1.2.1. Ảnh hưởng của phỏt triển kinh tế, xó hội ủến ủụ thị hoỏ 1.2.1.1. Trỡnh ủộ phỏt triển kinh tế là ủiều kiện của ủụ thị hoỏ
Phỏt triển kinh tế trong ủú phỏt triển cỏc ngành cụng nghiệp và dịch vụ là yếu tố cú tớnh quyết ủịnh của quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ. Trỡnh ủộ phỏt triển kinh tế của một nước ủược thể hiện trờn nhiều phương diện: quy mụ và tốc ủộ tăng trưởng GDP, cơ cấu ngành của nền kinh tế, sự phỏt triển cỏc thành phần kinh tế, trỡnh ủộ hoàn thiện của cơ sở hạ tầng, trỡnh ủộ văn hoỏ giỏo dục của dõn cư, mức sống dõn cư…
Trong một chừng mực nhất ủịnh, trỡnh ủộ phỏt triển kinh tế thể hiện lợi thế về vị trớ, ủiều kiện tự nhiờn và cỏc vấn ủề xó hội của một quốc gia hay một vựng.
Tuy nhiờn khi ủiều kiện cần cho phỏt triển ủụ thị là phỏt triển kinh tế ủó ủạt ủược thỡ vấn ủề cũn lại là chớnh sỏch hay cơ chế cho phỏt triển ủụ thị ủược coi như ủiều kiện ủủ của vấn ủề. Nếu khụng cú chớnh sỏch phỏt triển ủụ thị ủỳng, sẽ dẫn ủến tỡnh hỡnh bế tắc trong tương lai.
1.2.1.2. Phương thức sản xuất xó hội cú ảnh hưởng quan trọng ủến ủụ thị hoỏ Phương thức sản xuất xó hội và tỡnh hỡnh chớnh trị của ủất nước cú ảnh hưởng trực tiếp ủến quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ. Mỗi phương thức sản xuất cú một kiểu ủụ thị tương ứng và do ủú quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ cú những ủặc trưng riờng của nú. Ở Việt Nam, sau năm 1954 cả nước tạm thời chia làm 2 miền với hai chế ủộ chớnh trị khỏc nhau. Miền Bắc với phương thức sản xuất xó hội chủ nghĩa, mụ hỡnh ủụ thị hoỏ với những nột ủặc trưng cơ bản là:
- Cỏc thành phố ủược tổ chức xõy dựng thành hệ thống theo tầng bậc, rải ủều trờn khắp lónh thổ nhằm xoỏ bỏ dần sự tỏch biệt giữa cỏc vựng, …
- Các thành phố phát triển trên cơ sở tập trung hoá, ưu tiên phát triển công nghiệp nặng, giữ gìn bản sắc văn hoá dân tộc.
Cũng trong thời gian ủú ở Miền Nam, với một chế ủộ chớnh trị thõn Mỹ, nền kinh tế phụ thuộc nặng nề vào Mỹ. Đặc trưng cơ bản của ủụ thị miền Nam thời Mỹ nguỵ là ủụ thị hành chớnh và dịch vụ, sản xuất khụng phỏt triển, kinh tế phụ thuộc nước ngoài.
K IL O B O O K S .C O M
Sau ngày giải phúng Miền Nam (thỏng 5-1975), ủất nước ta thống nhất, cả nước theo một ủường lối chớnh trị. Hậu quả của chiến tranh rất nặng nề, nền kinh tế ủộc lập tự chủ trong ủiều kiện khú khăn, tốc ủộ ủụ thị hoỏ chậm chạp. Sau 1986 phong trào ủổi mới với cơ chế thị trường ủịnh hướng xó hội chủ nghĩa và nền kinh tế nhiều thành phần ủó mở ủường cho lực lượng sản xuất phỏt triển mạnh. Đặc biệt với cỏc chớnh sỏch mở cửa nền kinh tế, thu hỳt ủầu tư nước ngoài, phỏt triển nền kinh tế nhiều thành phần ủó tạo ra sự phỏt triển kinh tế vượt bậc, quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ ủó diễn ra mạnh mẽ.
