CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA NGHIÊN CỨU
Vai trò sự tham gia của người dân trong phát triển nông thôn
Sự tham gia là quá trình gắn kết lâu dài và chủ động của cộng đồng trong phát triển, từ xác định vấn đề đến lập kế hoạch, thực hiện, giám sát và đánh giá các hoạt động nhằm nâng cao đời sống và đảm bảo phân chia công bằng lợi ích Điều này không chỉ bao gồm ý kiến phản hồi từ người thụ hưởng mà còn sự tham gia ngay từ giai đoạn lựa chọn và thiết kế dự án.
Sự tham gia của người dân là yếu tố quan trọng để đảm bảo các chương trình phát triển không tách rời lợi ích cộng đồng, đồng thời giúp giảm chi phí và tăng hiệu quả Trong bối cảnh hiện nay, việc thúc đẩy sự tham gia giữa chính phủ và người dân là cần thiết để lựa chọn, xây dựng và thực hiện các hoạt động phát triển, cũng như nhận diện các vấn đề cần giải quyết Chính sách phát triển phải dựa trên mong muốn và nhu cầu của người dân địa phương, vì họ hiểu rõ nhất những khó khăn và yêu cầu của mình Tài nguyên nông thôn do chính người dân quản lý và sử dụng, cùng với kỹ năng và năng lực của cộng đồng, là nguồn lực quan trọng cho phát triển Cam kết của người dân là yếu tố sống còn, bởi nếu không có sự ủng hộ của cộng đồng, việc triển khai các dự án sẽ gặp nhiều khó khăn Do đó, người dân cần tham gia vào tất cả các giai đoạn của dự án, từ xác định vấn đề, đề xuất giải pháp, đến kiểm tra và sử dụng kết quả để đảm bảo tính hiệu quả và bền vững.
Hình 2.1 Trình tự thực hiện một dự án có sự tham gia của cộng đồng
8 Quản lý, duy tu và sử dụng thành quả công trình
6 Kiểm tra, giám sát, đánh giá chất lượng và tiến độ thực hiện
5 Tổ chức thực hiện, thi công
4 Thẩm định phê duyệt kế hoạch thực hiện
3 Lập kế hoạch có sự tham gia
2 Đưa ra giải pháp, chọn công trình
1 Xác định khó khăn, nhu cầu và vấn đề cần giải quyết
(Nguồn: Ủy ban Dân tộc, 2008)
Tham gia là một quá trình vận động với nhiều mức độ tiếp cận khác nhau trong cộng đồng Càng ở mức độ cao, vai trò và trách nhiệm của cộng đồng trong sự tham gia càng được yêu cầu nhiều hơn Sự tham gia được phân chia thành 5 cấp độ từ thấp đến cao, tạo thành thang tham gia.
Bước đầu tiên trong việc thúc đẩy sự tham gia là cung cấp thông tin cho các bên liên quan Tuy nhiên, thông tin này chủ yếu mang tính một chiều và chưa có sự phản hồi từ các đối tượng liên quan.
Khảo sát thái độ của người dân là bước quan trọng trong quá trình tư vấn dự án, công trình Việc tổ chức các cuộc họp dân cư và tham khảo ý kiến cộng đồng giúp thu thập thông tin quý giá từ người dân Thông qua những hoạt động này, các ý kiến và mong muốn của cộng đồng sẽ được lắng nghe và xem xét, đảm bảo rằng dự án đáp ứng nhu cầu thực tế của người dân.
Quá trình tham vấn trao quyền cho các bên liên quan, trong đó người tổ chức lắng nghe những khó khăn và nhu cầu của cộng đồng Tuy nhiên, tham vấn chỉ mang tính chất tham khảo, và các nhà tài trợ tự đưa ra quyết định và giải pháp mà không có sự tham gia của người dân trong quá trình này.
Quá trình tham gia thụ động của người dân diễn ra thông qua việc đóng góp tài nguyên như lương thực, tiền bạc hoặc hợp đồng cung cấp lao động và đất đai Người dân có thể hình thành các nhóm nhỏ để thực hiện các chức năng liên quan đến dự án, tuy nhiên, các quyết định chủ yếu vẫn do bên ngoài đưa ra Sự tham gia của cộng đồng chỉ thực sự diễn ra sau khi các quyết định đã được xác định.
Hợp tác giữa người dân và nhà cầm quyền là yếu tố then chốt trong việc phân phối quyền lực, nơi cả hai bên đều có trách nhiệm trong lập kế hoạch và ra quyết định Người dân tham gia tích cực vào quá trình phân tích vấn đề, từ đó góp phần xây dựng kế hoạch hành động Các bên liên quan cùng nhau đề xuất giải pháp và tổng hợp ý kiến để đưa ra quyết định cuối cùng.
Trao quyền cho cộng đồng là việc người dân nắm giữ quyền ra quyết định chủ yếu, tự xác định và tìm kiếm giải pháp cho các vấn đề của mình Vai trò của bên ngoài chỉ là hỗ trợ và tăng cường năng lực cho cộng đồng Để đảm bảo sự tham gia hiệu quả vào các hoạt động chính sách, cần có các kênh tham gia dễ dàng và mở rộng cho mọi người Công dân cần được tiếp cận thông tin và chính sách của chính phủ một cách rộng rãi, nhằm thúc đẩy sự tham gia tích cực từ cộng đồng, tránh tình trạng tham gia hình thức hoặc bị cản trở bởi các nhóm đặc quyền.
