Hóy xi cho phỏc ra ủõy ớt ủường nột chớnh của truyện “Tắt ủốn”. Truyện xảy ra ở một cỏi làng ủúi, ở những cỏi làng ủúi nơik ủồng bằng Bắc Bộ. Nhõn vật “Tắt ủốn” cú lỳc bị bắn lờn ủến phủ ủến tỉnh, nhưng gốc sống của nú, chớnh ra vẫn là cỏi làng An Nam tối om hụi thối ngày xưa. Thời gian của “Tắt ủốn”
cũng là thời kỳ những người cộng sản Việt Nam ở trong bóng tối (có ra hoạt ủộng cụng khai ớt nhiều, cú lỳc tranh tụi tranh sỏng, nhưng theo chỗ tụi nghe ủược, thỡ hoạt ủộng búng tối vẫn là nhiều hơn).
Nhõn vật của “Tắt ủốn” cũng dễ nhớ thụi. Nhõn vật cú cả người; cú cả chú (nhõn vật này chỉ hiện hỡnh chứ khụng ủỏnh tiếng lờn trong truyện). Cú cả người sống ra trò, và có cả người chết, chết nhưng có vai trò giữ nhịp cho hơi chuyện ở ủoạn mấu chốt nhất của truyện. Cú tờn lý tưởg, cú lóo tri phủ ba que ba dọi, cú bố lão quan tỉnh dê cụ. Và cả một tràng nhân vật cầm cờ chạy hiệu, nó nguyên là cỏi ủỏm cai lệ tay sai phong kiến ở cấp xó. Trờn ủầm bựn ấy, ngoi lờn một ủài hoa sen dã ngoại. Tên cái thứ sen quê ấy là chị Dậu. Dậu là tên người chồng.
Tên thật chị là Thị Đào mà lính lệ quen thói xếch mé bắt chước quan thầy chúng, thường gọi là “con mẹ Đông Xá” (tên cái làng nguyên quán của chị Dậu). Mụ ủưa người thỡ ủỡ xếch mộ hơn một tớ, và gọi là “nhà chị Đụng Xỏ”.
Chị nhân vật chính ấy có ba con: Tý, Tỉu, Dần, và sau bán mất con Tý 7 tuổi lấy tiền ủúng thuế thõn cho anh Dậu. Cả một chương X của “Tắt ủốn” là dành cho cỏi Tý ủú. Con bộ ngoan quỏ, hiếu thảo quỏ. Ngụ Tất Tố ủó dành cho
K IL O B O O K S .C O M
cái Tý những lời những ảnh quý giá nhất trog từ vị từ ngữ mình. Văn xuôi, thể truyện, núi về trẻ em Việt Nam, cỏi chương X ủú phải ủược xếp vào loại những trang ủẹp tốt và cảm kớch nhất viết cho thiếu nhi. Thờm nữa, cả chương X này dồn dồn cỏi khụng khớ kịch. Củ khoai, mấy em nhỏ. Một bà mẹ ủau khổ, khụng muốn cho trẻ con thấy sự thật của người lớn. Một cuộc sinh ly (giống như tử biệt) bên một cái rá khoai nghèo và khói cứ loãng dần trên củ khoai nguội. Với bao nhiêu câu lục vấn của lũ trẻ.
Chị Dậu lành mạnh cơ thể và hồn nhiền trong cách nghĩ trong việc làm, hồn nhiên hiểu theo cái nghĩa của sự thẳng thắn tự nhiên ở một tâm tính người.
Con mẹ ủịa chủ Quế mờ tớn ủểu giả ấy ủó gạ mụ con chị Dậu cho con gỏi hắn vốn hiếm hoi “phải nuụi con nuụi thỡ mới ủứng số (…) tao muốn mua cho cụ ấy một ủứa, ủể nú gỏnh vỏc ủỡ ủi”. Nghĩa là cỏi Tý sẽ ốm thay chết thay, thế mạng cho chỏu con nhà ủịa chủ ! Tõm ủịa mụ ủịa chủ ủộc tối như thế, và tiền nong thỡ mua ộp tớnh thiếu như thế; lỳc biết ủến, chị Dậu cũng chỉ hạ một cõu
“cỏi bà nghị, giàu thế mà cũn làm ủiờu”.
