Cơ sở lý luận và thực tiễn
Cơ sở lý luận về quản lý nhà nước đối với hệ thống chợ
2.1.1 Khái niệm về chợ, hệ thống chợ
Chợ được định nghĩa trong các từ điển tiếng Việt là nơi công cộng, nơi mọi người tập trung để mua bán vào những ngày hoặc buổi nhất định Theo Đại Từ điển tiếng Việt (2003) và (2004), chợ đóng vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế và xã hội.
Chợ là địa điểm tập trung của người mua và người bán, nơi diễn ra hoạt động trao đổi hàng hóa và thực phẩm hàng ngày, thường được tổ chức theo từng buổi hoặc phiên nhất định.
Theo Nghị Định 11/VBHN-BCT ngày 23/01/2014 của Bộ Công thương, khái niệm về chợ được định nghĩa là “Loại chợ mang tính truyền thống, tổ chức tại một địa điểm theo quy hoạch, nhằm đáp ứng nhu cầu mua bán, trao đổi hàng hóa và tiêu dùng của khu vực dân cư” Chợ phải nằm trong quy hoạch do UBND tỉnh, thành phố hoặc quận, huyện phê duyệt, với mục tiêu chính là phục vụ nhu cầu tiêu dùng của cộng đồng.
Chợ là hình thức kinh doanh thương mại truyền thống, diễn ra tại địa điểm công cộng, nơi tập trung đông đảo người mua và bán hàng hóa, dịch vụ Sự hình thành của chợ đáp ứng nhu cầu sản xuất, lưu thông và tiêu dùng trong xã hội, hoạt động theo các chu kỳ thời gian nhất định.
Chợ là không gian diễn ra các hoạt động mua bán, bao gồm thời gian họp chợ, các chủ thể tham gia giao dịch, và hàng hóa được trao đổi Chợ cũng yêu cầu các điều kiện cơ sở vật chất kỹ thuật nhất định và phải tuân thủ quy định quản lý của Nhà nước.
2.1.1.2 Khái niệm hệ thống chợ
Hệ thống chợ là một tập hợp các chợ liên kết chặt chẽ trong một mạng lưới, được hình thành và phát triển theo quy hoạch nhất định.
Hệ thống chợ là một mạng lưới các chợ liên kết chặt chẽ, phụ thuộc và chi phối lẫn nhau, tạo thành một mối quan hệ kinh tế và sản xuất trong không gian lãnh thổ Các chợ không chỉ tương tác với nhau mà còn kết nối với các loại hình thương mại khác như siêu thị và trung tâm thương mại, cũng như với lĩnh vực sản xuất và tiêu dùng Sự phát triển hoặc suy giảm của một chợ trong hệ thống sẽ ảnh hưởng đến các chợ khác và toàn bộ hệ thống chợ.
Theo Điều 2 Nghị Định 11/VBHN-BCT ngày 23/01/2014 của Bộ Công thương quy định:
Phạm vi chợ là khu vực được quy hoạch dành riêng cho hoạt động chợ, bao gồm các điểm kinh doanh, khu vực dịch vụ như bãi đậu xe, kho hàng, khu ăn uống, khu vui chơi giải trí và các dịch vụ khác, cùng với đường bao quanh chợ.
Chợ đầu mối là nơi tập trung hàng hóa lớn từ các nguồn sản xuất và kinh doanh trong khu vực kinh tế hoặc ngành hàng, nhằm phân phối tiếp đến các chợ và kênh lưu thông khác.
Chợ kiên cố là loại chợ được xây dựng hoàn chỉnh với đầy đủ các yếu tố kiến trúc, đảm bảo độ bền sử dụng cao và thời gian sử dụng trên 10 năm.
Chợ bán kiên cố là loại chợ chưa hoàn thiện về mặt xây dựng, bao gồm cả các hạng mục kiên cố như tầng lầu, cửa hàng và sạp hàng, cùng với những hạng mục tạm bợ như lán, mái che và quầy bán hàng Thời gian sử dụng của các hạng mục tạm này thường không cao, thường dưới 10 năm.
Điểm kinh doanh tại chợ bao gồm các quầy hàng, sạp hàng, ki-ốt và cửa hàng được bố trí cố định theo thiết kế xây dựng chợ, với diện tích quy chuẩn tối thiểu là 3m² cho mỗi điểm.