Vai trò người dân đối với các nội dung xây dựng NTM
Chương trình xây dựng nông thôn mới (CTNTM) là nỗ lực đầu tiên nhằm phát triển nông thôn một cách toàn diện, theo Quyết định số 800/QĐ-TTg CTNTM bao gồm 5 nhóm lĩnh vực phát triển nông thôn, được cụ thể hóa thành 19 tiêu chí Mỗi lĩnh vực sẽ được giao cho các Bộ, ngành có liên quan chỉ đạo và quản lý thực hiện, trong khi công việc cụ thể sẽ do địa phương và người dân phối hợp triển khai.
Bộ tiêu chí được phân công cho chính quyền địa phương, tổ chức chính trị - xã hội và người dân thực hiện với 41 chỉ tiêu cụ thể Trong số đó, 13 chỉ tiêu do cộng đồng tự thực hiện, 19 chỉ tiêu do chính quyền địa phương thực hiện với sự tài trợ của ngân sách nhà nước, và 9 chỉ tiêu cần sự phối hợp giữa chính quyền và nhân dân Mặc dù có sự phân công, hầu hết các tiêu chí đều yêu cầu sự hợp tác chặt chẽ giữa chính quyền và người dân Chẳng hạn, các công trình hạ tầng như giao thông và trường học do nhà nước đầu tư, nhưng người dân cũng cần đóng góp đất đai và một phần kinh phí, trong khi các hoạt động phát triển sản xuất và cải thiện đời sống cũng cần sự hỗ trợ từ nhà nước.
Sự tham gia của người dân trong xây dựng nông thôn mới (NTM) là rất quan trọng, với vai trò chủ thể trong quản lý và tổ chức thực hiện chương trình Quá trình này có thể được tóm tắt qua 5 bước chính: tiếp cận thông tin, đóng góp ý kiến, tham gia trực tiếp, kiểm tra giám sát, và duy tu bảo dưỡng công trình Mỗi bước đều có tính độc lập, cho phép người dân tham gia theo khả năng của mình, từ đó đảm bảo sự hiệu quả và bền vững trong việc xây dựng NTM.
Hình 2.2 Các bước tham gia xây dựng NTM
(Nguồn: Tác giả tổng hợp từ TTLT số 26/2011/TTLT-BNNPTNT-BKHĐT-BTC và Sổ tay xây dựng NTM cấp xã)
Những yếu tố cản trở sự tham gia của cộng đồng
Chính phủ đang nỗ lực thu hút sự tham gia của người dân vào các hoạt động phát triển, nhưng vẫn gặp nhiều thách thức trong việc tiếp cận chính sách cộng đồng Theo ADB (2003), mâu thuẫn giữa hành vi quan liêu và yêu cầu tham gia là thách thức lớn nhất Sự thiếu kiên nhẫn của chính quyền trong việc huy động cộng đồng dẫn đến việc bỏ qua sự tham gia, nhằm phục vụ lợi ích ngắn hạn.
Tham gia các buổi họp và tập huấn là cơ hội để người dân trao đổi ý kiến và cập nhật kiến thức mới về phát triển nông thôn Thông qua các hoạt động này, người dân có thể nâng cao nhận thức và kỹ năng cần thiết để tham gia vào quá trình phát triển cộng đồng Các cơ quan tư vấn và tổ chức hỗ trợ cũng đóng vai trò quan trọng trong việc tổ chức và thực hiện các chương trình tập huấn, nhằm mục đích nâng cao năng lực của người dân và cộng đồng.
• Tìm hiểu thông tin về CTNTM để làm cơ sở tham gia vào quá trình thực hiện Đóng góp ý kiến
• Đóng góp ý kiến cho đề án xây dựng NTM và đồ án quy hoạch NTM xã
• Lựa chọn những công việc ưu tiên cần thực hiện trước theo nhu cầu của cộng đồng
• Quyết định mức độ đóng góp xây dựng các công trình
• Xây dựng các công trình hạ tầng cấp xã phù hợp với năng lực của cộng đồng dân cư
Tham gia tích cực vào các hoạt động cải tạo môi trường nông thôn trong cộng đồng, xây dựng lối sống văn hóa và tham gia các phong trào thi đua tại địa phương là những cách hiệu quả để nâng cao chất lượng cuộc sống và phát triển bền vững.
• Phát triển kinh tế để tăng thu nhập, giảm nghèo
• Thực hiện các tiêu chí xây dựng NTM thuộc trách nhiệm của cộng đồng
• Cử đại diện (Ban Giám sát cộng đồng) để tham gia quản lý thi công, vận hành
• Tự giám sát cộng đồng các công trình xây dựng trên địa bàn xã
• Duy tu, bảo dưỡng các công trình sau khi hoàn thành
Phát hiện và báo cáo các hư hỏng của công trình là rất quan trọng, nhưng lo ngại về việc mất quyền kiểm soát dự án khi người hưởng lợi không hợp tác có thể gây ra mâu thuẫn xã hội Những mâu thuẫn này thường xảy ra khi lợi ích thực tế không phù hợp với mục tiêu ban đầu của chính sách Sự tham gia của người dân bị ảnh hưởng bởi khả năng hiểu biết, tiếp cận thông tin và phương pháp diễn đạt Những thách thức này dẫn đến sự tham gia không đầy đủ, làm giảm hiệu quả và ý nghĩa của nó Hơn nữa, các rào cản không chỉ đến từ đặc điểm nội tại của cộng đồng mà còn do thái độ của chính quyền địa phương và các tổ chức bên ngoài.
