quy định cụ thể về quy trình bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, xác định giá trị bồi thường, lập và phê duyệt dự án bồi thường, cũng như các thủ tục thành lập cơ quan tính toán bồi thường, quyền khiếu nại và quyền khởi kiện ra tòa án.
2.2.2.2 Hàn Quốc Ở Hàn Quốc, việc thực thi chính sách về bồi thường GPMB khi Nhà nước thu hồi đất được thực hiện theo phương thức tham vấn và cưỡng chế Phương thức tham vấn được thực hiện thông qua việc các cơ quan công quyền thỏa thuận với người bị thu hồi đất về phương án, cách thức bồi thường Trong trường hợp tham vấn bị thất bại, Nhà nước phải sử dụng phương thức cưỡng chế Theo thống kê củaCục Chính sách đất đai Hàn Quốc, ở Hàn Quốc có 85% tổng số các trường hợp Nhà nước thu hồi đất thực hiện theo phương thức tham vấn; chỉ có 15% các trường hợp thu hồi đất phải sử dụng phương thức cưỡng chế (Phương Thảo, 2013).
Chính sách bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất tại Hàn Quốc được thực hiện thông qua hai phương thức chính: tham vấn và cưỡng chế Phương thức tham vấn cho phép các cơ quan công quyền thỏa thuận với người bị thu hồi về phương án bồi thường, trong khi phương thức cưỡng chế chỉ được áp dụng khi tham vấn không thành công Theo thống kê, 85% trường hợp thu hồi đất ở Hàn Quốc được giải quyết bằng phương thức tham vấn, trong khi chỉ 15% phải dùng đến cưỡng chế Tổ chức Nhà ở Quốc gia có quyền thu hồi đất theo quy hoạch để thực hiện các dự án xây dựng nhà ở.
Nhà nước bồi thường khi thu hồi đất dựa trên các nguyên tắc sau: bồi thường do chủ dự án thực hiện, đảm bảo bồi thường đầy đủ cho chủ đất trước khi xây dựng công trình công cộng, thực hiện bồi thường chủ yếu bằng tiền mặt, và áp dụng cho từng cá nhân Thời điểm xác định giá bồi thường phụ thuộc vào hình thức thu hồi đất; nếu qua tham vấn, là khi các bên đạt thỏa thuận, còn nếu cưỡng chế, là lúc cơ quan nhà nước ra quyết định Việc xác định giá bồi thường do ít nhất hai cơ quan định giá độc lập thực hiện, và nếu có yêu cầu xác định lại, sẽ có thêm tổ chức tư vấn thứ ba Nếu chênh lệch giá trị định giá lớn hơn 10%, cần có chuyên gia định giá khác Giá đất bồi thường là giá trung bình cộng từ các kết quả định giá Đối với đất nông nghiệp, nếu bị thu hồi trước thu hoạch, sẽ bồi thường giá trị hoa màu trồng tại thời điểm công bố dự án, tính bằng 2 lần tổng thu nhập hàng năm từ sản xuất nông nghiệp.