1.2.1.3. Chủ trương, chính sách và năng lực quản lý có ảnh hưởng mạnh mẽ ủến ủụ thị hoỏ
Cỏc chủ trương, chớnh sỏch của Chớnh phủ cú ảnh hưởng rất mạnh ủến sự phỏt triển kinh tế cũng như quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ. Chủ trương, chớnh sỏch ủụ thị hoỏ, chớnh sỏch nhà ở, Luật Đất ủai, Luật Đầu tư nước ngoài là những chớnh sỏch lớn của Nhà nước cú ảnh hưởng trực tiếp và mạnh mẽ ủến quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ ở nước ta. Từ sau Đại hội Đảng Toàn quốc lần thứ VII, ngoài các chính sách lớn như phát triển kinh tế nhiều thành phần và cỏc chớnh sỏch mở cửa, nhà nước ủó quan tõm nhiều ủến cụng tỏc quản lý và quy hoạch phỏt triển ủụ thị. Nhờ ủú, cỏc ủụ thị nước ta ủó phỏt triển nhanh cả về số lượng và chất lượng, tạo ra thành quả to lớn bằng nhiều thập kỷ trước ủõy, ủỏp ứng ủược sự phỏt triển kinh tế - xó hội của cả nước, ủồng thời trở thành nhõn tố tớch cực và quyết ủịnh của quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ.
Trỡnh ủộ, năng lực cỏn bộ quản lý ủụ thị hay bộ mỏy quản lý Nhà nước về ủụ thị là vấn ủề then chốt trong việc tổ chức thực hiện cỏc chớnh sỏch ủụ thị hoỏ.
Mọi chủ trương chớnh sỏch ủỳng cần cú những cỏn bộ cú trỡnh ủộ tổ chức thực hiện tốt thì chủ trương chính sách mới trở thành hiện thực.
1.2.1.4. Văn hoỏ dõn tộc cú ảnh hưởng quan trọng ủến ủụ thị hoỏ
Truyền thống văn hoỏ dõn tộc cú ảnh hưởng quan trọng ủến quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ, trước hết là cụng tỏc quản lý ủất ủai ủụ thị, quản lý xó hội, quản lý dõn số.
Mỗi dõn tộc cú một nền văn hoỏ riờng của mỡnh và nền văn hoỏ ủú cú ảnh hưởng ủến tất cả cỏc vấn ủề kinh tế, chớnh trị, xó hội núi chung và kiểu ủụ thị núi riờng.
K IL O B O O K S .C O M
Về mặt xó hội, ủụ thị Việt Nam cũn mang nhiều màu sắc nụng thụn. Người thành thị hụm nay, cỏch ủõy khụng lõu họ cũn là những người nụng dõn. Ra thành phố học tập, lao ủộng, họ học tập và hoà nhập lối sống thành thị nhưng vẫn mang theo những phong tục, tập quỏn, thúi quen cũ. Về mặt xõy dựng, ủụ thị Việt Nam chịu ảnh hưởng của nhiều nền văn hoá khác nhau biểu hiện qua hình thức xây dựng nhà ở của cỏc giai ủoạn lịch sử. Trờn ba miền ủất nước, mỗi thành phố ủều cú những nột ủộc ủỏo riờng của mỡnh. Hà Nội, Huế, Thành phố Hồ Chớ Minh ủều cú những biểu tượng riờng mang bản sắc của từng miền và trong ủú cú cỏi chung của Việt Nam.
1.2.1.5. Hội nhập quốc tế là yếu tố thỳc ủẩy quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ
Sự hội nhập toàn diện là yếu tố thỳc ủẩy quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ nhanh hơn. Nhập khẩu các hình thái kiến trúc, thương mại hoá các quan hệ, phương pháp quản lý hiện ủại, liờn doanh trong xõy dựng ủụ thị hoặc cỏc khu ủụ thị là một thực tế ủó diễn ra khỏ sinh ủộng ở cỏc nước phỏt triển như ở Phỏp, Canada. Việt Nam cũng khụng nằm ngoài thực tế ủú. Từ thời Phỏp thuộc, Hà Nội ủó cú những khu nhà tõy, trong những năm gần ủõy ủó xuất hiện làng của những người Nhật, những khu nhà ở của người Hàn Quốc, người Nga, ủú thực sự là những ngoại ứng tớch cực trong phỏt triển ủụ thị Việt Nam. Về kinh tế, sự hội nhập kinh tế làm cho cỏc thị trường phỏt triển ủặc biệt là thị trường tài chớnh. Trong giai ủoạn hiện nay chỳng ta khụng sợ thiếu vốn mà chỉ sợ không có khả năng quản lý.
Quá trình toàn cầu hóa thông qua giao dịch quốc tế (về hàng hóa, vốn, và lao ủộng) ủó hỡnh thành một nền kinh tế thế giới cú tớnh hội nhập. Sự cạnh tranh giữa cỏc trung tõm ủụ thị trong và ngoài nước ngày càng mạnh mẽ. Sự phụ thuộc lẫn nhau ủang hỡnh thành vượt qua cỏc biờn giới quốc gia, tạo ra những mối liờn hệ chặt chẽ hơn về hợp tỏc kinh tế . Tự do húa thương mại và hội nhập ủang tạo ra những cơ hội và sự biến ủộng mới bờn trong cỏc ủụ thị.