Hộp 2.1 Các yếu tố cản trở sự tham gia của cộng đồng (Phụ lục 3) 11
Những nghiên cứu trước
Nghiên cứu về sự tham gia của cộng đồng các dân tộc trong hoạt động giảm nghèo ở miền núi phía Bắc đã chỉ ra năm yếu tố chính ảnh hưởng đến sự tham gia này, bao gồm cơ chế chính sách, năng lực và ý thức của cộng đồng, nguồn lực và khả năng tiếp cận nguồn lực, thành phần dân tộc và giới tính Để nâng cao hiệu quả tham gia, nghiên cứu nhấn mạnh việc cải thiện năng lực cho cộng đồng, đặc biệt là năng lực nghề nghiệp và khả năng tiếp cận nguồn vốn Khi năng lực của người dân được nâng cao, cần thực hiện việc trao quyền và phân cấp cho họ.
12 Lưu Thị Tho và Phạm Bảo Dương (2013)
Những yếu tố cản trở sự tham gia của cộng đồng
Thiếu hiểu biết về các quá trình hoạch định chính sách Thiếu nguồn lực cộng đồng
Sự phụ thuộc vào các tình nguyện viên Khả năng tiếp cận thông tin
Thiếu vai trò đại diện nông thôn trong việc ra quyết định Mối quan hệ giữa cộng đồng và chính phủ
Thời gian của chính sách
Cộng đồng có quyền tự quyết và làm chủ cuộc sống của mình, nhưng thường gặp phải sự kháng cự từ chính quyền Thẩm quyền ra quyết định và thái độ của chính quyền đối với cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong việc đầu tư và triển khai các dự án Do đó, việc hiểu rõ cấu trúc của chính quyền và mối quan hệ giữa cộng đồng và chính quyền là cần thiết để thúc đẩy sự hợp tác và phát triển bền vững.
Báo cáo tổng hợp về “Chính sách phát triển nông thôn mới” nhấn mạnh rằng người dân cần phải là trọng tâm trong chính sách phát triển nông thôn tại Việt Nam Để đạt được sự phát triển bền vững và công bằng, người dân phải được tham gia vào quá trình này Tác giả cảnh báo rằng nếu không cải thiện đời sống cho người dân, phát triển nông thôn sẽ trở nên vô nghĩa Cuối cùng, báo cáo khuyến nghị cần tăng cường hỗ trợ từ chính phủ, xác định nhu cầu của người dân, và dựa trên các buổi đối thoại cũng như nghiên cứu để xây dựng chính sách hiệu quả.
Báo cáo “Sự tham gia của cộng đồng trong GTNT: Những vấn đề đóng góp và tham gia ở Việt Nam” chỉ ra rằng sự tham gia yếu kém của người dân do nhiều lý do như cơ chế tham gia không thực tế, thiếu hiểu biết chuyên môn, sự thiếu quan tâm của các nhà tài trợ, và không có quy chế cụ thể về sự tham gia Để cải thiện tình hình, báo cáo đề xuất các giải pháp như nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của sự tham gia, đơn giản hóa thủ tục pháp lý, tăng cường minh bạch thông tin, và khuyến khích tuyển dụng nhân sự địa phương cho các dự án Mặc dù các nghiên cứu khác nhau có những nhận định khác nhau về rào cản tham gia, chúng vẫn cung cấp những thông tin quý giá để củng cố lý thuyết cho nghiên cứu trong lĩnh vực này.
Khung phân tích đề xuất
CTNTM được triển khai bởi cộng đồng nông thôn với sự hỗ trợ từ chính quyền, vì vậy đặc điểm của cộng đồng và mối quan hệ với chính quyền đóng vai trò quan trọng trong khả năng thực hiện chương trình này.
Công ty tư vấn Mekong Economics (2005) đã nghiên cứu về sự tham gia của người dân trong xây dựng nông thôn mới (NTM) Dựa trên các nghiên cứu trước đây và kinh nghiệm thực tiễn, tác giả đề xuất một khung phân tích để xác định những yếu tố cản trở sự tham gia của cộng đồng.
Hình 2.3 Những yếu tố cản trở sự tham gia của người dân trong xây dựng NTM
Công việc xây dựng nông thôn mới (NTM) gặp phải rào cản từ cơ chế đại diện và cơ sở pháp lý tham gia, dẫn đến sự mất tính chủ động của người dân Do hạn chế về năng lực, người dân cần sự hỗ trợ từ các tổ chức xã hội dân sự để thể hiện tiếng nói và quyết định chính sách Xã hội dân sự đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng nguồn vốn xã hội và bảo vệ quyền dân chủ của công dân Thiếu người đại diện hiệu quả sẽ hạn chế cơ hội tham gia của người dân Hơn nữa, chính quyền chưa xây dựng cơ sở pháp lý rõ ràng về quyền và nghĩa vụ tham gia của cộng đồng, làm giảm khả năng kêu gọi và tự tổ chức của người dân trong xây dựng NTM.
