PHÁP LUẬT VỀ PHÒNG, CHỐNG THAM NHŨNG CỦA MỘT SỐ QUỐC GIA TRÊN THẾ GIỚI
Khái niệm về tham nhũng
Hiện nay, khái niệm tham nhũng được tiếp cận từ nhiều góc độ khác nhau, nhưng không có nhiều học giả đưa ra được một định nghĩa đầy đủ và chính xác Điều này cho thấy tham nhũng là một vấn đề phức tạp, vượt ra ngoài những hiểu biết thông thường, khiến cho việc tìm kiếm một định nghĩa thỏa mãn tất cả mọi người trở nên khó khăn.
Theo Tổ chức Minh bạch Quốc tế (Transparency International), tham nhũng được định nghĩa là hành vi lạm dụng chức vụ, quyền hạn hoặc cố ý vi phạm pháp luật để phục vụ lợi ích cá nhân Ngân hàng Thế giới (World Bank) cũng khẳng định rằng tham nhũng là sự lạm dụng chức vụ công để tư lợi Học giả Vito Tanzi đã nêu rõ rằng tham nhũng là hành động cố tình không tuân thủ các nguyên tắc công minh nhằm trục lợi cho cá nhân hoặc những người có liên quan.
Theo Ban Thư ký Liên Hợp Quốc, tham nhũng được định nghĩa bao gồm năm khía cạnh: thứ nhất, hành vi của những người có chức vụ và quyền hạn trong việc ăn cắp, tham ô và chiếm đoạt tài sản của Nhà nước; thứ hai, lạm dụng chức quyền để thu lợi bất hợp pháp thông qua việc sử dụng các quy chế chính thức một cách không chính thức; thứ ba, sự mâu thuẫn và không cân đối giữa các lợi ích chính đáng từ việc thực hiện nghĩa vụ xã hội và những lợi ích cá nhân.
Trong các hội nghị quốc tế về chống tham nhũng, như Hội nghị quốc tế diễn ra tại Washington, Hoa Kỳ vào năm 1983, các chuyên gia đã thảo luận sâu rộng về các biện pháp và chiến lược nhằm ngăn chặn và giảm thiểu tham nhũng trên toàn cầu.
Nghiên cứu của Nguyễn Cảnh Hợp, Nguyễn Thị Nhàn và Nguyễn Thị Thiện Trí (2012) tập trung vào chính sách phòng, chống tham nhũng tại Việt Nam, đồng thời xem xét vấn đề bảo đảm quyền con người và quyền công dân Bài viết nhấn mạnh tầm quan trọng của việc thực hiện các chính sách này nhằm xây dựng một xã hội công bằng và minh bạch.
2 www.transparency.org/news-room/faq/corruption-faq (truy cập ngày 02/12/2015)
3 World Bank, (September – 2009), Deterring Corruption and Improving Governance in Road Construction and Maintenance, Washington, DC
4 www.vietnamese.vietnam.usembassy.gov/doc_coruption_cipe0305.html (truy cập ngày 03/5/2016)
5 United Nations Secretariat (1995), International Review of Criminal Policy, No 41, A/Conf, 169/14 quốc tế bàn về các biện pháp đấu tranh chống tham nhũng tại Bắc Kinh (Trung
Khái niệm tham nhũng, được đưa ra vào năm 1995, đã được hiểu theo nhiều cách khác nhau Tham nhũng được xem là việc lợi dụng quyền lực nhà nước để trục lợi cá nhân Nó cũng bao gồm các hành vi như hối lộ, thường được ngụy trang dưới dạng "thù lao" để thu hút những người đang mắc nợ, cũng như tệ nạn gia đình chủ nghĩa, thể hiện qua sự ban ơn và bao che dựa trên mối quan hệ cá nhân Ngoài ra, tham nhũng còn liên quan đến việc chiếm đoạt bất hợp pháp tài sản công và biến tài sản đó thành của riêng.
