Cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn về thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
Cơ sở lý luận
2.1.1 Thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
2.1.1.1 Khái niệm thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
Chính sách công là một tuyên bố quyền lực thể hiện ý định của chính phủ, dựa trên các giả thuyết về nguyên nhân và ảnh hưởng, đồng thời được thiết kế và cấu trúc nhằm đạt được các mục tiêu cụ thể (Althaus, Bridgman & Davis 2007).
Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng cho người dân bị thu hồi đất là một chính sách công quan trọng, liên quan đến nhiều lĩnh vực như đất đai, tài chính, an ninh và chính trị.
Chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư là hệ thống các giải pháp và công cụ mà Nhà nước áp dụng để hỗ trợ các đối tượng bị thu hồi đất, nhằm phục vụ cho việc xây dựng cơ sở hạ tầng và phát triển kinh tế xã hội theo định hướng mục tiêu đã đề ra.
Chính sách bồi thường và hỗ trợ giải phóng mặt bằng là những quy định quan trọng trong việc bồi hoàn giá trị đất và tài sản trên đất, thông qua tiền hoặc tài sản tương ứng, cùng với các chính sách hỗ trợ xã hội Quá trình này bao gồm việc di dời tài sản và hoa màu trên đất để giải phóng mặt bằng, nhằm bàn giao diện tích cho chủ thể mới thực hiện cải tạo và xây dựng các công trình có giá trị kinh tế và xã hội cao hơn (Phạm Tiến Dũng, 2012).
Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng được coi là một dạng chính sách đặc biệt của Nhà nước, thể hiện sự cân bằng giữa quyền lợi của chủ sở hữu đất đai và trách nhiệm của các cơ quan quản lý Chính sách này không chỉ phản ánh thái độ của Nhà nước mà còn đảm bảo quyền lợi chính đáng cho các bên liên quan, hướng tới mục tiêu hiệu quả kinh tế và công bằng xã hội Để đạt được mục tiêu này, các cơ quan nhà nước sử dụng nhiều công cụ tổ chức, tài chính và giá cả Khi thảo luận về chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng, cần chú ý đến các phương diện liên quan để đảm bảo tính khả thi và công bằng.
Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng cần kết hợp hợp lý giữa quản lý hành chính và cơ chế quản lý thị trường trong việc xác định mức bồi thường và thủ tục liên quan Hai yêu cầu quan trọng là dân chủ và công bằng Yêu cầu dân chủ đòi hỏi phải tham vấn ý kiến của người mất đất trong việc xác định mức bồi thường, phương thức bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, đảm bảo thể hiện nguyện vọng của họ Đồng thời, yêu cầu công bằng yêu cầu phân chia lợi ích sao cho các bên được hưởng lợi phù hợp với đóng góp của họ, và phần lợi ích thuộc về xã hội cần được sử dụng một cách công khai và minh bạch.
Chế độ phân cấp trong các cơ quan nhà nước liên quan đến thu hồi, bồi thường, hỗ trợ và giải phóng mặt bằng cần phải rõ ràng và có trách nhiệm Quyền hạn và lợi ích phải tương xứng, đồng thời cần có sự phối hợp và giám sát chặt chẽ để hạn chế lạm dụng quyền hạn vì lợi ích cá nhân.
Mục tiêu chính là kết hợp hài hòa giữa lợi ích của người sử dụng đất, nhu cầu của xã hội và quyền lợi của người dân, trong đó ưu tiên hàng đầu là sử dụng hiệu quả quỹ đất để phục vụ đời sống của nhân dân.
Cân phối hợp hài hòa giữa các công cụ và cơ chế tác động cần xem xét các giới hạn về sử dụng đất, ngân sách nhà nước và khả năng tổ chức thực hiện của các chủ thể liên quan.
Thực thi chính sách là giai đoạn quan trọng thứ hai trong quy trình chính sách, diễn ra sau giai đoạn hoạch định Giai đoạn này có mục tiêu biến các chính sách đã được xây dựng thành hành động cụ thể và tạo ra kết quả thực tế trong xã hội (Phạm Tiến Dũng, 2012).
