CHƯƠNG 1: NHỮNG LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ HIỆU QUẢ HUY ĐỘNG VỐN CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI 1.1 Nguồn vốn huy động vốn Ngân hàng thương mại 1.1.1 Nguồn vốn Ngân hàng thương mại 1.1.1.1 Khái niệm Ngân hàng thương mại Theo quan điểm nhà kinh tế học giới NHTM doanh nghiệp hoạt động kinh doanh lĩnh vực tiền tệ tín dụng Theo Peter S.Rose: ''Ngân hàng loại hình tổ chức tài cung cấp danh mục dịch vụ tài đa dạng - đặc biệt tín dụng, tiết kiệm dịch vụ toán thực nhiều chức tài so với tổ chức kinh doanh kinh tế.'' Theo điều 20 Luật Tổ chức tín dụng Việt nam ban hành năm 1997/QH10 nêu: Ngân hàng thương mại doanh nghiệp thành lập để hoạt động kinh doanh tiền tệ, làm dịch vụ Ngân hàng với nội dung nhận tiền gửi khách hàng với trách nhiệm hồn trả sử dụng tiền gửi để cấp tín dụng, thực nghiệp vụ chiết khấu cung ứng dịch vụ toán 1.1.1.2 Khái niệm nguồn vốn Ngân hàng thương mại Nguồn vốn NHTM đóng vai trị quan trọng khơng hoạt động kinh doanh ngân hàng mà cịn đóng vai trị quan trọng trình phát triển kinh tế – xã hội Vậy, nguồn vốn NHTM gì? Các nhà kinh tế đưa định nghĩa nguồn vốn NHTM sau: Nguồn vốn Ngân hàng thương mại giá trị tiền tệ thân Ngân hàng thương mại tạo lập huy động được, dùng để đầu tư, cho vay, thực hoạt động kinh doanh khác Nguồn vốn mà NHTM tạo lập phần lợi nhuận vốn góp cổ đơng hàng năm, vốn huy động phần thu nhập quốc dân tạm thời nhàn rỗi trình sản xuất, phân phối tiêu dùng, người chủ sở hữu khoản vốn gửi vào ngân hàng để thực mục đích khác Nói cách khác, họ chuyển quyền sử dụng khoản vốn cho ngân hàng để nhận khoản thu nhập từ việc chuyển quyền sử dụng Như vậy, NHTM thực vai trị tập trung phân phối lại vốn cho kinh tế hình thức tiền tệ, kết làm tăng nhanh q trình ln chuyển vốn, phục vụ kích thích hoạt động sản xuất-kinh doanh phát triển 1.1.1.3 Các nguồn vốn Ngân hàng thương mại Nguồn vốn nói chung NHTM hình hành từ nguồn chủ yếu: - Vốn chủ sở hữu (vốn tự có) - Vốn huy động - Vốn vay - Vốn khác Mỗi loại vốn có tính chất, vai trò riêng tổng nguồn vốn NHTM có tác động nhiều đến hoạt động kinh doanh NHTM - Vốn chủ sở hữu Vốn tự có chiếm tỷ trọng nhỏ tổng nguồn vốn NHTM, song lại điều kiện pháp lý bắt buộc bắt đầu thành lập ngân hàng Do tính chất thường xuyên ổn định vốn tự có mà ngân hàng sử dụng vào mục đích khác nhau: phục vụ cho thân ngân hàng, cho vay tham gia đầu tư góp vốn liên doanh Vốn chủ sở hữu coi tài sản đảm bảo, gây lòng tin với khách hàng, trì khả tốn trường hợp ngân hàng gặp thua lỗ - Vốn huy động Vốn huy động nguồn vốn thuộc sở hữu NHTM lại yếu tố quan trọng hoạt động kinh doanh ngân hàng Vốn huy động NHTM xem giá trị tiền tệ mà Ngân hàng huy động từ tổ chức kinh tế cá