Cái thằng phong kiến khốn nạn bẩn thỉu là thế, không khoẻ chân khoẻ tay ấy ủược quan ra, chỉ một suýt nữa là nú ủổ kim la vào ủời mỡnh, ủối với con thỳ bẩn ủú, chị Dậu ủó “ụ hay, nhà ụng này mới hay chứ” và sau này chị Dậu cũng chỉ bảo cho người làng biết qua rằng “lóo phủ Tư Ân ủều quỏ”.
Đến cả cỏi việc mà hơn cả nhiều người ủàn ụg khỏc, chị Dậu ủó dỏm làm, ủến cả cỏi việc mà sau khi làm, bà cụ người làng ủó liệt chị vào cỏi bậc “ủàn bà ngỗ nghịch” ấy, ngay cả về việc ủỏnh một lỳc hai tờn sai nha ủú, khi núi thờm với các vị có tuổi ở làng, chị Dậu cũng chỉ nói là “cháu phải liều với chúng nó”.
Và như là cũn phảng phất chỳ õn hận nữa: “ủàn bà ủi ủỏnh nhau như thế, là hư thõn lắm, chứ khụng hay gỡ (…) Chỏu ủó cố nhịn màk hụng nhịn ủược”.
Chị Dậu là một cái tâm tính mộc mạc, mộc mạc ngay cả trog sự thù ghét.
Cỏi mộc mạc ngay thẳng ủú cắt nghĩa nhiều cho mọi cỏi bột phỏt và tự phỏt ở người nữ quần chỳng ủú. Trờn lầy bựn ruộng cũ, những thứ “cú nội hoa hốn” ủú vẫn hằng cú ủể tăng thờm cho cỏi thơm cố hữu của lỳa trổ bụng. Trờn bói ruộng oan khiên, chị Dậu là một góc một nhánh của thiện căn, của dương khí cánh
K IL O B O O K S .C O M
ủồng kết tụ lại.
Nhõn vật trong “Tắt ủốn”, ủậm nột nhất vẫn là chị Dậu. Trong “Tắt ủốn”, lũ người ỏc ủại biểu cho cỏc kiểu bất nghĩa bất lương, cũng khỏ ủụng ủấy.
Những cái mồn cái giọng phản diện cũng khá ồn ào. Nhưng chúng vẫn không bịt ủược miệng chị Dậu. Tiếng núi chị Dậu vẫn nhiều dư vang. Qua lời qua việc người ủàn bà nhõn vật chớnh, thấy cỏi ý chớnh của người ủàn ụng Ngụ Tất Tố.
Chị Dậu ủõy, nếu tụi khụng sai lầm, ủớch là tỏc giả Ngụ Tất Tố hoỏ thõn ra mà thôi. Và sự phân thân ấy có tính tư tưởng, có tính nghệ thuật.
Các nhà báo theo khuynh hướng tiến bộ như Trần Minh Tước, Phú Hương ủều khẳng ủịnh ủúng gúp quan trọng của Ngụ Tất Tố qua “Tắt ủốn”. Vấn ủề nụng dõn là chủ ủề có hội cấp thiết trong thời kỳ Mặt trận Dõn chủ. Nụng dõn bị búc lột, nghốo khổ, ủang sống ngắc ngoải trong cảnh sưu cao thuế nặng, tụ tức, ủấy là chưa kể ủến tai hoạ như hạn hỏn, lụt lỗi, rồi trộm cướp, dịch bệnh hoành hành. Lúc này trên báo chí hai tác giả Qua Ninh và Vân Đình, bút danh của Trường Chinh và Vừ Nguyờn Giỏp, ủó viết tỏc phẩm Vấn ủề dõn cày ủể phơi bày thực trạng nông thôn và tố cáo trước dư luận. Ngô Tất Tố qua một bức tranh bi thảm của một làng quờ, làng Đụng Xỏ, một cảnh ngộ gia ủỡnh nghốo khổ của anh chị Dậu ủể tố cỏo chế ủộ thực dõn phong kiến và bộ mỏy cường hào, quan lại ở nông thôn.