Thực thi chính sách bồi thường GPMB khi Nhà nước thu hồi đất của chính quyền huyện là quá trình triển khai các chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư từ Trung ương và tỉnh thành Quá trình này nhằm đạt được kết quả thực tế thông qua các hoạt động tổ chức trong bộ máy Nhà nước huyện, với mục tiêu xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ phát triển kinh tế - xã hội địa phương (Phạm Tiến Dũng, 2012).
Thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng là quá trình áp dụng các quy định pháp luật liên quan đến việc bồi thường, hỗ trợ và tái định cư cho những hộ dân bị ảnh hưởng khi nhà nước tiến hành di dời nhà cửa, cây cối và công trình xây dựng trên các khu đất được quy hoạch cho cải tạo, mở rộng hoặc xây dựng công trình mới.
2.1.1.2 Mục tiêu của thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
Mục tiêu chính của chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng là bảo vệ quyền lợi hợp pháp của tổ chức, hộ gia đình và cá nhân bị thu hồi đất Điều này được thực hiện thông qua việc chi trả và bù đắp tổn thất về đất đai, chi phí tháo dỡ, di chuyển nhà ở, cũng như các công trình hạ tầng kỹ thuật Chính sách cũng nhằm hỗ trợ ổn định đời sống và sản xuất cho những người bị ảnh hưởng, giúp họ chuyển đổi nghề nghiệp khi đất đai bị thu hồi để phục vụ cho việc xây dựng cơ sở hạ tầng, góp phần vào phát triển kinh tế xã hội và an ninh quốc phòng.
Sơ đồ 2.1 Mục tiêu của chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư
Mục tiêu thực thi chính sách bồi thường GPMB của chính quyền huyện là kết quả mong đợi trong tương lai, phản ánh kỳ vọng của Nhà nước và các bên liên quan Mục tiêu này được xây dựng dựa trên các văn bản pháp luật, khả năng nguồn lực thực hiện chính sách, trình độ dân trí, và tác động tâm lý của những người tham gia.
Mục tiêu của chính sách bồi thường GPMB Đảm bảo quyền lợi chính đáng của đối tượng bị thu hồi đất
Giúp đỡ người bị thu hồi đất nhằm ổn định đời sống sau khi bị thu hồi đất
Chính sách bồi thường GPMB nhằm hỗ trợ tạo việc làm và ổn định chỗ ở cho người dân, đồng thời đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế xã hội và đảm bảo an ninh quốc phòng.
Sơ đồ 2.2 Mục tiêu của thực thi chính sách bồi thường GPMB
2.1.2 Vai trò của thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng
2.1.2.1 Thể hiện quyền định đoạt, quyền thu hồi đất của nhà nước
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng ở Việt Nam
Theo Nguyễn Thị Minh Tâm (2010), hiện nay, Đảng và nhà nước đã điều chỉnh các quy định pháp luật về hỗ trợ, bồi thường GPMB để phù hợp với thực tế và yêu cầu kinh tế Những cải tiến này, đặc biệt qua các nghị định như 197/2004/NĐ-CP, 84/2007/NĐ-CP, 69/2009/NĐ-CP và 47/2014/NĐ-CP, đã nâng cao tính khả thi và vai trò của pháp luật trong việc bảo vệ lợi ích của những người bị thu hồi đất Nhờ đó, công tác thực thi chính sách bồi thường và hỗ trợ GPMB đã đạt được những kết quả khả quan trong thời gian qua.
Đối tượng được bồi thường và hỗ trợ ngày càng được xác định một cách đầy đủ và chính xác, phù hợp với thực tế của đất nước Quản lý đất đai của Nhà nước đã được nâng cao, mang lại sự thỏa đáng cho người nhận bồi thường.
Mức bồi thường và hỗ trợ ngày càng cao giúp người dân bị thu hồi đất khôi phục tài sản bị mất Các biện pháp hỗ trợ được bổ sung và quy định rõ ràng, thể hiện tinh thần đổi mới của Đảng và nhà nước, nhằm ổn định đời sống và sản xuất cho người dân.