- Chợ chuyên doanh: Là chợ kinh doanh chuyên biệt một ngành hàng hoặc một số ngành hàng đặc thù và tính chất riêng
- Chợ tổng hợp: Là chợ kinh doanh nhiều ngành hàng
Chợ dân sinh là loại chợ hạng 3, được quản lý bởi các xã, phường, chuyên cung cấp những mặt hàng thiết yếu và thông dụng phục vụ nhu cầu sinh hoạt hàng ngày của người dân.
- Chợ tạm: Là chợ nằm trong quy hoạch nhưng chưa được xây dựng kiên cố hoặc bán kiên cố
- Chợ nông thôn: Là chợ xã của các huyện và ở khu vực ngoại thành, ngoại thị
Chợ biên giới là loại chợ nằm trong khu vực biên giới đất liền hoặc biên giới trên biển, bao gồm các xã, phường, thị trấn có địa giới hành chính tiếp giáp với biên giới quốc gia Chợ này đóng vai trò quan trọng trong việc giao thương và phát triển kinh tế tại các khu vực biên giới.
- Chợ miền núi: Là chợ xã thuộc các huyện miền núi
Chợ cửa khẩu là loại chợ được thành lập tại khu vực biên giới, bao gồm cả trên đất liền và trên biển, liên quan đến các cửa khẩu xuất nhập khẩu hàng hóa Tuy nhiên, chợ này không nằm trong khu kinh tế cửa khẩu.
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Kinh nghiệm quản lý Nhà nước đối với hệ thống chợ của các địa phương trong nước
Mô hình quản lý chợ hiện nay chủ yếu là Ban quản lý chợ, tuy nhiên, việc giao cho tư nhân quản lý chợ đang trở thành một xu hướng tiến bộ, giúp tăng ngân sách Nhà nước và giảm chi phí quản lý Để thu hút tiểu thương, các nhà đầu tư tư nhân cần cải thiện chính sách, cơ sở vật chất và đảm bảo an ninh Nếu chợ hoạt động văn minh, lịch sự, người tiêu dùng sẽ gắn bó với chợ như một phần văn hóa của dân tộc Mặc dù hiện tại mô hình chợ do tư nhân quản lý còn hạn chế do nhiều yếu tố như giá thuê cao và vị trí không thuận lợi, nhưng đã có một số cá nhân và công ty như Công ty cổ phần chợ Đồng Xuân - Hà Nội đầu tư vào lĩnh vực này Quản lý chợ theo hình thức doanh nghiệp đã chứng minh hiệu quả hơn trong việc khai thác nguồn thu, đảm bảo an toàn phòng cháy chữa cháy, vệ sinh môi trường và an ninh trật tự (Khuyết danh, 2017).
Thành phố Cẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh hiện có 20 chợ, bao gồm 1 chợ hạng I, 7 chợ hạng II và 12 chợ hạng III, với tổng số 4.799 điểm kinh doanh trên diện tích 83.782m2 Hệ thống chợ này chủ yếu được xây dựng cách đây 15-20 năm, dẫn đến tình trạng xuống cấp nghiêm trọng, quy mô kinh doanh nhỏ, cơ sở vật chất thiếu đồng bộ, lối đi chật hẹp, và các công trình phụ trợ tạm bợ Mái chợ đã xuống cấp, gây dột và ngấm nước vào mùa mưa Để đảm bảo sự thống nhất trong chỉ đạo của thành phố trong quá trình chuyển đổi, cần lựa chọn nhà đầu tư hiệu quả và phát huy quyền làm chủ của các hộ kinh doanh.
Vào năm 2013, UBND TP Cẩm Phả đã ban hành hướng dẫn quy trình đầu tư xây dựng chợ tại địa bàn thành phố, quy định rõ nhiệm vụ của UBND các phường trong việc chỉ đạo Ban Quản lý chợ phối hợp với nhà đầu tư khảo sát ý kiến của các hộ kinh doanh Các thoả thuận và cam kết cần được bàn bạc công khai và không nên đại diện Nhà đầu tư phải tự tìm hiểu dự án và có thuyết minh, hồ sơ năng lực để quyết định lựa chọn nơi đầu tư theo quy hoạch Họ cũng cần phối hợp với Ban Quản lý chợ và UBND phường để thống kê các chợ, tổng hợp ý kiến khảo sát và phổ biến phương án đầu tư Các cơ quan thành phố như Phòng Kinh tế và Phòng Quản lý đô thị cũng phải phối hợp chặt chẽ với UBND phường và chủ đầu tư trong việc lập quy hoạch và xây dựng mức thu phí Những hướng dẫn này sẽ hỗ trợ công tác chuyển đổi chợ tại Cẩm Phả.