Nhõn vật chị Dậu ủược miờu tả sõu sắc, gợi nhiều chia sẻ, cảm thương ở người ủọc. Nguyễn Tuõn cho rằng “chị Dậu là tất cả cuốn “Tắt ủốn””, “Chị Dậu là cỏi ủốm sỏng ủặc biệt của “Tắt ủốn”. Nếu vớ toàn truyện “Tắt ủốn” là một khúm cõy thỡ chị Dậu là cả gốc cả ngọn cả cành và chớnh chị Dậu ủó bổi giú lờn mà rung cho cả cỏi cõy dạ hương “Tắt ủốn” ủú lờn.
Chị Dậu vừa ủược khắc hoạ trong bối cảnh làng quờ những ngfy sưu thuế, vừa ủược thể hiện ủậm nột trong cảnh ngộ riờng của gia ủỡnh. Vỡ thế cỏi chung ở nhõn vật cũng mang nhiều nột ủiển hỡh vf cỏi riờng chõn thực sinh ủộng. Cú người cho rằng nếu ủem so sỏnh giữa hai nhõn vật ủiển hỡh nụng dõn là chị Dậu và Chí Phèo thì nhân vật chị Dậu nặng về tính chung phổ biến còn Chí Phèo thì nặng về tớnh riờng cỏ thể sinh ủộng.
K IL O B O O K S .C O M
Nhận xét trên cũng có căn cứ về bình diện phân tích xã hội học các nhân vật văn học. Nhưng người như chị Dậu ở làng quờ là ủụng ủảo. Cú thể tỡm thấy nhiều mẫu phụ nữ nụng thụn cú nột tương ủồng với chị Dậu về nhõn cỏch, ủạo ủức. Cũn Chớ Phốo lại là hiện tượng cỏ biệt, khụng thể chiếm số ủụng mà mỗi làng quê chỉ nảy sinh một vài nhân vật như Chí Phèo.
Nhưng nếu xét trên bình diện nghệ thuật thì tính chung không nhất thiết chỉ ủược ủặt ra cho số ủụng, qua số ủụng, cũng như tớnh cỏ thể sinh ủộng của nhõn vật vẫn cú thể miờu tả qua những hiện tượng cú ý nghĩa ủời thường quen thuộc và khụng nhất thiết là những chi tiết dị kỳ, khỏc biệt. Chị Dậu ủó thốg nhất ủược tớnh chung và riờng một cỏch hoà hợp gắn bú. Người ủàn bà ủó cú ba mặt con ấy vẫn cũn nhiều nột của một thời con gỏi: “Cỏi nhanh nhảu của ủụi mắt sắc ngọt, cỏi xinh xắn của cặp mụi ủỏ tươi, cỏi mịn màng của nước da ủen giũn, cỏi mượt mà của người ủàn bà.
Lẽ ra cuộc sống của anh chị Dậu những người lao ủộng cần mẫn cú thể sung tỳc hoặc ủủ ăn nhưng “hết năm ấy sang năm khỏc vợ chồng ủầu tắt mặt tối khụng dỏm chơi khụg ngày nào. Thế mà cơm vẫn khụng ủủ ăn, ỏo khụng ủủ mặc”. Và cái khó nhất của người nôg dân nghèo là những chuyện không may, vận hạn xảy ra trong ủời khiến cho số phận ủiờu ủứng, tan cửa nỏt nhà.