Việc bổ sung quy định về quyền tự thoả thuận giữa các nhà đầu tư cần đất và người sử dụng đất đã giúp giảm áp lực cho các cơ quan hành chính trong quá trình thu hồi đất.
Trình tự thủ tục bồi thường và hỗ trợ trong thực thi chính sách đã giúp giải quyết nhiều vấn đề tồn đọng, đồng thời đảm bảo các cơ quan nhà nước thực hiện đúng chức năng và nhiệm vụ của mình.
Các địa phương hiện đang thực hiện Luật Đất đai 2013 cùng các nghị định hướng dẫn, dựa trên định hướng chính sách của Đảng và Nhà nước, nhằm ban hành các văn bản pháp luật phù hợp với tình hình thực tế Điều này giúp công tác bồi thường và hỗ trợ giải phóng mặt bằng (GPMB) được triển khai hợp lý và hiệu quả hơn Nhờ vào việc áp dụng các chính sách bồi thường hợp lý, quá trình thu hồi đất diễn ra thuận lợi hơn, mặc dù vẫn còn một số khiếu nại.
Nhận thức về tầm quan trọng của việc thu hồi đất đã được nâng cao trong các cơ quan quản lý và chính quyền địa phương Chính phủ đã nỗ lực tạo điều kiện vật chất kỹ thuật nhằm bồi thường và hỗ trợ người dân, đảm bảo quyền lợi thiết thực nhất Đội ngũ cán bộ thực thi chính sách bồi thường và hỗ trợ GPMB ngày càng đông đảo, có năng lực và kinh nghiệm Sự chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn trong công tác này giữa các bộ, ban, ngành liên quan đến các dự án đầu tư cũng ngày càng được mở rộng và hiệu quả.
Nhờ cải thiện quy định pháp luật và nâng cao năng lực cán bộ thực thi chính sách bồi thường GPMB, tiến độ GPMB trong các dự án đầu tư đã được rút ngắn, giảm thiểu tác động tiêu cực đến người dân và dự án Việc thực thi hiệu quả chính sách bồi thường GPMB đã hỗ trợ xây dựng cơ sở vật chất, phát triển hạ tầng, và hình thành các khu chế xuất, công nghiệp, công nghệ cao, cũng như các dự án trọng điểm quốc gia, góp phần chuyển đổi cơ cấu nền kinh tế và ổn định đời sống sản xuất cho những người có đất bị thu hồi.
2.2.2 Thực thi chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng ở một số nước trên thế giới
Vấn đề bồi thường, GPMB và TĐC cho người bị ảnh hưởng khi Nhà nước thu hồi đất đang được nhiều quốc gia và tổ chức ngân hàng quốc tế quan tâm và hỗ trợ Quy trình này được thực hiện trên cơ sở pháp lý nghiêm ngặt, tuân thủ các trình tự và thủ tục chuẩn mực thông qua nghiên cứu, điều tra và khảo sát quy hoạch đồng bộ Do chế độ sở hữu đất đai khác nhau ở mỗi quốc gia, chính sách bồi thường và TĐC cũng có sự khác biệt Dưới đây là một số chính sách bồi thường thiệt hại và TĐC của một số nước trong khu vực và trên thế giới.
2.2.2.1 Thái Lan Ở Thái Lan, cũng giống như nhiều nước khác trong khu vực Châu Á, quá trình đô thị hoá diễn ra nhanh chóng, mọi giao dịch về đất đai đều do cơ chế thị trường điều tiết Tuy nhiên với những dự án do Chính phủ quản lý, việc đề bù được tiến hành theo trình tự: Tổ chức nghe ý kiến người dân, định giá đền bù Giá đền bù phụ thuộc vào từng khu vực, từng dự án Nếu một dự án mang tính chiến lược quốc gia thi Nhà nước đền bù với giá rất cao so với giá thị trường Nhìn chung khi tiến hanh lấy đất đai của dân, Nhà nước hoặc cá nhân đầu tư đều đền bù với mức cao hơn giá thị trường (Nguyễn Thị Dung, 2009)
Hiến pháp Thái Lan năm 1982 quy định rằng việc trưng dụng đất cho các mục đích như xây dựng cơ sở hạ tầng, quốc phòng, phát triển tài nguyên, đô thị hóa và các mục đích công cộng khác phải tuân theo giá thị trường Những người đủ điều kiện sẽ được bồi thường cho tất cả thiệt hại do trưng dụng gây ra, với quy định bồi thường phải đảm bảo tính khách quan cho chủ sở hữu đất và người thừa kế Các ngành liên quan đã xây dựng quy định chi tiết để thực hiện việc trưng dụng đất theo quy định này (Nguyễn Thị Vân Anh, 2014).