Theo Công ước Liên hợp quốc về chống tham nhũng năm 2003, tham nhũng được định nghĩa là việc lạm dụng quyền lực nhà nước nhằm thu lợi cho lợi ích cá nhân Định nghĩa này ngắn gọn nhưng đã thể hiện rõ bản chất của vấn đề tham nhũng.
Pháp luật về phòng, chống tham nhũng của một số quốc gia trên thế giới
Xây dựng một khung pháp lý mạnh mẽ và khả thi là giải pháp quan trọng trong phòng chống tham nhũng (PCTN) Do đó, nhiều quốc gia chú trọng đến việc tích hợp nội dung PCTN vào hệ thống văn bản pháp luật, đặc biệt là ban hành các văn bản pháp luật chuyên biệt về PCTN Pháp luật hình sự về PCTN được coi là công cụ thiết yếu để trừng phạt và răn đe các hành vi tham nhũng Ngoài ra, để phòng ngừa và xử lý tham nhũng hiệu quả, một số quốc gia đã quy định trách nhiệm PCTN đối với người có chức vụ, quyền hạn, đồng thời xây dựng các quy định về quyền tố cáo tham nhũng và bảo vệ người tố cáo, cũng như về việc thành lập các cơ quan PCTN.
1.2.1 Pháp luật hình sự của một số quốc gia về phòng, chống tham nhũng
Nhiều hành vi tham nhũng đã được hình sự hóa và hầu hết các quốc gia đều có quy định về tội phạm này Các Bộ luật Hình sự đầu tiên trên thế giới quy định về tội phạm tham nhũng bao gồm Italia năm 1853, Pakistan năm 1861, Nhật Bản năm 1907 và Hàn Quốc năm 1953 Tội phạm tham nhũng có thể bao gồm tội nhận hối lộ, đưa hối lộ, môi giới hối lộ, tham ô tài sản, làm giàu bất chính, lạm quyền khi thi hành công vụ và lợi dụng chức vụ Đặc biệt, ở Đan Mạch, chỉ hành vi hối lộ mới được coi là tội phạm tham nhũng, trong khi những hành vi khác được xem là tội phạm kinh tế.
6 Nguyễn Xuân Yêm, Nguyễn Hòa Bình, Bùi Minh Thành (đồng chủ biên) (2007), Phòng chống tham nhũng ở Việt Nam và thế giới, NXB Công an nhân dân, Hà Nội, tr20
Để phòng chống tội phạm tham nhũng, nhiều quốc gia đã áp dụng các hình phạt nghiêm khắc Ví dụ, Trung Quốc thực hiện triệt để biện pháp xử lý tham nhũng với mục tiêu khiến tội phạm không chỉ mất uy tín chính trị mà còn dẫn đến tình trạng "khuynh gia bại sản" về kinh tế.
Trong các quy định pháp luật về tội phạm tham nhũng trên thế giới, hai quy định nổi bật là: (i) hình sự hóa hành vi hối lộ công chức quốc gia và (ii) hình sự hóa hành vi làm giàu bất hợp pháp.
1.2.1.1 Quy định của pháp luật về hình sự hóa hành vi hối lộ công chức quốc gia
Trong tác phẩm “Tinh thần pháp luật”, Montesquieu nhấn mạnh rằng quà cáp và đút lót là những hành vi tệ hại nhất, phản ánh bản chất nghiêm trọng của hối lộ.
Trong Nhà nước, quà cáp và đút lót là hành vi ô nhục, bởi vì chính trị không cần đến những tác động này Người tặng quà thường mong muốn thu lợi lớn hơn giá trị món quà, trong khi người nhận lại hy vọng nhận được quà lớn hơn Họ thường tìm lý do hoặc viện cớ để biện minh cho hành vi tham nhũng của mình.
Hối lộ công chức quốc gia bao gồm hai hành vi chính: đưa hối lộ và nhận hối lộ Theo Điều 15 của Công ước Liên hợp quốc về chống tham nhũng (UNCAC), cả hai hành vi này đều phải được xử lý hình sự.