nhân xã hội dùng làm vốn kinh doanh - Vốn vay Là nguồn vốn mà NHTM phải vay mượn thêm trường hợp khả huy động bị thiếu hụt nhu cầu toán, chi trả cho khách hàng tăng cao Vốn vay hình thành quan hệ vay mượn NHTM với NHTW với tổ chức tín dụng khác Nguồn vốn thường sử dụng NHTM sử dụng hết lượng vốn khả dụng mà không đủ vốn hoạt động kinh doanh Thông thường, NHTM ưu tiên việc vay từ tổ chức tín dụng kinh tế trước, sau đến vay NHTW - Vốn khác NHTM cịn tạo lập vốn kinh doanh cho thơng qua việc thực số nghiệp vụ như: làm trung gian toán, làm nghiệp vụ đại lý, phát hành cơng cụ nợ như: Kì phiếu, trái phiếu, tín phiếu Qua NHTM sử dụng lượng vốn tạm thời nhàn rỗi đáng kể trình thu hộ chi hộ khách hàng Các khoản vay có ý nghĩa quan trọng nhằm bổ sung cho nguồn tiền gửi, đáp ứng nhu cầu cho vay đầu tư trung, dài hạn; giải pháp tình cho NHTM hồn cảnh khó khăn Tóm lại, vốn huy động loại vốn chiếm tỷ trọng lớn tổng nguồn vốn NHTM Điều hoàn toàn phù hợp mặt sở lý luận NHTM ln xem doanh nghiệp kinh doanh đồng vốn, lấy vốn vay vay Vốn huy động cơng cụ chính, giữ vị trí quan trọng hoạt động kinh doanh NHTM, định trực tiếp tới nguồn lợi uy tín ngân hàng 1.1.2 Huy động vốn Ngân hàng thương mại 1.1.2.1 Khái niệm huy động vốn Vốn huy động NHTM giá trị tiền tệ mà ngân hàng huy động từ TCKT cá nhân xã hội thông qua hoạt động kinh doanh dùng làm vốn kinh doanh Vốn huy động đa dạng thời gian, hình thức nguồn gốc tạo lập Ngân hàng phải hoàn trả đầy đủ số gốc lãi chơ khách hàng đến hạn có nhu cầu rút vốn Có nhiều tiêu thức để phân loại vốn huy động NHTM, vài tiêu thức phân loại chủ yếu: */ Phân loại theo đối tượng huy động: Vốn huy động gồm: - Vốn huy động từ dân cư - Vốn huy động từ tổ chức kinh tế - Vốn huy động từ tổ chức tín dụng khác - Vốn huy động từ ngân hàng trung ương */ Phân loại theo phương thức huy động: Vốn huy động bao gồm: - Vốn huy động thường xuyên - Vay nợ trực tiếp - Vay ngân hàng trung ương */ Phân loại theo thời gian: - Vốn huy động ngắn hạn - Vốn huy động trung dài hạn */ Phân loại theo loại tiền tệ: - Vốn huy động nội tệ - Vốn huy động ngoại tệ 1.1.2.2 Một số hình thức huy động vốn NHTM a) Nhận tiền gửi + Huy động vốn tiền gửi không kỳ hạn: Tiền gửi không kỳ hạn loại tiền mà chủ sở hữu khoản tiền rút tiền lúc hình thức phát hành séc Ở nước có hệ thống ngân hàng phát triển hoạt động dựa cơng nghệ cao, việc rút tiền từ tài khoản phần lớn thực điện thoại qua máy rút tiền tự động ATM lắp đặt rộng rãi Khách hàng gửi tiền vào tài khoản với mục đích chủ yếu toán chi trả cho hoạt động kinh doanh, hoạt động dịch vụ phát sinh cách thường xuyên Việc dễ dàng toán xem yếu tố quan trọng, việc hưởng lãi khoản tiền gửi thứ yếu Bởi vậy, loại tiền gửi gọi tiền