Năm 1987, Thái Lan đã ban hành Luật trưng dụng bất động sản nhằm mục đích sử dụng đất cho xây dựng tiện ích công cộng, quốc phòng, phát triển tài nguyên thiên nhiên và các lợi ích khác cho đất nước Luật quy định nguyên tắc trưng dụng đất và phương pháp tính giá trị bồi thường cho tài sản bị thiệt hại Dựa trên đó, các ngành liên quan đã xây dựng quy định cụ thể về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, xác định giá trị bồi thường, lập và phê duyệt dự án bồi thường, cũng như quy trình thành lập các cơ quan tính toán bồi thường và quyền khiếu nại, khởi kiện ra tòa án.
2.2.2.2 Hàn Quốc Ở Hàn Quốc, việc thực thi chính sách về bồi thường GPMB khi Nhà nước thu hồi đất được thực hiện theo phương thức tham vấn và cưỡng chế Phương thức tham vấn được thực hiện thông qua việc các cơ quan công quyền thỏa thuận với người bị thu hồi đất về phương án, cách thức bồi thường Trong trường hợp tham vấn bị thất bại, Nhà nước phải sử dụng phương thức cưỡng chế số các trường hợp Nhà nước thu hồi đất thực hiện theo phương thức tham vấn; chỉ có 15% các trường hợp thu hồi đất phải sử dụng phương thức cưỡng chế (Phương Thảo, 2013)
Chính sách bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất tại Hàn Quốc được thực hiện thông qua hai phương thức: tham vấn và cưỡng chế Phương thức tham vấn cho phép cơ quan công quyền và người bị thu hồi đất thỏa thuận về phương án bồi thường, trong khi chỉ 15% trường hợp phải áp dụng cưỡng chế khi tham vấn thất bại Theo Cục Chính sách đất đai Hàn Quốc, 85% trường hợp thu hồi đất được thực hiện qua tham vấn Tổ chức Nhà ở Quốc gia cũng có quyền thu hồi đất theo quy hoạch để triển khai các dự án xây dựng nhà ở.
Nhà nước bồi thường khi thu hồi đất dựa trên các nguyên tắc sau: chủ dự án thực hiện bồi thường đầy đủ cho chủ đất và cá nhân liên quan trước khi xây dựng; bồi thường chủ yếu bằng tiền mặt, sau đó mới bằng đất hoặc nhà ở xã hội; và việc bồi thường áp dụng cho từng cá nhân Thời điểm xác định giá bồi thường tùy thuộc vào hình thức thu hồi: nếu qua tham vấn, là thời điểm đạt thỏa thuận; nếu cưỡng chế, là thời điểm ra quyết định cưỡng chế Giá bồi thường do ít nhất hai cơ quan định giá độc lập thực hiện, và nếu cần, chủ dự án có thể mời thêm một tổ chức tư vấn định giá Nếu chênh lệch giữa giá cao nhất và thấp nhất trên 10%, sẽ có chuyên gia định giá khác tham gia Giá đất bồi thường được tính theo giá trung bình cộng của các cơ quan tư vấn Đối với đất nông nghiệp, nếu bị thu hồi trước thu hoạch, sẽ được bồi thường giá trị hoa màu thực tế trồng tại thời điểm công bố dự án, tương đương 2 lần tổng thu nhập hàng năm từ sản xuất nông nghiệp.
