Cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn về thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
Cơ sở lý luận
2.1.1 Thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
2.1.1.1 Khái niệm thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
Chính sách công là tuyên bố quyền lực của chính phủ về các kế hoạch hành động, dựa trên giả thuyết về nguyên nhân và tác động, được thiết kế và cấu trúc nhằm đạt được các mục tiêu cụ thể (Althaus, Bridgman & Davis 2007).
Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng cho người dân bị thu hồi đất là một chính sách công quan trọng, liên quan đến nhiều lĩnh vực như đất đai, tài chính, an ninh và chính trị.
Chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư là tập hợp các giải pháp và công cụ mà Nhà nước áp dụng để tác động đến những đối tượng bị thu hồi đất Mục tiêu của chính sách này là tạo điều kiện cho việc xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ cho sự phát triển kinh tế xã hội theo định hướng đã đề ra (Phạm Tiến Dũng, 2012).
Chính sách bồi thường và hỗ trợ giải phóng mặt bằng là những quy định quan trọng trong việc đền bù giá trị đất và tài sản trên đất, nhằm đảm bảo quyền lợi cho các bên liên quan Điều này bao gồm việc tổ chức di dời tài sản và hoa màu để giải phóng mặt bằng, sau đó bàn giao diện tích đất cho chủ thể mới để phát triển các công trình có giá trị kinh tế và xã hội cao hơn.
Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng được xem là một chính sách đặc biệt của Nhà nước, thể hiện sự cân bằng giữa quyền lợi của chủ sở hữu đất đai và trách nhiệm của cơ quan quản lý Nó phản ánh thái độ của Nhà nước trong việc điều hòa lợi ích nhằm đảm bảo quyền lợi chính đáng của các bên liên quan, phục vụ cho mục tiêu hiệu quả kinh tế và công bằng xã hội Các cơ quan nhà nước sử dụng nhiều công cụ tổ chức, tài chính và giá cả để thực hiện các mục tiêu này Khi thảo luận về chính sách này, cần chú ý đến các phương diện liên quan.
Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng cần kết hợp hài hòa giữa quản lý hành chính và cơ chế thị trường, đặc biệt chú trọng đến tính dân chủ và công bằng Để đảm bảo tính dân chủ, việc xác định mức bồi thường, phương thức bồi thường, hỗ trợ và tái định cư phải được thực hiện qua tham vấn ý kiến của người mất đất, phản ánh hợp lý nguyện vọng của họ Về mặt công bằng, lợi ích phải được phân chia sao cho các bên hưởng lợi phù hợp với đóng góp của mình, đồng thời phần lợi ích thuộc về xã hội cần được sử dụng công khai và minh bạch.
Chế độ phân cấp cho các cơ quan nhà nước trong thu hồi, bồi thường, hỗ trợ và giải phóng mặt bằng cần rõ ràng về trách nhiệm và quyền hạn Điều này đảm bảo lợi ích tương xứng và yêu cầu sự phối hợp cùng với kiểm tra giám sát chặt chẽ, nhằm hạn chế lạm dụng quyền hạn vì lợi ích cá nhân.
Mục tiêu chính là kết hợp hài hòa giữa lợi ích của người sử dụng đất, nhu cầu của xã hội và nguyện vọng của người dân Trong đó, ưu tiên hàng đầu là sử dụng hiệu quả quỹ đất để phục vụ đời sống của nhân dân.
Cân phối hợp hài hòa giữa các yếu tố cần thiết, bao gồm giới hạn sử dụng đất, ngân sách nhà nước và năng lực tổ chức thực hiện của các chủ thể, là yếu tố quan trọng trong việc đảm bảo hiệu quả trong quản lý và phát triển.
Thực thi chính sách là giai đoạn thứ hai trong quá trình chính sách, diễn ra sau giai đoạn hoạch định Mục tiêu của giai đoạn này là chuyển đổi các chính sách đã được hoạch định thành hành động cụ thể và tạo ra kết quả thực tế (Phạm Tiến Dũng, 2012).
Thực thi chính sách bồi thường GPMB khi Nhà nước thu hồi đất là quá trình triển khai các chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư từ Trung ương và tỉnh thành Mục tiêu của quá trình này là đạt được kết quả thực tế thông qua các hoạt động có tổ chức trong bộ máy Nhà nước huyện, nhằm tạo quỹ đất phục vụ cho việc xây dựng cơ sở hạ tầng, góp phần vào sự phát triển kinh tế xã hội của địa phương (Phạm Tiến Dũng, 2012).
Thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng là quá trình áp dụng các quy định pháp luật liên quan đến việc bồi thường, hỗ trợ và tái định cư khi nhà nước thực hiện di dời nhà cửa, cây cối, công trình xây dựng, và một bộ phận dân cư trên khu đất được quy hoạch cho cải tạo, mở rộng hoặc xây dựng công trình mới.
2.1.1.2 Mục tiêu của thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của tổ chức, hộ gia đình và cá nhân bị thu hồi đất Chính sách này bao gồm việc chi trả và bù đắp thiệt hại về đất đai, chi phí tháo dỡ, di chuyển nhà ở, cũng như các công trình hạ tầng kỹ thuật Mục tiêu cuối cùng là giúp ổn định đời sống, sản xuất và chuyển đổi nghề nghiệp cho những người bị thu hồi đất, từ đó phục vụ cho việc xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ phát triển kinh tế xã hội và an ninh quốc phòng.
Mục đích của chính sách bồi thường GPMB Đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế xã hội, an ninh quốc phòng
Mục tiêu của chính sách bồi thường GPMB Đảm bảo quyền lợi chính đáng của đối tượng bị thu hồi đất
Giúp đỡ người bị thu hồi đất nhằm ổn định đời sống sau khi bị thu hồi đất
Hỗ trợ tạo việc làm, ổn định nơi ăn chốn ở
Sơ đồ 2.1 Mục tiêu của chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
Mục tiêu của việc thực thi chính sách bồi thường GPMB của chính quyền huyện là đạt được kết quả trong tương lai, phản ánh kỳ vọng của Nhà nước và các bên liên quan Mục tiêu này được xây dựng dựa trên các văn bản pháp luật, khả năng nguồn lực thực hiện chính sách, trình độ dân trí và tác động tâm lý của những người tham gia.
Mục đích của thực thi chính sách bồi thường GPMB
Có đất để xây dựng các công trình phục vụ phát triẻn KT-XH, phát triển đô thị
Mục tiêu của thực thi chính sách bồi thường GPMB
-Diện tích đất được bồi thường (m2).
-Diện tích đất đã phê duyệt bàn giao được cho chủ đầu tư.
- Tổng tiền bồi thường về đất đai, cây cối hoa màu, vật kiến trúc.
-Số tổ chức, hộ gia đình, cá nhân được bồi thường.
- Tỷ lệ % đơn thư khiếu nại, tố cáo trong tổng số đối tượng bị thu hồi đất
-Diện tích đất được hỗ trợ.
-Tổng tiền hỗ trợ về đất đai, cây cối hoa màu, vật kiến trúc.
-Số hộ gia đình, cá nhân được hỗ trợ ổn định đời sống và ổn định sản xuất, hỗ trợ di chuyển chỗ ở.
-Số người được đào tạo nghề mới.
-Diện tích đất được xây dựng làm khu tái định cư (m2).
- Các tiêu chí về cơ sở hạ tầng của khu tái định cư đạt được so với quy định của Nhà nước.
- Số hộ gia đình nhận đất, nhà tái định cư.
-Tổng tiền sử dụng đất thu được từ tiền tái định cư để nộp vào ngân sách.
Sơ đồ 2.2 Mục tiêu của thực thi chính sách bồi thường GPMB
2.1.2 Vai trò của thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
2.1.2.1 Thể hiện quyền định đoạt, quyền thu hồi đất của nhà nước
Chính sách đền bù giải phóng mặt bằng (GPMB) là công cụ của nhà nước nhằm quản lý và thực hiện bồi thường để phát triển kinh tế, chính trị và xã hội Việc thực thi chính sách này phản ánh ý đồ của giai cấp cầm quyền thông qua sức mạnh cưỡng chế trong lĩnh vực GPMB Nhà nước sử dụng chính sách bồi thường GPMB để thể hiện thái độ ứng xử đối với các đối tượng quản lý, và tùy theo yêu cầu quản lý ở từng thời kỳ, các chính sách bồi thường GPMB cụ thể sẽ được ban hành.