Đưa hối lộ công chức quốc gia là hành vi hứa hẹn, chào mời hoặc cung cấp lợi ích bất chính cho công chức nhằm mục đích tác động đến hành động của họ trong quá trình thực thi công vụ Hành vi này có thể được thực hiện trực tiếp hoặc gián tiếp, cho bản thân người hối lộ hoặc cho người hay tổ chức khác, và thường nhằm mục đích thúc đẩy hoặc ngăn cản một công việc cụ thể.
Nhận hối lộ của công chức quốc gia là hành vi mà công chức yêu cầu hoặc nhận lợi ích bất chính, nhằm phục vụ cho bản thân hoặc cho bên thứ ba, để thực hiện hoặc không thực hiện nhiệm vụ trong quá trình thi hành công vụ.
Trong BLHS của Liên bang Nga, cụ thể là tại các Điều 290, 291 đã quy định về các tội nhận (đưa) hối lộ Cụ thể:
Một là, về tội nhận hối lộ, Điều 290 quy định:
8 Trương Quốc Việt (2010), “Phòng, chống tham nhũng – Kinh nghiệm từ Trung Quốc”, Tạp chí
Quản lý nhà nước, (số 171), tr70-71
(i) Người có chức vụ trực tiếp hoặc gián tiếp nhận hối lộ dưới dạng để làm
Không thực hiện một nhiệm vụ trong hoạt động công vụ hoặc lợi dụng vị trí công tác để từ chối thực hiện nhiệm vụ vì lợi ích cá nhân, bao che hoặc thông đồng với người đưa hối lộ sẽ bị xử phạt tiền từ 100.000 đồng trở lên.
Người bị kết án có thể bị phạt tiền lên đến 500 ngàn RUB hoặc nhận án tù từ 01 đến 03 năm, hoặc bị phạt tù tối đa 05 năm, cùng với việc bị cấm đảm nhiệm chức vụ hoặc tham gia công việc nhất định trong thời gian tối đa 03 năm Đối với những người có chức vụ nhận hối lộ để thực hiện hoặc không thực hiện một hành vi trái pháp luật, mức phạt tù sẽ từ 03 đến 07 năm, kèm theo lệnh cấm đảm nhiệm chức vụ hoặc tham gia các công việc nhất định trong thời gian tối đa 03 năm.
Nếu các hành vi vi phạm được thực hiện bởi người giữ chức vụ trong chính quyền liên bang hoặc các cơ quan trực thuộc, cũng như người đứng đầu các cơ quan tự trị địa phương, họ có thể bị phạt tù từ 5 đến 10 năm Ngoài ra, họ cũng sẽ bị cấm đảm nhiệm chức vụ hoặc tham gia vào các hoạt động cụ thể trong thời gian lên đến 3 năm.
Nếu hành vi được thực hiện trong bối cảnh phạm tội có tổ chức, xóa bỏ dấu vết tội phạm, hoặc ép buộc đưa hối lộ, đặc biệt là khi giá trị của "của" hối lộ vượt quá mức quy định, thì sẽ có những hậu quả pháp lý nghiêm trọng.
150 ngàn RUB) thì bị phạt tù từ 07 đến 12 năm và có thể kèm theo phạt tiền đến
01 triệu RUB hoặc tương đương với một khoản tiền lương, tiền công hay thu nhập khác của người bị kết án trong thời hạn đến 05 năm
Hai là, về tội đưa hối lộ, Điều 291 BLHS Liên bang Nga quy định như sau:
Việc đưa hối lộ cho người có chức vụ, trực tiếp hoặc qua trung gian, có thể dẫn đến mức phạt tiền lên đến 200 ngàn RUB, tương đương với thu nhập của người bị kết án trong vòng 18 tháng Ngoài ra, người vi phạm có thể bị cải tạo lao động đến 6 tháng, bị giam giữ từ 3 đến 6 tháng, hoặc bị phạt tù tối đa 3 năm.
