Chương 2: LÝ LUẬN VỀ PHƯƠNG THỨC THAM GIA CỦA NGƯỜI DÂN VÀO QUÁ TRÌNH CHÍNH SÁCH CÔNG
2.2. Sự cần thiết tham gia của người dân vào quá trình chính sách công
2.2.1. Sự cần thiết tham gia của người dân vào quá trình chính sách công đối với chủ thể ban hành chính sách công (Nhà nước)
Một là, tham gia của người dân vào QTCSC sẽ góp phần giải quyết các xung đột giữa Nhà nước và người dân, giúp cho CSC của Nhà nước được minh bạch hơn, giảm đáng kể và xóa bỏ các “cú sốc” gây ra bởi những quyết định bất ngờ của Nhà nước. Trên thực tế, người dân luôn trông chờ Nhà nước ban hành các chính sách công để bảo vệ quyền lợi của mình vì Nhà nước được người dân “ủy quyền” để làm việc đó.
Nhưng Nhà nước bao giờ cũng phải đồng thời thực hiện cùng một lúc hai chức năng đó là chức năng “chính trị” và chức năng “công quyền”. Trong khi chức năng chính trị đòi hỏi Nhà nước phải đảm bảo lợi ích cho giai cấp cầm quyền, thì chức năng công quyền lại đòi hỏi Nhà nước phải thực hiện lợi ích cho toàn thể người dân và đây mới là mục đích chính của Nhà nước. Tuy nhiên, đối với giai cấp cầm quyền thì mục đích của họ là làm sao để duy trì một trật tự xã hội có lợi cho giai cấp mình. Điều đó có nghĩa là, giai cấp thống trị luôn luôn đề cao lợi ích của giai cấp thống trị. Trong trường hợp có xung đột lợi ích giữa giai cấp thống trị và các tầng lớp nhân dân thì giai cấp thống trị thường ưu tiên cho lợi ích giai cấp mình hơn là lợi ích xã hội. Điều này lý giải vì sao một chính sách nếu là sản phẩm của sự độc đoán thì sẽ gặp sự phản kháng rất gay gắt của người dân. Khi người dân được tham gia vào QTCSC thì mâu thuẫn giữa Nhà nước và người dân sẽ được giải tỏa. Vì lúc này Nhà nước và người dân được xem như là những người “cùng hội, cùng thuyền”.
Hai là, tham gia của người dân vào QTCSC sẽ làm cho người dân cảm nhận quyền làm chủ thực sự, những nguyện vọng của họ đƣợc thể chế hóa một cách hợp lý trong chính sách công. Chính điều này làm cho mâu thuẫn đƣợc lắng xuống, thay vào đó là sự đồng thuận xã hội. Nói cách khác, những chủ trương của Nhà nước đã thực sự đi vào cuộc sống khi nó hợp với lòng dân, người dân cảm thấy được làm chủ thực sự trong những hành động của mình. Khi nỗ lực chính sách công của Nhà nước được sự đồng thuận của người dân, người dân còn có thể tự nguyện đóng góp thêm nguồn lực để triển khai chúng một cách kịp thời, vì họ đã nhận thức đƣợc ích lợi của các chính sách đó tới cộng đồng và địa phương của mình. Điều này không chỉ ý nghĩa chính trị mà còn có ý nghĩa kinh tế quan trọng, bởi lẽ nhân dân sẵn sàng chia sẻ nguồn lực với Nhà nước trong những hoạt động vì lợi ích xã hội. Nguồn lực cộng đồng đóng góp có thể là tinh thần, vật chất và các tri thức địa phương. Sự đoàn kết và nhất trí của người
dân là sức mạnh to lớn giúp vƣợt qua mọi trở ngại. Thực tế khi triển khai nhiều chính sách công trong cả nước cho thấy ở đâu người dân được tham gia ngay từ đầu vào các khâu nhƣ hoạch định chính sách, ở đó quá trình thực hiện chính sách công diễn ra một cách trôi chảy và hiệu quả cao.