Những yếu tố cản trở sự tham gia
Khả năng tiếp cận thông tin
Hạn chế nguồn lực cộng đồng
Sự lệ thuộc vào cơ chế đại diện
Thẩm quyền ra quyết định
Thái độ của chính quyền đối với cộng đồng
Cơ sở pháp lý của sự tham gia
SỰ THAM GIA CỦA NGƯỜI DÂN TRONG XÂY DỰNG NTM XÃ MỸ LỘC VÀ CÁC RÀO CẢN CỦA SỰ THAM GIA
Một số kết quả xây dựng NTM xã Mỹ Lộc giai đoạn 2011-2014
Xã Mỹ Lộc, một trong 22 xã được tỉnh Vĩnh Long chọn làm điểm xây dựng NTM giai đoạn 2011-2015, đã bắt đầu thực hiện vào năm 2011 với chỉ 5/19 tiêu chí đạt được Đến tháng 8/2014, xã đã hoàn thành 19/19 tiêu chí và được UBND tỉnh công nhận đạt chuẩn “Xã NTM”.
Chương trình xây dựng nông thôn mới (CTNTM) tại xã Mỹ Lộc đã hoàn thành 19 tiêu chí, mang lại những thay đổi lớn về hạ tầng kinh tế - xã hội và đời sống người dân Đến cuối năm 2014, xã đã xây dựng 7 tuyến đường giao thông dài 20km, kiên cố hóa 14 cống đập và khép kín 98% diện tích tưới tiêu Tỷ lệ hộ dân sử dụng điện đạt 99,35%, trong khi 58,63% hộ có nước sạch, và 72% nhà ở đạt chuẩn Bộ Xây dựng Tỷ lệ lao động có việc làm thường xuyên đạt 93,22%, với 44% lao động đã qua đào tạo Tỷ lệ tham gia bảo hiểm y tế đạt 70,23%, và cơ sở vật chất y tế đã được công nhận đạt chuẩn quốc gia Đời sống người dân được cải thiện đáng kể, với thu nhập bình quân đầu người đạt 25,1 triệu đồng/năm, gấp đôi so với thời điểm bắt đầu chương trình, và tỷ lệ hộ nghèo giảm còn 2,25% so với 5,3% năm 2011 Các vấn đề môi trường sống cũng được cải thiện, an ninh trật tự xã hội được đảm bảo.
Quá trình xây dựng NTM xã đã chứng minh vai trò quan trọng của người dân trong việc đóng góp vật chất và công sức Ban đầu, xã chỉ đạt được những tiêu chí đơn giản, trong khi các tiêu chí còn lại đòi hỏi nguồn lực lớn và sự phối hợp chặt chẽ của cộng đồng Ngân sách nhà nước chủ yếu đầu tư vào hạ tầng như giao thông, thủy lợi, trường học và cơ sở vật chất văn hóa, trong khi phát triển kinh tế và môi trường chủ yếu dựa vào nội lực cộng đồng Tổng nguồn lực huy động cho xây dựng NTM xã đạt 148.044,4 triệu đồng, trong đó cộng đồng đóng góp 29.806,3 triệu đồng, chiếm 20,1%, gấp đôi mức quy định Ngoài ra, người dân còn tham gia tích cực trong việc chỉnh trang nhà cửa, đầu tư phát triển sản xuất, giáo dục và y tế, góp phần hoàn thành các tiêu chí NTM Vì vậy, vai trò của người dân trong Chương trình NTM là rất đáng kể.
Cơ chế hỗ trợ hiện tại gây ra sự kém hiệu quả trong việc thực hiện tiêu chí xây dựng nông thôn mới (NTM), với đầu tư cho hạ tầng vượt yêu cầu nhưng ngân sách cho phát triển sản xuất và giảm nghèo lại hạn chế Điều này dẫn đến sự mất cân đối giữa hạ tầng và đời sống, như việc các tuyến đường giao thông liên ấp và hệ thống cống đập được xây dựng đạt 100%, trong khi yêu cầu chỉ là 50% Mặc dù đã xây dựng nhà văn hóa ấp, nhưng hoạt động của chúng vẫn hạn chế, gây lãng phí nguồn lực Các dự án phát triển sản xuất hiệu quả chỉ dừng lại ở mô hình mà chưa được nhân rộng, trong khi tỷ lệ nhà ở đạt chuẩn, sử dụng nước sạch, bảo hiểm y tế và thu nhập đầu người chỉ đạt khoảng yêu cầu, dẫn đến chất lượng tiêu chí chưa cao và không bền vững.
Chương trình xây dựng NTM xã Mỹ Lộc đã đạt được những kết quả nhất định nhờ vào sự phát huy nội lực của cộng đồng dân cư và sự hỗ trợ từ nhà nước Tuy nhiên, sự bền vững của kết quả vẫn còn hạn chế do cơ chế đầu tư chủ yếu tập trung vào xây dựng cơ sở hạ tầng, trong khi hoạt động nâng cao thu nhập chưa được chú trọng Tình hình hiện tại cho thấy đời sống người dân cải thiện chậm, điều này có thể dẫn đến thất bại trong chính sách và gây khó khăn cho việc khuyến khích sự tham gia của cộng đồng.