gửi toán Ngược lại, NHTM lại nguồn vốn huy động có mức chi phí thấp tất nguồn vốn huy động khác Ngân hàng phải bỏ khoản chi phí nhỏ để quản lý tài khoản trả lãi (lãi suất áp cụng cho TGKKH thường thấp TGCKH), bù lại sử dụng phần lớn làm vốn kinh doanh Tuy nhiên tỷ trọng tốn khơng dùng tiền mặt Việt Nam cịn thấp, nước phát triển loại tiền gửi chiếm khoảng 30% tiền gửi NHTM việc tạo nguồn tiền gửi tài khoản toán NHTM đặc biệt coi trọng NHTM huy động vốn thơng qua tài khoản tiền gửi toán NHTM khác Tuy nhiên, quy mơ nguồn vón thường khơng lớn hình thức áp dụng trường hợp NHTM khác có nguồn vốn tạm thời nhàn rỗi chưa đầu tư, cho vay hiệu việc đầu tư, cho vay không hiệu gửi tiền NHTM khác Tiền gửi khơng kỳ hạn lại khoản vốn có biến động nhiều nhất, số dư khoản vốn tăng giảm phụ thuộc vào tình hình sản xuất kinh doanh người gửi tiền NHTM sử dụng hiệu nguồn vốn dự đoán biến động số dư tài khoản tiền gửi cách xác + Huy động vốn tiền gửi có kỳ hạn tiền gửi tiết kiệm Khác với tiền gửi không kỳ hạn, tiền gửi có kỳ hạn tiền gửi tiết kiệm hai loại tiền gửi có tính ổn định hơn, chi phí huy động quản lý cao Hai loại tiền gửi lại có độ nhạy cảm cao lãi suất nên trình huy động có điểm khác biệt  Huy động tiền gửi có kỳ hạn Đây loại tiền gửi có thoả thuận người gửi tiền ngân hàng lãi suất kỳ hạn cụ thể Về bản, khoản tiền gửi không sử dụng để tiến hành toán khoản tiền gửi tốn Chính vậy, yếu tố lãi suất có tác động lớn đến loại tiền gửi Mức lãi suất loại tiền gửi cố định linh hoạt tuỳ thuộc vào thoả thuận hai bên Đối với khoản tiền gửi có lãi suất linh hoạt, khách hàng gửi thêm tiền trước hạn định Để thu hút người gửi tiền, NHTM liên tục đưa hình thức nhận tiền gửi hấp dẫn, theo ngồi việc hưởng khoản lợi tức tiền gửi, khách hàng cịn chuyển nhượng chứng tiền gửi Bằng hình thức này, NHTM thu hút vốn từ nhà đầu tư lớn mà lẽ nhà đầu tư dùng vốn đầu tư vào trái phiếu kho bạc hay thị trường tiền tệ Bên cạnh hình thức gửi tiền có kỳ hạn chứng tiền gửi với kỳ hạn 3, 6, 9, 12 tháng kỳ phiếu Ngân hàng có mục đích Chỉ sau thời gian ngắn hình thức huy động vốn phát huy tác dụng ngày chiếm tỷ trọng vốn huy động cao trình huy động vốn NHTM  Huy động tiền gửi tiết kiệm Tiền gửi tiết kiệm từ lâu coi công cụ HĐV truyền thống NHTM Vốn huy động từ tiền gửi tiết kiệm thường chiếm tỷ trọng tương đối cấu tiền gửi vào Ngân hàng, tiền gửi tiết kiệm NHTM Việt Nam chiếm khoảng 60-70% tổng tiền gửi, Mỹ khoảng 25% Tiền gửi tiết kiệm bao gồm loại chủ yếu sau: - Tiền gửi tiết kiệm không kỳ hạn: Tiền gửi tiết kiệm khơng kỳ hạn hình thức gửi tiền mà người gửi đến Ngân hàng rút tiền vào thời điểm Số dư tiền gửi thường khơng lớn, lại có ưu điểm hẳn so với tài khoản tiền gửi giao dịch là: số dư