Ba là, tham gia của người dân vào QTCSC sẽ làm tăng tính hiệu quả của chính sách. Bởi vì, việc tham gia của người dân vào QTCSC sẽ phát huy được trí tuệ của các tầng lớp dân cư, đây chính là cơ sở để các cơ quan Nhà nước thu thập thông tin, kiểm chứng, bổ khuyết những “lỗ hổng” trong các cân đối tính toán trên lý thuyết, chắt lọc đƣợc những nhân tố hay và phù hợp, hòa quyện đƣợc những ý chí quản lý và nguyện vọng thực tế của nhân dân qua đó điều chỉnh chính sách công cho sát với thực tế và mong muốn của người dân nhằm đạt tính khả thi cao hơn. Một chính sách công của Nhà nước ra đời trên cơ sở có sự tham gia đầy đủ trách nhiệm của xã hội không chỉ là công cụ quản lý hiệu lực cao, mà còn trở thành động lực thúc đẩy xã hội phát triển theo kỷ cương và dân chủ. Như vậy, nhờ phát huy PTTG rộng rãi của người dân vào QTCSC làm cho chính sách công của Nhà nước hoàn thiện hơn, nội dung đáp ứng sát nhu cầu thực tiễn xã hội hơn bởi lẽ chúng đƣợc xây dựng trên cơ sở tham chiếu của nhiều bên liên quan.
Bốn là, ở Việt Nam, tham gia của người dân vào QTCSC sẽ đáp ứng với yêu cầu hội nhập quốc tế của đất nước. Mở rộng hợp tác và hội nhập quốc tế là yêu cầu khách quan của công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ở nước ta hiện nay. Quá trình đó nhằm xác lập các tiêu chuẩn chung về quyền con người, quyền công dân về dân sự và chính trị, có ý nghĩa vừa là phương tiện, vừa là nội dung, cách thức phục vụ cho hội nhập quốc tế của đất nước. Xây dựng Nhà nước dân chủ, pháp quyền; tất cả quyền lực Nhà nước thuộc về nhân dân vừa chứa đựng các giá trị của nhân loại vừa mang đặc điểm riêng của Việt Nam là một cách thức để đất nước hội nhập quốc tế sâu rộng.
2.2.2. Vai trò của người dân trong việc tham gia vào quá trình chính sách công
Một là, người dân tham gia vào QTCSC sẽ góp phần nâng cao nhận thức, vai trò, vị trí của của mình vào quá trình chính sách công. Khi đó, người dân biết đâu là giai đoạn quan trọng của chính sách, và vì thế họ biết đƣợc cần phải tham gia vào giai đoạn nào, nội dung tham gia, phương thức tham gia. Thông qua việc tham gia này mà người dân hiểu được rằng, giải quyết các vấn đề thực tiễn không phải chỉ một người, một nhóm người, hay một mình Nhà nước là đủ, mà nó là kết quả của sự phối hợp sức mạnh cả trí tuệ lẫn nguồn lực của cả xã hội. Qua đó góp phần nâng cao chất lƣợng, hiệu quả của các chính sách công, làm cho chính sách công phản ánh tốt hơn nhu cầu,
lợi ích và nguyện vọng cuộc sống của người dân và do đó được triển khai thực thi trên thực tế, sẽ mang lại lợi ích phù hợp cho người dân.
Hai là, người dân tham gia vào QTCSC là để kiểm soát các chính sách công của Nhà nước, tránh tình trạng Nhà nước đưa ra các chính sách công một cách độc đoán, thiếu dân chủ. Qua PTTG của người dân vào QTCSC làm cho “tính chính đáng” của chính sách được nâng cao hơn. Bởi vì quyền lực Nhà nước là của nhân dân, nhân dân giao quyền, ủy quyền cho Nhà nước để Nhà nước thay mặt cho mình thực hiện xây dựng các chính sách. Nhưng quyền lực Nhà nước khi nằm trong tay Nhà nước thì quá trình vận động luôn có “xu hướng tự phủ định mình, trở thành đối lập với chính mình lúc ban đầu” [43, tr.69]. Vì vậy, người dân sau khi trao quyền, ủy quyền cho Nhà nước xây dựng chính sách công thì người dân thực hiện quyền tham gia của mình vào quá trình đó là một đòi hỏi tất yếu, khách quan nhằm để Nhà nước vận hành chính sách công trong khuôn khổ, đúng mục đích, có hiệu lực và hiệu quả.