Việc đưa hối lộ cho người có chức vụ nhằm thực hiện hành vi trái pháp luật sẽ bị xử phạt tiền từ 100.000 đến 500.000 RUB, hoặc tương đương với một khoản tiền lương, tiền công hay thu nhập khác của người bị kết án trong thời gian tối đa 03 năm Ngoài ra, người vi phạm còn có thể đối mặt với án tù lên đến 08 năm.
Đánh giá các quy định nổi bật của pháp luật về phòng, chống tham nhũng ở một số quốc gia trên thế giới
Dựa trên các quy định nổi bật về phòng chống tham nhũng (PCTN) của một số quốc gia trên thế giới, tác giả đưa ra một số đánh giá quan trọng Các quy định này không chỉ phản ánh cam kết của các quốc gia trong việc ngăn chặn tham nhũng mà còn cung cấp những bài học quý giá cho việc xây dựng hệ thống pháp luật hiệu quả hơn Sự so sánh giữa các quốc gia cho thấy tầm quan trọng của việc áp dụng các biện pháp PCTN phù hợp với bối cảnh văn hóa và chính trị của từng quốc gia.
Thứ nhất , về hình sự hóa hành vi hối lộ công chức quốc gia:
Nhiều quốc gia trên thế giới đã thiết lập các quy định pháp lý nghiêm ngặt để xử lý hình sự hành vi hối lộ, bao gồm cả việc đưa và nhận hối lộ từ công chức Các quốc gia như Liên bang Nga, Singapore, Trung Quốc và Philippines đều có những biện pháp mạnh mẽ đối với hành vi này Ngoài ra, tội môi giới hối lộ cũng được coi là một tội phạm nghiêm trọng, như trường hợp ở Trung Quốc.
39 Thanh tra Chính phủ (2014), Một số kinh nghiệm quốc tế về công tác phòng, chống tham nhũng, NXB Lao động, tr37
40 Lê Thị Thu Hà (2013), “Kinh nghiệm đấu tranh phòng, chống tham nhũng của một số quốc gia trên thế giới”, Tạp chí Kiểm sát, (số 22), tr47-54
Nhiều quốc gia đã quy định chi tiết về tội phạm liên quan đến hành vi đưa và nhận hối lộ, như Điều 290, 291 Bộ luật Hình sự Liên bang Nga, Điều 5, 6, 7, 11 Luật Phòng chống tham nhũng Singapore, và Điều 161 Bộ luật Hình sự Singapore Đặc biệt, Singapore không chỉ áp dụng mô hình "hối lộ mua chuộc" mà còn có mô hình "hối lộ tạ ơn" theo quy định tại Điều 5 Luật Phòng chống tham nhũng.
Hiện nay, các quốc gia đang có hai xu hướng trong việc quy định về “của” hối lộ: một số nước như Thụy Điển, Singapore, Indonesia, Hàn Quốc và Thái Lan xem “của” hối lộ bao gồm cả lợi ích vật chất và phi vật chất, trong khi một số nước khác như Liên bang Nga và Trung Quốc chỉ quy định “của” hối lộ là lợi ích vật chất, dẫn đến việc bỏ sót nhiều hành vi hối lộ dưới hình thức khác Theo tác giả, việc quy định “của” hối lộ bao gồm cả lợi ích vật chất và phi vật chất là cần thiết, vì thực tế cho thấy hối lộ không chỉ diễn ra qua tiền bạc hay tài sản mà còn thông qua các hình thức phi vật chất như hối lộ tình dục và thăng chức Bên cạnh đó, khung hình phạt đối với các tội hối lộ ở nhiều quốc gia thường có sự nghiêm khắc nhất định, nhưng cần phải phù hợp với hoàn cảnh cụ thể của từng quốc gia.