TP Cẩm Phả đã có những chuyển biến tích cực, đặc biệt trong việc chuyển đổi thành công chợ Suối Khoáng và chợ Cẩm Đông Hiện tại, thành phố đang tiếp tục đầu tư xây dựng và cải cách mô hình quản lý cho chợ Cao Sơn và chợ Cầu Ngầm.
Cẩm Thạch và chợ chính Cửa Ông đã thu hút được sự quan tâm của các doanh nghiệp trong việc đầu tư Kinh nghiệm quản lý chợ tại thành phố Hồ Chí Minh cho thấy việc giao cho tư nhân quản lý mang lại hiệu quả cao.
Từ năm 1992, Sở Thương mại Thành phố Hồ Chí Minh đã thí điểm cho tư nhân đấu thầu kinh doanh chợ, bắt đầu từ việc đấu thầu từng phần như bãi giữ xe và thu lệ phí Đến cuối năm 2004, đã có 18 chợ được đấu thầu toàn phần Trước khi tư nhân quản lý, doanh thu tại các chợ chỉ đủ bù đắp chi phí quản lý, trong khi chi phí sửa chữa do ngân sách Nhà nước chi trả Sau khi tổ chức đấu thầu, tổng số thu nộp ngân sách đã tăng lên, thậm chí gấp 10 lần so với trước đây.
Chợ Tân Phú, nằm trong quận Tân Bình, là chợ loại 2 với 310 sạp, được đấu thầu vào cuối năm 2001 và hiện nay đã tăng doanh thu ngân sách từ 4,5 triệu đồng/tháng lên gần 30 triệu đồng/tháng Chợ tự quản lý chi phí sửa chữa và nhân viên mà không cần ngân sách cấp Ngược lại, chợ Tân Hương, do Hợp tác xã Tân Tiến quản lý, trước đây gặp khó khăn trong việc thu chi khi còn thuộc phường, dẫn đến tình trạng xuống cấp Hiện tại, chợ Tân Hương không chỉ nộp ngân sách Nhà nước mà còn chi từ 50-60 triệu đồng mỗi năm cho việc duy tu và sửa chữa quầy sạp.
Tư nhân quản lý chợ mang lại hiệu quả cao hơn so với phương thức bao cấp, nhờ vào khả năng tự chủ tài chính và tìm kiếm phương án kinh doanh tối ưu để tạo lợi nhuận Khi tư nhân đứng ra quản lý, các vấn đề như vệ sinh môi trường, phòng cháy chữa cháy và an ninh trật tự được giám sát chặt chẽ hơn Theo Sở Thương mại Thành phố Hồ Chí Minh, trước khi tư nhân hóa, các vấn đề này thường được thực hiện một cách lỏng lẻo do sự phối hợp giữa nhiều cơ quan và hạn chế ngân sách Tuy nhiên, sau khi giao thầu cho tư nhân, tình hình tại các chợ đã được cải thiện rõ rệt, với quầy sạp được bố trí ngăn nắp, gọn gàng hơn và số lượng tiểu thương tăng lên đáng kể Kinh nghiệm từ khu vực đồng bằng sông Cửu Long cho thấy mô hình hợp tác xã quản lý chợ cũng mang lại nhiều lợi ích.
Thành phố Cần Thơ hiện có 88 chợ, trong đó hơn 50% là chợ loại 3 Nhiều chợ xã, phường, thị trấn tương đối kiên cố, nhưng vẫn còn không ít nơi nhếch nhác do thiếu sự quan tâm trong tổ chức và quản lý Mặc dù nguồn phí thu được từ chợ, nhưng ít địa phương tái đầu tư cho sự phát triển Các Ban quản lý chợ còn yếu kém và thiếu kinh nghiệm, chủ yếu tập trung vào việc thu lệ phí mà không chú trọng đến việc thăm dò thị trường và lập kế hoạch phát triển, dẫn đến việc người bán khó tìm chỗ buôn bán và người mua không nghĩ ngay đến chợ khi có nhu cầu.