Anh Dậu ốm lõu ngày và gia ủỡnh lại gặp cảnh mẹ chồng và em chồng chết. “Hai cỏi dớp ấy cũng ủủ ủưa anh lờn ủến bậc hỡ, bậc nhất trog hạng cựng ủinh rồi”. Và anh chị Dậu chớnh là nạn nhõn của chuyện sưu thuế. Chỉ vỡ một suất sưu nộp thờm cho người ủó khuất mà phải bỏn cả cỏi Tý lại ủốo gỏnh khoai và ổ năm con chú vẫn chưa ủủ. Hoàn cảnh của gia ủỡnh chị Dậu khụng phải là cỏ biệt mà khá phổ biến ở làng quê trong những ngày sưu thuế.
Ngụ Tất Tố ủó vạch trần tớnh chất thuế khoỏ tàn ỏc của chế ủộ thực dõn phong kiến. Tất cả tai hoạ của cảnh gia ủỡnh chồng ốm, con cỏi nheo nhúc lại thiếu sưu thuế trỳt nặng lờn ủầu chị Dậu và chị ủó giữ ủược bản lĩnh vững mạnh, kiờn quyết chống trả lại mọi thế lực thự ủịch ở làng quờ; lý trưởng làng Đụng Xỏ phải thốt lên: “Bẩm ôg lớn, con mẹ ấy tên là Thị Đào, nó bướng bỉnh thứ nhất làng còn”.
K IL O B O O K S .C O M
Ở làng Đông Xá này không phải chỉ có một bá Kiến như làng Vũ Đại của Chí Phèo mà chị phải lần lượt chống trả lại tên lý trưởng, vợ chồng nghị Quế, rồi tiếp ủến là tri phủ Tư Ân và cụ cố. Bọn chỳng ủều cú tõm ủịa xấu bộc lộ theo những cỏch thức và hành ủộng khỏc nhau, nham hiểm, ủộc ỏc. Núi như nhà văn Nguyễn Minh Chõu: “Vạch ra cỏi tàn ỏc của giai cấp ủịa chủ phong kiến của nông thôn ta trước cách mạng tưởng không có cuốn sách nào vạch ra một cách cụ thể, tàn nhẫn hơn “Tắt ủốn””.
Đỳng thế, Lý trưởg thỡ tham những và ủộc ỏc. Chỳng ủó tự bộc lộ bản chất qua những câu nói tàn nhẫn của kẻ cầm quyền lạm dụng quyền hành:
“Chỳng tụi làm vua làm việc quanh năm ủầu chày dớt thớt chỉ cú những lỳc
“hồng thuỷ chướng giật” và những khi “sưu thuế giới kỳ” như thế này thì mới có quyền. Tha hồ ủỏnh, tha hồ trúi, trai làng thằng nào bướng bỉnh ủỏnh chết vụ tội vạ”. Rồi lý trưởng sai người trúi chị Dậu ủể bỏt cơm trờn tay chị bị lật ủổ xuốg mõm, ngăn cản chị Dậu cho con bỳ ủể ủi hầu quan.
Vợ chồng Nghị Quế lại tàn ác theo kiểu trọc phú ở làng quê. Vợ nghị Quế nuụi ủến 14 con chú và cho rằng “nuụi chú cũn hơ là nuụi ủứa ở”. Thị ủếm từng miếng giũ ủể ủề phũng bọn con ở chấm mỳt, bắt cỏi Tý ăn cơm thừa của chú.
Nghị Quế ủầu úc ngu dốt nụ lệ nhưng lại rất tàn ỏc với con ăn cỏi ở. Rồi tri phủ Từ Ân vụ ủạo ủức lập mưu mẹo ủể chiếm ủoạt người phụ nữ nụng dõn trog cảnh khốn cùng.