tài khoản thường biến động - Tiền gửi tiết kiệm có kỳ hạn: Đây loại tiền gửi vào NHTM sở có thoả thuận thời hạn, lãi suất khách hàng với ngân hàng Về nguyên tắc khách hàng gửi tiền vào Ngân hàng, họ không rút tiền trừ đến hạn rút tiền Tuy nhiên, để khuyến khích người dân gửi tiền, Ngân hàng cho phép khách hàng rút tiền trước thời hạn Khi đó, khách hàng thường hưởng mức lãi suất thấp so với mức lãi suất thoả thuận ban đầu Mục đích khách hàng gửi tiền theo hình thức tìm kiếm lợi tức nên vấn đề lãi suất tiền gửi quan trọng Đối với NHTM, nguồn vốn ổn định Nhằm mục đích phục vụ cho nhu cầu khác khách hàng nhu cầu vốn mình, NHTM thường áp dụng loại tiết kiệm với kỳ hạn 1, 3, 6, 9, 12 tháng hay kỳ hạn 18, 24 tháng ứng với mức lãi suất thích hợp, thường theo nguyên tắc thời hạn dài lãi suất cao - Tiền gửi tiết kiệm có bảo đảm: Đây hình thức hấp dẫn để HĐV trung dài hạn loại bỏ tâm lý lo sợ đồng tiền bị giá người dân Theo hình thức này, số tiền khách hàng gửi vào ngân hàng quy giá trị vàng ngoại tệ mạnh với trị giá tương đương Khi hết hạn, khách hàng nhận lại số tiền tương đương với giá trị vàng ngoại tệ cộng thêm phần tính lãi số dư tiền gửi Hình thức có ưu điểm chỗ người gửi đảm bảo giá trị vốn gốc mình, đồng thời có lãi Có thể nói, loại hình tiết kiệm khơng tốt người gửi tiền mà tốt NHTM Do vậy, NHTM cần phải đặc biệt quan tâm đến hình thức huy động vốn nhằm tạo nguồn vốn có tính ổn định cao phục vụ cho nhu cầu sử dụng vốn trung dài hạn b) Huy động vốn qua phát hành cơng cụ nợ (giấy tờ có giá) Để đa dạng hoá kênh khai thác nhằm tập trung vốn đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế, NHTM cịn trọng nguồn vốn hình thành từ nghiệp vụ phát hành công cụ nợ thị trường Các NHTM phát hành loại cơng cụ nợ như: Chứng tiền gửi có mệnh giá lớn, tín phiếu, trái phiếu, kỳ phiếu Trong đó, việc huy động vốn ngắn hạn cơng cụ nợ có ý nghĩa quan trọng việc quản lý tài sản nợ bên cạnh việc huy động vốn Các công cụ nợ NHTM giấy nhận nợ mà NHTM bán cho công chúng Đây cách thức vay vốn NHTM, người sở hữu cơng cụ hoàn trả vốn vào thời gian đáo hạn cộng thêm khoản tiền lãi định Mức lãi suất trả cho loại công cụ nợ ngắn hạn thường quy định cách thỏa thuận trực tiếp ngân hàng người gửi tiền quy định mức mà người gửi chấp nhận Những người mua chứng tiền gửi nhạy cảm với biến động lãi suất thị trường Do vậy, để làm chủ nguồn vốn đòi hỏi NHTM phải đưa mức lãi suất cao so với mức lãi suất loại chứng tiền gửi khác cao mức lãi suất trái phiếu Khác với công cụ nợ ngắn hạn, trái phiếu coi công cụ nợ dài hạn thị trường vốn, NHTM tung nhằm mục đích huy động khoản vốn nhàn rỗi đủ lớn thời gian tương đối dài để thực dự án đầu tư dài hạn Vốn huy động trái phiếu thường có