Thành phố Cần Thơ đang thúc đẩy sự phát triển của các chợ bằng cách thay đổi hình thức tổ chức quản lý, giao 17 chợ cho doanh nghiệp đầu tư xây dựng và khai thác kinh doanh Mặc dù một số chợ vẫn gặp khó khăn trong việc giải phóng mặt bằng, những chợ đã đi vào hoạt động do Công ty Thương mại Tổng hợp Thành phố Cần Thơ khai thác đều có doanh thu tăng nhanh và đóng góp đáng kể vào ngân sách Liên minh Hợp tác xã Thành phố Cần Thơ đang phối hợp với Sở Thương mại để khảo sát và thí điểm mô hình quản lý chợ tại quận Ninh Kiều Tại huyện Gò Công Tây, Hợp tác xã Bình Tây đã chuyển đổi từ nông nghiệp sang đa ngành nghề, mang lại hiệu quả trong khai thác chợ, tạo việc làm ổn định cho xã viên và làm phong phú hàng hóa Hợp tác xã này không chỉ chú trọng phát triển chợ mà còn kết nối giao thương với các vùng lân cận, đồng thời đầu tư cho việc nâng cấp cơ sở hạ tầng chợ hàng năm.
Hợp tác xã chợ, khi được tổ chức hiệu quả, sẽ mang lại cải tiến đột phá trong quản lý, nâng cao hiệu quả đầu tư, thu hút vốn từ dân, thúc đẩy giao thương, kích cầu tiêu dùng và tăng nguồn thu cho ngân sách Nhà nước.
2.2.2 Bài học kinh nghiệm rút ra cho thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Phọ
Tác giả nhận thấy rằng mỗi địa phương, như Thành phố Việt Trì, có những phương thức quản lý chợ khác nhau, từ việc trực tiếp quản lý bởi ban quản lý chợ đến giao cho tư nhân hoặc hợp tác xã Để quản lý chợ hiệu quả, cần tập trung vào chuyển đổi mô hình và quy hoạch chợ, thu hút đầu tư xây dựng, cũng như tổ chức phân công và phân cấp quản lý hợp lý Đồng thời, cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra hệ thống chợ và tuyên truyền các chính sách mới đến hộ kinh doanh và người tiêu dùng Cuối cùng, việc nâng cao trình độ cán bộ quản lý thông qua đào tạo và phát triển nguồn nhân lực là rất cần thiết cho công tác quản lý chợ tại Thành phố Việt Trì.
Tư nhân quản lý trực tiếp mang lại sự chủ động trong vấn đề tài chính, đồng thời vẫn tuân thủ theo chủ trương của Nhà nước, nhờ đó hiệu quả quản lý cao hơn so với phương thức bao cấp Khi tư nhân tự đầu tư và quản lý, họ sẽ tìm kiếm các phương án kinh doanh tối ưu để đảm bảo lợi nhuận, nếu không sẽ đối mặt với nguy cơ phá sản Bên cạnh tài chính, các vấn đề như vệ sinh môi trường, phòng cháy chữa cháy và an ninh trật tự cũng được quản lý chặt chẽ hơn.
Hợp tác xã Nông nghiệp đã chuyển sang mô hình "đa ngành nghề", khai thác chợ hiệu quả, tạo việc làm và thu nhập ổn định cho xã viên Hợp tác xã Bình Tây không chỉ xây dựng một chợ sầm uất mà còn kết nối giao thương với các vùng lân cận Phương thức quản lý mới này đánh dấu bước tiến lớn và là bài học quý giá cho ban quản lý chợ tại thành phố Việt Trì.
Liên quan đến lĩnh vực nghiên cứu tác giả cũng đã tìm hiểu được những đề tài bao gồm:
Luận văn thạc sỹ năm 2011 của Mai Tiến Tú tại ĐH Thương Mại đã khái quát lý luận về quản lý nhà nước đối với hệ thống chợ, đặc biệt là tại quận Cầu Giấy Tác giả đã phân tích thực trạng hệ thống chợ nhưng chưa thực hiện đúng theo nội dung quản lý nhà nước đã đề ra Phần điều tra phỏng vấn không phù hợp với đề tài, và sự kết hợp giữa số liệu sơ cấp và thứ cấp còn hạn chế Do đó, các giải pháp đề xuất thiếu tính triệt để và logic.