Ba là, người dân tham gia vào QTCSC sẽ góp phần xây dựng mối quan hệ hài hòa giữa Nhà nước - các tổ chức đoàn thể nhân dân - người dân, tạo sự đồng thuận xã hội cao. Xét cho cùng, mục đích người dân tham gia vào QTCSC là thể hiện những nhu cầu, lợi ích có liên quan của bản thân. Qua đó, các chủ thể ngồi lại với nhau, cùng trao đổi và thảo luận về những khó khăn, vướng mắc đồng thời từ đó rút ra được phương án tối ưu mà mọi người cùng hài lòng trong quá trình chính sách.
Kết quả đó là căn cứ quan trọng để hạn chế các mâu thuẫn, thậm chí là xung đột có thể xảy ra về sau. Nhờ vậy, quá trình chính sách công có sự tham gia của người dân sẽ mang lại sự đồng thuận cao trong cộng đồng. Sự đồng thuận đó giúp gia tăng tính tự chủ của các bên liên quan và giúp những người trong cuộc có cơ hội trao đổi và hiểu biết về nhau, qua đó lựa chọn được các giải pháp khả thi, đúng quy luật. Người dân cùng các bên liên quan đều xem chính sách là sản phẩm của chính mình nên cố gắng phát huy nội lực, tính chủ động, tinh thần trách nhiệm và kiên trì hơn trong việc thực hiện chính sách.
Bốn là, người dân tham gia vào QTCSC sẽ làm tăng tính công khai, minh bạch, khả năng tiếp cận thông tin về chính sách công của Nhà nước. Nhờ có không gian về thể chế được tạo ra để người dân tham gia vào các quyết định ảnh hưởng tới tương lai của họ, mà người dân trở nên có quyền. Các cơ chế tham gia buộc Nhà nước có trách nhiệm giải trình với các bên có liên quan. Các cơ chế này thúc đẩy truyền thông thông tin và sự công khai về các hoạt động, và sự minh bạch về mục tiêu tham gia và mức độ ảnh hưởng của các bên liên quan trong quá trình chính sách công
Năm là, khi người dân tham gia sẽ tích cực kiểm tra, giám sát và đánh giá hoạt động của cơ quan công quyền, đặc biệt là về chức năng và sử dụng ngân sách công trong quá trình chính sách công. Qua kiểm tra, giám sát và đánh giá có sự tham gia của người dân sẽ thỏa mãn được mục tiêu kép quan trọng trong quá trình chính sách công.
Thứ nhất, về phía cơ quan Nhà nước, họ phải chú trọng hoàn thiện mình hơn nữa bởi vì mọi hoạt động của họ đều đang nằm trong tầm kiểm duyệt của nhân dân. Thứ hai, về phía nhân dân, sự tham gia của mình vào QTCSC sẽ dễ phát hiện ra những lệch lạc hay sai phạm trong việc vận hành của bộ máy Nhà nước. Nhờ có cơ chế tham gia như vậy, những tệ nạn trong bộ máy Nhà nước sẽ được giảm thiểu như: vô trách nhiệm, vô tổ chức, trì trệ, tùy tiện, tham nhũng, hách dịch, hối lộ. Đồng thời, việc sử dụng ngân sách công đƣợc giám sát chặt chẽ của nhân dân, nên tình trạng lãng phí và lạm dụng công quỹ sẽ bị hạn chế dần.
Sáu là, người dân tham gia vào quá trình chính sách công sẽ tạo được sợi dây liên kết giữa các thành viên trong cộng đồng, từ đó làm tăng sức mạnh của sự đoàn kết tập thể từ đó giúp họ nâng cao nhận thức và học hỏi lẫn nhau đƣợc nhiều hơn từ thực tế trải nghiệm, chia sẻ kiến thức với cộng đồng xung quanh. Tinh thần đoàn kết cộng đồng sẽ góp phần thúc đẩy vai trò của người dân trong quá trình tham gia xây dựng chính sách công cùng với các cơ quan Nhà nước. Sự tồn tại và phát triển của một cộng đồng đương nhiên không thể chỉ được quyết định bởi một vài cá nhân xuất chúng, tuy rằng không thể phủ nhận vai trò dẫn dắt của họ. Điều đáng nói ở đây là khi cộng đồng trở thành một khối vững mạnh thì họ có sức mạnh tổng hợp của tất cả thành viên trong cộng đồng đó.