Hiện trạng tham gia của người dân
3.2.1 Mức độ tiếp cận thông tin của người dân
Tiếp cận thông tin là yếu tố quan trọng để người dân tham gia vào xây dựng nông thôn mới (NTM) Mức độ tham gia của cộng đồng thường tỷ lệ thuận với lượng thông tin mà họ nhận được Truyền thông đóng vai trò là chất xúc tác, kích thích tiềm năng thay đổi từ bên trong cộng đồng và khuyến khích sự tham gia tích cực.
Kết quả khảo sát cho thấy người dân đã nắm bắt được thông tin cơ bản về chương trình xây dựng nông thôn mới (NTM) Trong số những người được khảo sát, 100% đã từng nghe và tiếp xúc với ít nhất một hình thức tuyên truyền về NTM, trong đó có 93% hộ gia đình biết đến bộ tiêu chí xây dựng NTM.
Nhiều hình thức tuyên truyền được áp dụng, từ hình ảnh sinh động đến các cuộc gặp gỡ trực tiếp, nhằm tác động đến toàn bộ cộng đồng Trong đó, thông tin từ hệ thống phát thanh xã, ấp và các phương tiện báo chí được truyền tải thường xuyên, với khả năng tiếp cận cao nhất đến người dân Tuy nhiên, tiếp xúc trực tiếp giữa cán bộ chính quyền và người dân là kênh tuyên truyền quan trọng, giúp tạo cơ hội tìm hiểu sâu hơn về các hoạt động của Chương trình Nông thôn mới (CTNTM).
Hình 3.1 Tỷ lệ người dân tiếp cận với các hình thức tuyên truyền
Hầu hết người dân địa phương đã tiếp cận hiệu quả với các hình thức tuyên truyền đa dạng, bao gồm cả báo đài và chương trình phát thanh tại xã, ấp Theo khảo sát, 88% người được hỏi đã tiếp xúc với thông tin từ hệ thống phát thanh địa phương, trong khi 67% biết đến thông tin qua các nguồn báo chí khác.
Việc thảo luận qua tiếp xúc cử tri và các cuộc họp trực tiếp giúp người dân nâng cao hiểu biết về hoạt động của CTNTM, đặc biệt trong các lĩnh vực xây dựng cơ sở hạ tầng, cấp nước, nhà ở và phát triển sản xuất Các cuộc họp tạo ra thông tin hai chiều, nhưng chỉ những người trực tiếp tham gia mới có cơ hội tiếp cận đầy đủ thông tin, dẫn đến số lượng tham gia hạn chế Hình thức này không phải là kênh thông tin phổ biến và dễ tiếp cận, khiến người dân chỉ biết đến các tiêu chí liên quan đến hộ gia đình mà không quan tâm đến các tiêu chí khác, đặc biệt là những tiêu chí về hạ tầng xã hội và hệ thống chính trị.
Loa phát thanh ấp/xã Tiếp xúc cử tri Họp Tổ NDTQ Báo, đài Các tổ chức đoàn thể Họp dân trực tiếp Niêm yết tại UBND xã
Internet Đến tận nhà Người thân, hàng xóm
Nguồn: Tác giả tự vẽ theo kết quả điều tra, tháng 01/2015
Người dân đã nhận thức rõ vai trò làm chủ trong quá trình xây dựng nông thôn mới (NTM), với 89,8% hộ gia đình xác định mình là chủ thể của quá trình này Điều này không chỉ thể hiện trách nhiệm cao hơn trong việc tham gia các hoạt động của chương trình, mà còn cho thấy sự hiểu biết của cộng đồng về vai trò của mình Đồng thời, 55,9% hộ dân cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của sự hỗ trợ từ nhà nước để khuyến khích sự tham gia của người dân, phù hợp với phương châm “nhà nước và nhân dân cùng làm” Điều này cho thấy mức độ thông tin của người dân đã tương đối đầy đủ, góp phần vào sự thành công của chương trình NTM.
Mặc dù thông tin về chương trình NTM đã được phát triển, nhưng vẫn còn nhiều hạn chế trong việc bao phủ Người dân sống trong các gia đình neo đơn, những hộ không có công trình NTM gần kề, cùng với công nhân có thời gian làm việc dày đặc và thiếu mối quan hệ thân thiết với cán bộ xã, ấp, thường không có cơ hội tiếp cận thông tin đầy đủ và rộng rãi.
3.2.2 Người dân tham gia đóng góp ý kiến xây dựng NTM
Người dân nhận thức rõ quyền và trách nhiệm tham gia ý kiến trong việc xây dựng nông thôn mới (NTM), với 100% người được hỏi khẳng định họ có quyền này Họ được xem là chủ thể chính, không chỉ đóng góp công sức và tài chính mà còn là đối tượng thụ hưởng các hoạt động Sự tham gia của người dân là cần thiết để hoàn thiện kế hoạch, tạo ra sự đồng thuận, từ đó nâng cao hiệu quả cho từng công trình.
Người dân địa phương có cơ hội tham gia các cuộc họp với chính quyền ở nhiều mức độ khác nhau, trong đó 33% hộ gia đình thường xuyên được mời, 61% chỉ thỉnh thoảng thông qua các cuộc tiếp xúc cử tri khi cần lấy ý kiến về các công trình hoặc kêu gọi sự tham gia vào các tiêu chí liên quan Đáng chú ý, chỉ khoảng 7% người dân chưa từng được mời tham gia bất kỳ cuộc họp nào.