Các quốc gia đều quy định hình phạt tù có thời hạn đối với tội nhận và đưa hối lộ Nhiều nước như Liên bang Nga, Singapore, Hàn Quốc, Trung Quốc, Thụy Điển áp dụng hình phạt tiền, trong khi Trung Quốc quy định hình phạt cải tạo không giam giữ Một số quốc gia như Thái Lan và Trung Quốc còn áp dụng hình phạt tù chung thân hoặc tử hình cho tội nhận hối lộ Singapore và Indonesia cho phép kết hợp nhiều hình phạt, bao gồm cả phạt tiền và phạt tù Đối với tội đưa hối lộ, các quốc gia cũng quy định hình phạt tù có thời hạn, cùng với hình phạt tiền và cải tạo không giam giữ, đặc biệt tại Singapore, nơi mức hình phạt cho tội này tương đương với tội nhận hối lộ.
Một số quốc gia quy định tội môi giới với hình phạt nghiêm khắc nhằm răn đe Ví dụ, tại Trung Quốc, hình phạt cho tội này bao gồm án tù hoặc cải tạo không giam giữ.
Một số quốc gia như Trung Quốc và Liên bang Nga quy định miễn trách nhiệm hình sự hoặc giảm hình phạt cho những người bị ép buộc đưa hối lộ, hoặc cho những ai tự nguyện thông báo với cơ quan có thẩm quyền về hành vi hối lộ.
Hiện nay, Trung Quốc đã hình sự hóa hành vi làm giàu bất hợp pháp, với hình phạt tối đa lên đến 5 năm tù giam Ngoài ra, tài sản vượt quá thu nhập hợp pháp sẽ bị tịch thu.
Nhiều quốc gia, như New Zealand, Argentina, và Canada, chỉ áp dụng các quy định hành chính để điều chỉnh hành vi làm giàu bất hợp pháp Trong khi đó, một số quốc gia như Chile và Na Uy lại sử dụng các quy định dân sự Một số khác, như Ba Lan và Đức, kết hợp cả quy định dân sự và hành chính để quản lý vấn đề này.
Tại Malaysia, cơ quan đăng ký tài sản công chức có quyền sa thải công chức nếu họ không thể giải thích nguồn gốc tài sản của mình, theo quy định tại Điều luật hiện hành.
Luật phòng chống tham nhũng (PCTN) của Singapore quy định chặt chẽ về việc xử lý tài sản của công chức Cụ thể, Tòa án có quyền tịch thu bất kỳ khoản tiền và tài sản nào của công chức nếu họ không thể giải thích được nguồn gốc hợp pháp của chúng.
Để đảm bảo người có chức vụ, quyền hạn tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về phòng, chống tham nhũng (PCTN), nhiều quốc gia đã ban hành các quy định cụ thể nhằm xác định trách nhiệm của họ trong công tác PCTN và thiết lập chế tài xử lý đối với các hành vi vi phạm pháp luật liên quan đến PCTN.
Hầu hết các quốc gia đều có quy định về trách nhiệm khai báo tài sản, thu nhập và quà tặng của những người có chức vụ, quyền hạn Những quốc gia có quy định chi tiết, cụ thể và khả thi thường đạt hiệu quả cao trong việc kiểm soát tài sản và thu nhập của các cá nhân này.
Công khai tài sản và thu nhập của những người có chức vụ trong bộ máy nhà nước, đặc biệt là các lãnh đạo chủ chốt, là một vấn đề quan trọng đã được thực hiện ở nhiều quốc gia Người dân có thể dễ dàng biết được thông tin này thông qua các phương tiện truyền thông và trang web của Chính phủ Việc công khai này không chỉ giúp người dân, những người đóng thuế để trả lương cho cán bộ, công chức, hiểu rõ hơn về tài sản của họ mà còn thể hiện trách nhiệm của những người kê khai trước công chúng Do đó, người dân có quyền được biết về tài sản và thu nhập của những người đại diện cho họ.
Hoa Kỳ, Hàn Quốc, Nhật Bản và Singapore là những quốc gia tiên phong trong việc thiết lập các quy định pháp luật nhằm kiểm soát tài sản, thu nhập và quà tặng của những người có chức vụ và quyền hạn Nhờ vào các quy định chặt chẽ, rõ ràng và cụ thể, các quốc gia này đã đạt được những thành công nhất định, từ đó tăng cường lòng tin và sự ủng hộ của người dân đối với chính phủ.