tính ổn định cao thời gian sử dụng lãi suất Với nước có ngành Ngân hàng phát triển, hầu hết trái phiếu Ngân hàng đưa vào giao dịch thức hay giao dịch tự thị trường chứng khoán Điều tạo thuận lợi cho khách hàng hoạt động kinh doanh Ngân hàng việc thu hút vốn Đây hình thức tương đối mẻ so với NHTM nước phát triển phụ thuộc vào uy tín lực tài Ngân hàng Thị trường chứng khoán đời phần thúc đẩy việc mở rộng hình thức huy động vốn NHTM qua việc phát hành công cụ nợ c) Huy động vốn qua vay Ngân hàng (NHTW NHTM khác) Các khoản vốn vay ngày chiếm tỷ trọng vị trí đặc biệt quan trọng hoạt động kinh doanh NHTM Vốn vay ngân hàng hình thành từ nhiều nguồn khác chủ yếu bao gồm nguồn sau: + Vay từ Ngân hàng trung ương Để tồn phát triển NHTM phải cho vay, cho vay tới mức mà NHTW cho phép để tối đa hoá lợi nhuận Thế dù có thận trọng đến mức hoạt cho vay NHTM khó tránh khỏi lúc thiếu khả chi trả hay toán cho khách hàng Trong trường hợp đó, giải pháp cuối sau thực biện pháp tài cần thiết mà khơng tìm kiếm đủ vốn vay NHTW NHTW với tư cách ngân hàng ngân hàng trở thành vị cứu tinh cho NHTM trường hợp thiếu vốn toán Ở nước ta nay, NHTM vay vốn từ NHTW chủ yếu hình thức sau: - Vay vốn ngắn hạn bổ sung: Đây hình thức NHTM xin vay vốn bổ sung cho vốn ngắn hạn Trong hình thức vay này, NHTM vay cịn hạn mức tín dụng hạn mức tín dụng thoả thuận - Vay để tốn: Là khoản vay có thời hạn tương đối ngắn, NHTM sử dụng để bù đắp thiếu hụt tạm thời toán - Tái cấp vốn: hình thức NHTW cho NHTM vay sở chứng từ có giá Các chứng từ phải chứng từ có chất lượng, chuyển đổi thành tiền cần thiết Tái cấp vốn thực hai hình thức: Cho vay tái chiết khấu cho vay có đảm bảo Trong đó: * Vay tái chiết khấu hình thức NHTW nhận chứng từ có NHTM chiết khấu trước thực nghiệp vụ cho vay giống NHTM làm * Vay có bảo đảm hình thức NHTM đem chứng từ có giá đến NHTW để làm đảm bảo xin vay vốn + Vay từ tổ chức tín dụng khác Khi đối đầu với tình khó khăn tài chính, để tránh nguy khách hàng, bảo đảm uy tín cho Ngân hàng giải pháp tốt vay NHTM vay từ tổ chức tín dụng khác thị trường liên ngân hàng hay thị trường tiền tệ nước Việc vay mượn vốn NHTM, NHTM với tổ chức tín dụng khác diễn liên tục trình hoạt động kinh doanh NHTM Nó hình thành nên loại tài sản nợ thường xuyên bảng cân đối tài sản Mặt khác cịn đảm bảo cho NHTM có mối quan hệ tốt với NHTM khác, tạo hội cho NHTM giúp đỡ lẫn trình kinh doanh d) Các hình thức huy động vốn khác Ngồi hình thức HĐV trên, NHTM thu hút nguồn vốn nhàn rỗi từ dân cư, từ kinh tế thông qua hoạt động uỷ thác dịch vụ xã hội như: dịch vụ câu lạc bộ… đứng làm dịch vụ đại lý phát chứng khốn cho cơng ty, làm trung gian tốn…Nhờ đó, Ngân hàng sử dụng lượng vốn tạm thời nhàn rỗi đáng kể