Sự tham gia không đồng đều trong các cuộc họp chủ yếu xuất phát từ sự khác biệt trong lĩnh vực nghề nghiệp Khoảng 40% những người thường xuyên được mời họp làm việc trong bộ máy chính quyền, vì vậy họ tham gia các cuộc họp một cách thường xuyên Ngoài ra, còn có những cá nhân tích cực tham gia các hoạt động xã hội và những người có thành tích xuất sắc trong sản xuất, đóng góp vào việc xây dựng chính quyền Ngược lại, những người dân như nông dân, tiểu thương và công nhân chỉ được mời họp thỉnh thoảng qua các cuộc tiếp xúc cử tri hoặc trưng cầu ý dân để thảo luận về các dự án hạ tầng hoặc các tiêu chí liên quan đến hộ gia đình Đặc biệt, những người chưa từng được mời dự họp bao gồm công nhân, giáo viên trung học và sinh viên.
Hình 3.2 cho thấy tỷ lệ người dân thường xuyên tham gia các cuộc họp Cụ thể, họ chỉ đóng góp ý kiến cho những công việc đơn giản, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi và nghĩa vụ của mình Đối với các công việc quan trọng và phức tạp, các Ban Chỉ đạo cấp tỉnh đã lên kế hoạch và xây dựng lộ trình thực hiện cụ thể.
Sự tham gia của cộng đồng trong việc xây dựng quy hoạch và đề án NTM chưa được đánh giá cao, khi đề án NTM xã đã được phê duyệt trước Quyết định 800/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ, dẫn đến việc thiếu căn cứ thực hiện Mặc dù có hai lần lấy ý kiến người dân trước khi trình UBND huyện phê duyệt, nhưng hình thức lấy ý kiến chủ yếu thông qua niêm yết tại UBND xã và các cuộc họp tại ấp không tạo điều kiện cho người dân tìm hiểu và đóng góp hiệu quả Kết quả cho thấy chỉ có 31% người được phỏng vấn tham gia đóng góp ý kiến cho Quy hoạch NTM xã.
Nguồn: Tác giả tự vẽ theo kết quả điều tra, tháng 01/2015
Thông qua tiếp xúc cử tri
Khi nhà nước cần lấy ý kiến xây dựng công trình Chưa từng được mời
Hình 3.3 Quy trình lấy ý kiến xây dựng Quy hoạch NTM tại xã Mỹ Lộc
(Nguồn: Tác giả vẽ từ thông tin phỏng vấn trực tiếp cán bộ xã)
Trong quá trình lựa chọn công trình ưu tiên, BCĐ xã đã xây dựng kế hoạch triển khai hoàn chỉnh, bao gồm việc thông qua danh mục công trình đầu tư cho năm sau để trình UBND huyện phê duyệt và phân bổ kinh phí Người dân đã tích cực tham gia góp ý với tỷ lệ đạt 39,6%, chủ yếu tập trung vào các bước như điều chỉnh quy hoạch, thảo luận phương án triển khai và vận động đóng góp BCĐ xã sẽ căn cứ vào thông báo phân bổ vốn để xác định các công trình thực hiện trong năm, sau đó tổ chức họp dân để thông báo thời gian bàn giao mặt bằng, thảo luận mức đóng góp và xem xét các đối tượng được miễn giảm, trong khi các công việc còn lại sẽ do BCĐ xã lên kế hoạch thực hiện.
Người dân đang ngày càng thể hiện mong muốn tham gia vào việc đóng góp ý kiến xây dựng các công trình nông thôn mới (NTM), cho thấy sự chủ động trong việc khẳng định vai trò của mình Cụ thể, có 48% số hộ dân muốn tham gia góp ý xây dựng các công trình, trong khi 57% số hộ cần thảo luận với chính quyền để thống nhất quyết định.
16 Ông Trần Trung Chánh – Cán bộ phụ trách NTM xã Mỹ Lộc Đơn vị tư vấn lập bản dự thảo Quy hoạch NTM xã
Lấy ý kiến trong BCĐ xã
Lấy ý kiến đóp góp của người dân cho Quy hoạch NTM xã Đơn vị tư vấn điều chỉnh theo ý kiến đóng góp
Tổ chức họp công bố quy hoạch nhằm thu thập ý kiến đóng góp từ đại diện các ấp Đơn vị tư vấn sẽ điều chỉnh và trình bày các đề xuất lên Hội đồng Nhân dân (HĐND) và Ủy ban Nhân dân (UBND) xã để xem xét.
BCĐ xây dựng NTM xã trình UBND huyện phê duyệt Quy hoạch
3.2.3 Người dân tham gia thực hiện các nội dung xây dựng NTM
Các rào cản đối với sự tham gia của người dân vào CTNTM
Nghiên cứu tại xã Mỹ Lộc, nơi đã hoàn thành 19 tiêu chí và được công nhận là “Xã NTM”, cho thấy vai trò quan trọng của người dân trong quá trình xây dựng nông thôn mới Chương trình xây dựng nông thôn mới ghi nhận sự đóng góp của cộng đồng địa phương qua việc tham gia ý kiến, huy động nguồn lực và giám sát thực hiện Tuy nhiên, nghiên cứu cũng chỉ ra một số vấn đề hạn chế, gây cản trở sự tham gia của người dân vào các hoạt động xây dựng NTM.