Chị Dậu ủó lần lượt chống trả lại tất cả. Người phụ nữ này khụng cam chịu. Chị luụn tỉnh tỏo ủặt ra những cõu hỏi, chất vấn những chuyện phi lý ủỏng ngờ vực. Chị căn vặn ụng lý: “Thưa ụg người ủó chết gần năm thỏng sao lại cũn phải ủúng sưu”. Lý trưởng bị dồn vào thế bớ liền quỏt: “Mày ủi mà hỏi ụng Tõy, tao không biết”. Ông Tây ! Kẻ chủ mưu, tuy chỉ ló ra một lần qua câu hói của lý trưởng, nhưng cũng ủủ chỉ ra ủú chớnh là kẻ cú thế lực nhất chỉ huy bộ mỏy cườg hào quan lại ở nông thôn.
Chị Dậu bị ủưa lờn phủ theo õm mưu của tờn tri phủ Tư õn. Buổi tối khi ủược ủi nằm lại bị gọi lờn hầu việc quan. Thấy chuyện vụ lý chị hỏi: “Chỏu tưởng việc quan thỡ làm ban ngày chứ sao lại làm ban ủờm?”.
K IL O B O O K S .C O M
Chị Dậu là người có bản lĩnh cứng rắn nhưng cũng luôn biết xử thế mềm mại, cú lý cú tỡnh. Trước những sự việc phứ tạp, lỳc ủầu, bao giờ cũng tỡm cỏch núi nhẹ nhàng, thuyết phục ủể gỡ tỡnh thế. Nhưng khi ủó bị ủẩy lờn ủến bước ủường cựng thỡ chị tỏ ra kiờn quyết, mạnh mẽ. Trong tỡnh cảnh anh Dậu ủang ủau ốm nhưng tờn cai lệ và người nhà lý trưởng xụng vào ủịnh ủỏnh anh Dậu, chị Dậu van xin:
“- Chỏu van ụng, nhà chỏu vừa tỉnh ủược một lỳc, ụng tha cho”
Nhưng sự việc lại bị tiếp tục ủẩy ủến chỗ căng thẳng, bọn tay sai lý trưởng và cai lệ xụng vào ủỏnh anh Dậu. Chị Dậu tỏ ra mạnh mẽ và cú lý lẽ:
“- Chồng tụi ủau ốm, ụng khụng ủược phộp hành hạ”.
Và ở mức kiên quyết hơn, có tư thế hơn:
“- Mày trúi ngay chồng bà ủi, bà cho mày xem”.
Rồi chị tỳm lấy cổ hắn ấn dỳi ra cửa, hắn ngó chỏng quốo trờn mặt ủất.
Chị Dậu ủó chống trả bằng cả sức mạnh của mỡnh. Người ủàn bà lực ủiền với ý thức bảo vệ tổ ấm của gia ủỡnh như ủó ủược tiếp thờm sức mạnh của người thõn và nhõn lờn sức mạnh của bản thõn ủể quật ngó kẻ thự. Ở một trường hợp khỏc, khi chống lại hành ủộng xấu xa của tờn tri phủ Tư Ân, sự việc cũng diễn ra tương tự. Lỳc ủầu chị cũg van xin với lời lẽ nhẹ nhàng và lý lẽ chớnh ủỏng:
“- Con lạy quan, chúng con là gái có chồg, quan lớn tha cho”.
Tên quan vẫn không buông tha và chị kiên quyết: “Ô! Nhà ông này mới hay chứ. Cú buụng ra khụng thỡ tụi kờu lờn bõy bỡơ”. Đỏnh trỳng vào ủiểm huyệt của ủối phương nhưng y vẫn gan lỳ và cuối cựng chị hành ủộng quyết liệt: “Trận huỳnh huỵch kộo dài ủến hơn mười phỳt, chị Dậu du ủược bờn ủịch ngó kềnh xuống ủất”. Tinh thần phản khỏng của chị Dậu với những hỡnh thức chống ủối ủặc biệt gúp phần trực tiếp tạo nờn tớnh riờng của nhõn vật rất hấp dẫn, chõn thực. Chị Dậu dỏm làm những việc mà nhiều người ủàn ụng khụng dễ cú thể làm. Tuy nhiên, chị vẫn là người phụ nữ giàu nữ tính, luôn có ý thức về việc mỡnh làm “Chỏu cũg biết rằng ủàn bà mà hành hung như thế là hư thõn lắm.