trình thu hộ chi hộ 1.1.3 Vai trò nguồn vốn huy động 1.1.3.1 Đối với kinh tế Nguồn vốn huy động có vai trị quan trọng kinh tế, tác động trực tiếp đến mối quan hệ tích lũy tiêu dùng Chính sách huy động vốn kinh tế thị trường có ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động tài chính, tình hình lạm phát ổn định tiền tệ Vì phải tận dụng tốt lượng vốn nhàn rỗi từ dân cư, tổ chức kinh tế thông qua kênh huy động NHTM, tổ chức tín dụng, từ ngân sách Nhà nước cho đầu tư phát triển Trong đó, cơng tác huy động vốn NHTM đóng vai trị định trọng Như vậy, việc trọng đến nguồn vốn kinh tế điều kiện cần thiết NHTM quan tâm đến phát triển chung kinh tế mà NHTM thành viên góp phần tạo nên phát triển Việc đẩy mạnh công tác huy động vốn cho đầu tư phát triển giữ vị trí đặc biệt quan trọng trình CNH, HĐH nước ta 1.1.3.2 Đối với hoạt động kinh doanh Ngân hàng thương mại * Vốn sở tảng để Ngân hàng thương mại hoạt động kinh doanh Vốn không đơn phương tiện kinh doanh mà cịn đối tượng kinh doanh NHTM, trực tiếp định tới quy mô hoạt động kinh doanh NHTM Như vậy, NHTM có vốn lớn có nhiều mạnh kinh doanh, ngược lại NH khơng có có vốn đồng nghĩa với việc gặp nhiều khó khăn tiến hành kinh doanh * Quyết định khả cạnh tranh Ngân hàng thương mại Những NHTM có quy mơ lớn, trình độ nghiệp vụ đội ngũ nhân viên cao trang bị phương tiện kỹ thuật đại tiền đề quan trọng cho việc thu hút vốn Đồng thời khả vốn lớn lại điều kiện thuận lợi NHTM việc mở rộng quan hệ tín dụng với tổ chức kinh tế xã hội kinh tế Khi đó, NHTM thu hút ngày nhiều khách hàng đến với mình, kết doanh số hoạt động tăng lên nhanh chóng NHTM có nhiều thuận lợi kinh doanh Mặt khác, vốn lớn giúp cho NHTM có đủ khả tài để kinh doanh đa thị trường, mở rộng lĩnh vực kinh doanh như: kinh doanh chứng khoán, kinh doanh dịch vụ thuê mua Và hình thức kinh doanh đa dạng góp phần phân tán, giảm thiểu rủi ro, tạo thêm vốn tăng sức cạnh tranh cho NHTM thị trường * Đảm bảo khả tốn uy tín Ngân hàng thương mại Trong hoạt động Ngân hàng, uy tín nói yếu tố quan trọng, định trực tiếp đến sống cịn NHTM Uy tín NHTM kinh doanh thể trước hết khả sẵn sàng toán chi trả cho khách hàng Khả tốn chi trả NHTM cao uy tín vốn khả dụng ngân hàng lớn Như vậy, với khả cung ứng vốn lớn, NHTM tiến hành hoạt động kinh doanh với quy mơ ngày mở rộng, cạnh tranh có hiệu đồng thời lại giữ chữ tín nâng cao danh tiếng Thơng qua huy động vốn, Ngân hàng nắm bắt lực tài khách hàng có quan hệ tín dụng với Ngân hàng Qua đó, có để xác định mức vốn đầu tư cho vay khách hàng phát kịp thời tệ tham ô, trốn thuế, lừa đảo doanh nghiệp làm ăn khơng đáng Từ có biện pháp ngăn chặn xử lý kịp thời * Quyết định quy mô hoạt động kinh doanh Ngân hàng thương mại 10