3.3.1 Rào cản từ phía cộng đồng
3.3.1.1 Khả năng tiếp cận thông tin
Khả năng tiếp cận thông tin đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự tham gia của người dân vào xây dựng nông thôn mới (NTM) Để đạt hiệu quả, cần có sự kết hợp giữa thông tin tuyên truyền và thông tin mà người dân cần tìm hiểu; nếu hai loại thông tin này không khớp nhau, công tác tuyên truyền sẽ không mang lại kết quả như mong đợi.
21 Dấu (+) chỉ mức độ hoạt động mạnh; dấu (-) chỉ mức độ hoạt động còn yếu
•Thông tin tổng quan về CTNTM
•Xác định vai trò chủ thể của người dân (+)
•Độ bao phủ của thông tin chi tiết
•Chủ động tiếp cận thông tin (-) Đóng góp ý kiến
•Biết được quyền và nghĩa vụ đóng góp ý kiến (+)
•Thường xuyên được mời tham gia (+)
•Góp ý cho công trình có vốn NSNN (-)
•Đóng góp công trình có vốn dân (+)
•Đóng góp đề án, quy hoạch NTM (-)
•Lựa chọn công trình ưu tiên thực hiện (-)
•Mong muốn được tham gia (+)
•Tỷ lệ có tham gia (+)
•Hiến đất xây dựng công trình (+)
•Trực tiếp thực hiện công trình (-)
•Tham gia các hoạt động do BCĐ xã phát động (+)
•Sáng kiến xây dựng NTM từ cộng đồng (-)
Kiểm tra, giám sát và duy tu, bảo dƣỡng
•Vai trò Ban Giám sát cộng đồng (+)
•Biết về quyền giám sát (+)
•Quan tâm đến trách nhiệm kiểm tra, giám sát (+)
•Hiểu biết về các nội dung kiểm tra, giám sát (-)
•Thực hiện quyền kiểm tra, giám sát (-)
•Thực hiện trách nhiệm duy tu, bảo dưỡng công trình (+/-)
Người dân đã có cái nhìn tổng quan về Chiến dịch Tiêu chuẩn Nông trại Việt Nam (CTNTM) thông qua các kênh truyền thông đại chúng như hệ thống loa phát thanh, báo đài, từ đó nắm bắt được thông tin cơ bản về ý nghĩa của CTNTM, tình hình thực hiện tại địa phương và các mô hình tiên tiến Tuy nhiên, những thông tin này chỉ phản ánh góc nhìn của người làm chương trình, chưa chắc đã đáp ứng nhu cầu thông tin thực sự của người dân.
Người dân gặp khó khăn trong việc tiếp cận thông tin do hoạt động tuyên truyền có độ bao phủ thấp Hầu hết người được hỏi cho rằng các cuộc tiếp xúc cử tri và họp tổ NDTQ là cơ hội để họ bày tỏ nguyện vọng về các chính sách như cung cấp nước sạch và phát triển hạ tầng Tuy nhiên, số lần tiếp xúc giữa đại diện chính quyền và người dân còn hạn chế, khi họ chỉ được mời tham gia các cuộc họp một cách thỉnh thoảng Hơn nữa, hình thức vận động qua các tổ chức đoàn thể tại nhà, dù hiệu quả, lại chỉ áp dụng cho những hộ gia đình liên quan trực tiếp đến các tiêu chí cần thực hiện, do tốn nhiều thời gian và chi phí.
Mức độ bao phủ thông tin thấp không chỉ do hình thức truyền thông mà còn xuất phát từ sự thụ động của cộng đồng trong việc tìm hiểu thông tin về nhu cầu và trách nhiệm của mình Các gia đình neo đơn và người lao động toàn thời gian tại các nhà máy thường không thể tham gia các cuộc họp chính quyền Những hộ sống trong khu dân cư phát triển và vùng nông thôn như chợ thường nghĩ rằng họ không liên quan đến hoạt động xây dựng nông thôn mới (NTM), dẫn đến việc không tích cực tìm hiểu Thiếu phản hồi từ cộng đồng khiến người làm chương trình không thể đánh giá hiệu quả thông tin cung cấp Tình trạng này làm mất đi tính chất hai chiều của thông tin, khiến người dân trở thành người xem thay vì chủ thể tham gia xây dựng NTM, dần quên đi vai trò của mình trong công việc chung.
Khả năng tài chính yếu kém là nguyên nhân chính dẫn đến sự hạn chế trong đóng góp của người dân, ảnh hưởng đến khả năng tài chính, sự tự tin và tiếng nói của họ trong cộng đồng Với mức thu nhập bình quân chỉ 25 triệu đồng/người/năm, nhiều người không thể đóng góp cho xây dựng nông thôn mới (NTM), dù là khoản nhỏ Khi gánh nặng về cuộc sống còn đè nặng, người dân khó có thể quan tâm đến các vấn đề chung, và thậm chí họ có thể cảm thấy tự ti về hoàn cảnh của mình, dẫn đến việc rút lui khỏi các tương tác xã hội cần thiết Trong số những người không tham gia xây dựng NTM, nhiều hộ gia đình không thể đóng góp do điều kiện kinh tế khó khăn.
Mức huy động đóng góp cao từ người dân sống trong vùng khó khăn đã trở thành gánh nặng cho họ, đặc biệt khi phải góp đất cho các công trình liên xóm mà không được bồi hoàn Mỗi hộ dân còn phải đóng góp tiền mặt với giá trung bình 85 nghìn đồng cho mỗi 1.000m² đất sở hữu, dẫn đến việc vừa mất đất vừa mất tiền Điều này đặc biệt ảnh hưởng đến các hộ có điều kiện kinh tế khó khăn, làm ảnh hưởng đến sinh kế của họ và khiến công tác vận động thực hiện trở nên tốn thời gian.