2.1.2.2 Thực thi chính sách bồi thường GPMB để thực hiện các mục tiêu chính sách và mục tiêu chung
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng ở Việt Nam
Theo Nguyễn Thị Minh Tâm (2010), các quy định pháp luật về hỗ trợ và bồi thường GPMB tại Việt Nam đã được Đảng và Nhà nước điều chỉnh để phù hợp hơn với thực tế và các quy luật kinh tế, từ đó nâng cao hiệu quả thực thi chính sách Nghị định 197/2004/NĐ-CP, cùng với các nghị định sau này như 84/2007/NĐ-CP, 69/2009/NĐ-CP và 47/2014/NĐ-CP, đã thể hiện tính khả thi và vai trò tích cực trong việc bảo vệ lợi ích của người bị thu hồi đất Kết quả thực thi chính sách bồi thường, hỗ trợ GPMB thời gian qua đã đạt được những kết quả khả quan qua nhiều khía cạnh.
Đối tượng được bồi thường và hỗ trợ đã được xác định một cách đầy đủ và chính xác, phù hợp với tình hình thực tế của đất nước Công tác quản lý đất đai của Nhà nước ngày càng được nâng cao, mang lại sự thoả đáng cho người nhận bồi thường.
Mức bồi thường và hỗ trợ ngày càng cao giúp người dân bị thu hồi đất khôi phục tài sản Các biện pháp hỗ trợ được bổ sung và quy định rõ ràng, thể hiện tinh thần đổi mới của Đảng và Nhà nước, nhằm ổn định đời sống và sản xuất cho người dân.
Việc bổ sung quy định về quyền tự thỏa thuận giữa các nhà đầu tư và người sử dụng đất đã giúp giảm áp lực cho các cơ quan hành chính trong quá trình thu hồi đất.
Trình tự thủ tục bồi thường và hỗ trợ trong việc thực thi chính sách đã giải quyết nhiều vấn đề tồn đọng, giúp các cơ quan nhà nước thực hiện đúng chức năng và nhiệm vụ của mình.
Các địa phương hiện nay đang áp dụng Luật đất đai 2013 và các Nghị định hướng dẫn thi hành, dựa trên định hướng chính sách của Đảng và Nhà nước cùng tình hình thực tế để ban hành các văn bản pháp luật phù hợp Việc này giúp cho công tác thực thi chính sách bồi thường và hỗ trợ GPMB trở nên hợp lý và hiệu quả hơn Nhờ vào việc vận dụng các chính sách bồi thường hợp lý, quá trình thu hồi đất diễn ra dễ dàng hơn, mặc dù vẫn còn một số khiếu nại.
Nhận thức về tầm quan trọng và tính chất phức tạp của vấn đề thu hồi đất đã được nâng cao trong các cơ quan quản lý và hoạch định chính sách Chính phủ đang nỗ lực tạo điều kiện vật chất kỹ thuật cho việc bồi thường và hỗ trợ, nhằm đảm bảo quyền lợi cho người dân Đội ngũ cán bộ thực thi chính sách bồi thường, hỗ trợ GPMB ngày càng đông đảo và có kinh nghiệm Sự chia sẻ kinh nghiệm giữa các bộ, ban, ngành trong công tác thực thi chính sách bồi thường GPMB cũng ngày càng được mở rộng và mang lại hiệu quả cao.
Nhờ cải thiện quy định pháp luật và nâng cao năng lực cán bộ thực thi chính sách bồi thường GPMB, tiến độ GPMB trong các dự án đầu tư đã được rút ngắn, giảm thiểu tác động tiêu cực đến người dân và dự án Việc thực thi tốt chính sách bồi thường GPMB đã góp phần xây dựng cơ sở vật chất, phát triển hạ tầng, hình thành khu chế xuất, khu công nghiệp, khu công nghệ cao, và các dự án trọng điểm quốc gia, từ đó chuyển đổi cơ cấu nền kinh tế và ổn định đời sống cho những người có đất bị thu hồi.
2.2.2 Thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng ở một số nước trên thế giới
Vấn đề bồi thường, GPMB và TĐC cho người bị ảnh hưởng khi Nhà nước thu hồi đất đang thu hút sự quan tâm của nhiều quốc gia và tổ chức ngân hàng quốc tế Quy trình này được thực hiện dựa trên các quy định pháp lý nghiêm ngặt và tuân thủ các thủ tục chuẩn mực, thông qua nghiên cứu và khảo sát quy hoạch đồng bộ Do chế độ sở hữu đất đai khác nhau ở mỗi quốc gia, chính sách bồi thường và TĐC cũng có sự khác biệt Dưới đây là một số chính sách bồi thường thiệt hại và TĐC của một số nước trong khu vực và trên thế giới.