Nhưng… cụ tớnh nhà chỏu ủau ốm như thế mà cả hai ủứa cứ xụng vào ủỏnh thỡ phỏng còn gì là người. Vì thế cháu phải liều với chúng nó”.
K IL O B O O K S .C O M
Chị Dậu cũng bộc lộ một phương diện khác của nhân cách qua cách xử lý ủể bảo vệ ủạo lý làm người. Chị cũn bị tờn tri phủ Tư Ân tỡm cỏch mua chuộc bằng tiền tài. Người pưn nghốo khổ phải vất vả ủể kiếm lấy từng ủồng cho ủủ suất sưu nhưng sẵn sàng vứt tọt nắm bạc xuống ủất trước con mắt ngạc nhiờn của tờn quan vụ ủạo ủức. Từng nột, từng nột nhõn vật ủược bồi ủắp và hiện hỡnh rõ nét. Tính cách riêng của nhân vật chị Dậu không bộc lộ quá rõ rệt qua những hành ủộng và việc lạ như Chớ Phốo, một kiểu nhõn vật biến chất mà vẫn diễn ra trog khuụn khổ bỡnh dị quen thuộc của ủời thường.
Trong ủời sống gia ủỡnh và quan hệ với chồng con, Ngụ Tất Tố ủó miờu tả chân thực, gợi cảm hình ảnh một người mẹ thương con, moọt người vợ thương chồng. Trên nhiều trang viết, khi thì người mẹ nức nở khóc trước cảnh sắp phải xa con, ủưa con ủi bỏn cho nhà nghị Quế. Khi thỡ tất tả ngược xuụi vỡ chồng vỡ con. Việc bỏn cỏi Tý là chuyện bất ủắc dĩ. Người ủề xuất ra chuyện này chắc chắn khụng phải là chị Dậu mà là gợi ý của anh Dậu. í ủịnh bỏn con của anh Dậu cú từ chương V cho mói ủến chương XI, cõu chuyện ủược bàn ủi bàn lại mới ủược quyết ủịnh. Chị Dậu ủành dằn lũng trước cảnh xa con.
Ở ủõy cũng cần chỳ ý một khớa cạnh nhỏ ở làng quờ. Việc bỏn cỏi Tý cho một người giàu có trong làng cũng khác nhiều với việc bán co cho một người ở xa và vĩnh viễn khụng ủược gặp lại con. Cỏi Tý tuy khụng ủược sống với gia ủỡnh nhưng vẫn sống trong làng, vẫn cú thể trụng thấy co ở ủường làng, bến nước. Và khi gia ủỡnh khấm khỏ lờn thỡ cú thể xin chuộc về.
Cũng cần hiểu thực tế ủú ủể thấy rằng chị Dậu khụng dứt tỡnh với con cỏi mà ở vào bước ủường cũg nờn ủành phải chấp nhận cảnh ngộ ủú. Tỡnh cảm yờu thương chồng co và làng xúm là một sức mạnh ủể người phụ nữ này cú thể chống trả với mọi thỏch thức của hoàn cảnh và vẫn giữ ủược tỡnh yờu cuộc sống.
Nhõn vật chị Dậu chịu ủựng nhiều bi kịch nhưng nổi lờn vẫn là một chõn dung mang nhiều tính lạc quan. Nhận xét về phẩm chất này của chị Dậu, Nguyễn tuân ủó cú những ý sắc sảo: “Trờn cỏi tối giời tối ủất của ủồng lỳa ngày xưa thấy sừng sững cái chân dug lạc quan của chị Dậu”. Chị Dậu không bị gục ngã trước những thử thỏch, chị là chỗ dựa cho cả một gia ủỡnh ở vào thế cựng quẫn, bị ủe