Hộp 3.2 Hoàn cảnh của những hộ phải hiến đất
Gia đình bà Bùi Thị Lình và ông Trần Văn Láng là những hộ nghèo ở xã, sống chủ yếu nhờ vào thu nhập bấp bênh từ việc đan thảm lục bình Bà Lình sống cùng con gái lớn tuổi, trong khi ông Láng có ba con đều đã nghỉ học do hoàn cảnh khó khăn Dù khó khăn, cả hai gia đình đã hiến đất cho xây dựng đường trục chính nội đồng, với bà Lình hiến 700m² và ông Láng hiến 300m² từ tổng diện tích 2.000m² đang canh tác Ông Láng chia sẻ rằng việc hiến đất tuy không lớn nhưng là một phần tư gia tài của ông, và ông hy vọng rằng con đường hoàn thành sẽ cải thiện cuộc sống của gia đình.
(Nguồn: Khảo sát thực tế, tháng 01/2015)
Cơ chế phân cấp đầu tư không hợp lý gây khó khăn trong việc huy động nguồn lực, đặc biệt là ở các vùng sâu vùng xa, nơi cần kinh phí lớn nhưng người dân có khả năng đóng góp hạn chế Ngược lại, những khu vực gần chợ và đô thị, mặc dù đời sống người dân tốt hơn, nhưng hệ thống hạ tầng đã tương đối hoàn chỉnh và nếu cần đầu tư thêm, kinh phí sẽ được cấp từ ngân sách.
Theo quy định, kinh phí xây dựng đường xã và liên xã sẽ được hỗ trợ 100% từ ngân sách Trung ương, bao gồm cả kinh phí bồi thường giải phóng mặt bằng Tuy nhiên, các tuyến đường liên ấp, liên xóm và trục chính nội đồng chỉ được hỗ trợ phần xây lấp cho những công trình nằm trong quy hoạch NTM của xã, trong khi người dân phải tự hiến đất mà không được bồi hoàn Đối với những công trình nằm ngoài quy hoạch, người dân phải tự đóng góp kinh phí thực hiện Điều này tạo ra sự trái ngược với nguyên tắc san sẻ kinh phí và trở thành áp lực cho người dân trong quá trình tham gia xây dựng NTM.
Các công trình xây dựng tại Mỹ Lộc chủ yếu được đầu tư từ ngân sách nhà nước, dẫn đến việc người dân không tích cực tham gia Vì đây là xã điểm được ưu tiên, nhiều công trình không được đóng góp từ người dân, khiến họ cảm thấy đây là "của nhà nước" và thiếu động cơ cũng như tư cách để tham gia vào quá trình xây dựng.
Trong giai đoạn 2016-2020, nguồn lực tài trợ từ ngân sách cho chương trình xây dựng nông thôn mới (NTM) sẽ bị cắt giảm, làm tăng vai trò của người dân trong quá trình này Chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ cho phép thực hiện hai chương trình là giảm nghèo bền vững và xây dựng NTM, dẫn đến việc mất nguồn vốn lồng ghép từ các chương trình khác Cơ chế hỗ trợ vốn từ ngân sách nhà nước chỉ tập trung vào quy hoạch, xây dựng trụ sở xã và đào tạo, trong khi các lĩnh vực khác sẽ do HĐND tỉnh quyết định mức hỗ trợ Điều này khiến các địa phương khó khăn không thể cân đối ngân sách đầy đủ cho chương trình NTM, gây ra gánh nặng tài chính cho cộng đồng dân cư địa phương, nơi mà nguồn lực cộng đồng yếu sẽ tiếp tục cản trở sự tham gia.
3.3.1.3 Sự lệ thuộc của cộng đồng vào cơ chế đại diện
Với những hạn chế về nguồn lực, người dân không thể tự quyết định các chính sách và cần sự đại diện từ tổ chức hoặc cá nhân Hiện tại, 44% hộ gia đình chưa từng được tập huấn về kỹ năng xây dựng nông thôn mới, trong khi phần còn lại chỉ được đào tạo về phương pháp tuyên truyền và hướng dẫn thực hiện tiêu chí môi trường.
Theo khảo sát của Thủ tướng Chính phủ năm 2012, có đến 33% người được hỏi cho biết họ vẫn cần sự hướng dẫn trong việc tham gia các hoạt động xây dựng nông thôn mới (NTM) do thiếu hiểu biết về cách thức thực hiện chương trình.
Cơ hội tiếp xúc trực tiếp giữa người dân và chính quyền địa phương rất hạn chế, dẫn đến việc người dân phải gửi nguyện vọng qua đại diện để trình bày trong các buổi thảo luận Hội nghị sơ kết công tác xây dựng NTM hàng năm không có sự tham gia của người dân, chỉ có các Trưởng ấp được mời tham gia Việc lựa chọn đối tượng triển khai các mô hình phát triển sản xuất cũng chỉ dựa vào Chủ tịch Hội Nông dân mà không có ý kiến từ người dân, khiến cơ hội tham gia phụ thuộc lớn vào người đại diện cộng đồng.