Nhìn chung, phát huy phương thức tham gia của người dân vào quá trình chính sách công sẽ mang lại lợi ích cho nhiều phía. Từ đó hướng chính sách công hướng vào đúng vấn đề chính sách cần giải quyết; nhắm vào đúng đối tƣợng chính sách; lựa chọn đƣợc giải pháp khả thi đúng quy luật; đảm bảo phát huy đƣợc nội lực và tính tự chủ của đối tƣợng khi triển khai chính sách. Vấn đề là chúng ta cần xây dựng một quy trình chính sách trong đó thể hiện rõ phương thức tham gia của người dân thực sự khoa học, phù hợp, hiệu quả, đồng thời hoàn thiện các yếu tố ảnh hưởng để phát huy khả năng của người dân tham dự vào quá trình chính sách công của Nhà nước.
Tóm lại, trong điều kiện Việt Nam, việc mở rộng dân chủ và xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân thì sự tham gia của người dân vào quá trình chính sách là một trong những điều kiện cần thiết để đảm bảo cho chính sách phản ánh đƣợc ý chí, nguyện vọng của nhân dân. Sự tham gia của
người dân vào quá trình chính sách cũng chính là cơ hội để tuyên truyền, phổ biến chính sách, pháp luật hay nói khác đó cũng là quá trình để các bên hiểu nhau và vận động sự ủng hộ lẫn nhau trong việc thiết lập một cơ chế, khuôn khổ mang tính pháp lý chung đối với xã hội. Bên cạnh đó, cũng như theo kinh nghiệm của nhiều nước, việc tham gia của người dân trong quá trình chính sách rõ ràng là một sự giám sát khách quan, hữu hiệu đối với các quá trình trong quy trình chính sách - điều này cũng thể hiện xu hướng tất yếu của xã hội dân chủ hiện đại dù ở bất kỳ thể chế nào.
Tuy nhiên, không phải lúc nào việc thúc đẩy phương thức tham gia trực tiếp của người dân vào QTCSC cũng mang lại hiệu quả tích cực. Trong quá trình chính sách công ở Việt Nam hiện nay, chúng ta phải đối mặt với những khó khăn thách thức nhƣ:
sự bất cập của hệ thống pháp luật, trình độ dân trí (về chính trị) thấp, văn hóa thực thi dân chủ chƣa hình thành, năng lực lập pháp và tổ chức thực thi pháp luật về dân chủ còn hạn chế, điều kiện tiếp cận thông tin còn nhiều bất cập, cơ sở vật chất, kỹ thuật chƣa đảm bảo, kinh tế - xã hội còn nhiều khó khăn... Mặt khác, trong việc thúc đẩy phương thức tham gia của người dân vào QTCSC, còn có xu hướng phiến diện, cực đoan, mang nặng tính hình thức và chứa đựng những rủi ro bị lạm dụng bởi các nhóm đa số, và vì vậy, sẽ không có khả năng hiện thực hóa các quyền dân chủ đích thực của nhân dân. Những sai lầm trong lĩnh vực này có thể tác động ngay lập tức và gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho xã hội.
Bên cạnh đó, việc lựa chọn phương thức và thời điểm thực hiện phương thức tham gia của người dân cần phải được cân nhắc cẩn thận. Thực tiễn trên thế giới cho thấy, không có khuôn mẫu chung cho việc vận dụng các phương thức tham gia của người dân vào QTCSC ở mọi quốc gia, cũng như cho các giai đoạn lịch sử của mỗi quốc gia. Có những phương thức thức tham gia của người dân vào QTCSC tỏ ra phù hợp với xã hội này nhƣng lại không phù hợp với xã hội khác, hoặc mang lại kết quả tốt đẹp cho một xã hội trong giai đoạn, thời điểm này nhƣng lại đƣa đến những hậu quả nặng nề cho xã hội đó nếu áp dụng trong giai đoạn, thời điểm khác.
Để áp dụng thành công phương thức tham gia của người dân vào QTCSC, ngoài một khuôn khổ pháp lý tiến bộ, chặt chẽ, thì các đảng phái, tổ chức và cá nhân công dân cần phải có sự hiểu biết về bản chất và các phương thức thực thi dân chủ, có sự nhạy cảm với tình hình của đất nước, và đặc biệt là có một cái “tâm” trong sáng, tham gia có trách nhiệm, thực sự vì một nền dân chủ đích thực, vì lợi ích chung của cộng đồng, quốc gia.