2.2.2.1 Thái Lan Ở Thái Lan, cũng giống như nhiều nước khác trong khu vực Châu Á, quá trình đô thị hoá diễn ra nhanh chóng, mọi giao dịch về đất đai đều do cơ chế thị trường điều tiết Tuy nhiên với những dự án do Chính phủ quản lý, việc đề bù được tiến hành theo trình tự: Tổ chức nghe ý kiến người dân, định giá đền bù Giá đền bù phụ thuộc vào từng khu vực, từng dự án Nếu một dự án mang tính chiến lược quốc gia thi Nhà nước đền bù với giá rất cao so với giá thị trường Nhìn chung khi tiến hanh lấy đất đai của dân, Nhà nước hoặc cá nhân đầu tư đều đền bù với mức cao hơn giá thị trường (Nguyễn Thị Dung, 2009).
Hiến pháp Thái Lan năm 1982 quy định việc trưng dụng đất cho các mục đích như xây dựng cơ sở hạ tầng, quốc phòng và phát triển đô thị phải tuân theo giá thị trường Người bị trưng dụng đất sẽ được bồi thường khách quan cho tất cả thiệt hại, theo quy định pháp luật Các ngành liên quan cũng đã đưa ra quy định chi tiết để thực hiện việc trưng dụng đất trong lĩnh vực của mình (Nguyễn Thị Vân Anh, 2014).
Năm 1987, Thái Lan đã ban hành Luật trưng dụng bất động sản nhằm phục vụ cho các mục đích xây dựng tiện ích công cộng, quốc phòng, phát triển tài nguyên thiên nhiên và các lợi ích khác cho đất nước Luật này quy định nguyên tắc trưng dụng đất và cách tính giá trị bồi thường cho các tài sản bị thiệt hại Dựa trên luật, các ngành liên quan đã xây dựng quy định cụ thể về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, xác định giá trị bồi thường, lập và phê duyệt dự án bồi thường, cũng như quy trình thành lập các cơ quan, ủy ban tính toán bồi thường và quyền khiếu nại, khởi kiện ra tòa án.
2.2.2.2 Hàn Quốc Ở Hàn Quốc, việc thực thi chính sách về bồi thường GPMB khi Nhà nước thu hồi đất được thực hiện theo phương thức tham vấn và cưỡng chế Phương thức tham vấn được thực hiện thông qua việc các cơ quan công quyền thỏa thuận với người bị thu hồi đất về phương án, cách thức bồi thường Trong trường hợp tham vấn bị thất bại, Nhà nước phải sử dụng phương thức cưỡng chế Theo thống kê củaCục Chính sách đất đai Hàn Quốc, ở Hàn Quốc có 85% tổng số các trường hợp Nhà nước thu hồi đất thực hiện theo phương thức tham vấn; chỉ có 15% các trường hợp thu hồi đất phải sử dụng phương thức cưỡng chế (Phương Thảo, 2013).
Chính sách bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất ở Hàn Quốc được thực hiện qua hai phương thức: tham vấn và cưỡng chế Phương thức tham vấn cho phép các cơ quan công quyền thương thảo với người bị thu hồi đất về phương án bồi thường, trong khi phương thức cưỡng chế chỉ được áp dụng khi tham vấn không thành công Theo thống kê, 85% trường hợp thu hồi đất tại Hàn Quốc diễn ra thông qua tham vấn, chỉ 15% phải sử dụng cưỡng chế Ngoài ra, Tổ chức Nhà ở Quốc gia có quyền thu hồi đất theo quy hoạch để thực hiện các dự án nhà ở.
Nhà nước bồi thường khi thu hồi đất dựa trên các nguyên tắc cụ thể Đầu tiên, việc bồi thường do chủ dự án thực hiện và phải hoàn tất trước khi xây dựng công trình công cộng Thứ hai, bồi thường chủ yếu bằng tiền mặt, sau đó mới bằng đất hoặc nhà ở xã hội Thứ ba, việc bồi thường áp dụng cho từng cá nhân, với thời điểm xác định giá bồi thường tùy thuộc vào hình thức thu hồi đất: tham vấn hay cưỡng chế Đặc biệt, giá bồi thường được xác định bởi ít nhất hai cơ quan định giá độc lập, và nếu có sự chênh lệch lớn giữa các giá trị định giá, một tổ chức tư vấn thứ ba sẽ được mời tham gia Đối với đất nông nghiệp, nếu bị thu hồi trước khi thu hoạch, giá trị hoa màu cũng sẽ được bồi thường, tính dựa trên số hoa màu thực tế và hỗ trợ người nông dân phục hồi sản xuất, với mức bồi thường tương đương hai lần tổng thu nhập hàng năm từ sản xuất nông nghiệp.