1.2.1.6. Cỏch mạng khoa học kỹ thuật là ủiều kiện cho ủụ thị hoỏ
Sự phỏt triển của khoa học kỹ thuật, cụng nghệ cú ảnh hưởng mạnh mẽ ủến phỏt triển kinh tế núi chung và từng ủụ thị núi riờng ở cỏc mức ủộ khỏc nhau và
K IL O B O O K S .C O M
tuỳ thuộc vào những lợi thế ủịa phương, khả năng sinh lợi tiềm ẩn, cỏc kỹ năng vốn cú và sự thớch nghi mà mỗi ủụ thị cú thể thu nhận ủược. Nhõn tố khoa học kỹ thuật bên ngoài có ảnh hưởng tới các thành phố theo hai hướng. Thứ nhất, có sự cạnh tranh giữa cỏc thành phố khi cỏc cụng ty ủa quốc gia so sỏnh giỏ cỏc yếu tố ủầu vào và ủỏnh giỏ cỏc thuận lợi về luật phỏp và cơ chế chớnh sỏch; tớnh năng ủộng của lực lượng sản xuất và sự ổn ủịnh chớnh trị. Những thành phố nào ủỏp ứng các yêu cầu này sẽ phát triển nhanh hơn và ngược lại. Thứ hai, sự xuất hiện các ngành cụng nghiệp dịch vụ ủiện tử bao gồm cỏc dịch vụ tài chớnh và thương mại, thụng tin và bưu ủiện. Cỏc phương tiện thụng tin hiện ủại ủang mang lại lợi ớch to lớn cho cỏc thành phố lớn vỡ những thành phố này ủó tạo ủiều kiện ủể ỏp dụng cụng nghệ thụng tin hiện ủại cú hiệu quả nhất.
Tuy nhiờn, vấn ủề là liệu cỏc nước ủang phỏt triển như Việt Nam cú nắm bắt kịp cỏc thành tựu khoa học hiện ủại, rỳt ra ủược kinh nghiệm phỏt triển kinh tế và quản lý ủụ thị của cỏc nước trờn thế giới và trong khu vực, giải quyết tốt cỏc vấn ủề mụi trường, dõn số, giao thụng, nhà ở, việc làm… ở ủụ thị hay khụng? Đú thực sự là những thỏch thức lớn ủối với cỏc nước ủang phỏt triển núi chung và Việt Nam nói riêng.
1.2.2. Ảnh hưởng của ủụ thị hoỏ ủến sự phỏt triển kinh tế xó hội
Đô thị hoá hợp lý có vai trò to lớn trong việc phát triển kinh tế, xã hội. Nó có ảnh hưởng trực tiếp ủến từng ủụ thị cũng như toàn bộ nền kinh tế. Nền kinh tế - xó hội luụn luụn phỏt triển là quy luật khỏch quan. Khi kinh tế – xó hội phỏt triển ủến một mức ủộ nhất ủịnh thỡ ủụ thị xuất hiện như một kiểu xó hội mới ở ủú con người sống tập trung với mật ủộ cao, tiện nghi hiện ủại. Đụ thị hoỏ là một hiện tượng nhiều tầm và ủa diện bao gồm kinh tế, xó hội, văn hoỏ, mụi trường ở những biểu hiện cụ thể về phát triển thủ công nghiệp rồi công nghiệp, sản xuất hàng hoá, phân công lao ủộng xó hội, chuyển ủổi nghề nghiệp, thay ủổi lối sống và mức sống, hỡnh thành xó hội tiêu thụ v.v…
Như vậy ủụ thị hoỏ biểu hiện tổng hợp cỏc yếu tố của sự phỏt triển với sự nhận thức cao của con người. Cụng nghiệp hoỏ và hiện ủại hoỏ tạo ra một sức sản xuất
K IL O B O O K S .C O M
cao hơn, năng suất lao ủộng cao hơn là ủiều kiện ủể con người cú ủiều kiện sống tốt hơn. Việc sống tập trung với mật ủộ cao là ủiều kiện ủể tập trung sản xuất, tạo ra lợi thế về quy mụ trong sản xuất và phục vụ ủời sống. Những nhõn tố ảnh hưởng ủến quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ cũng là những nhõn tố ảnh hưởng ủến sự phỏt triển kinh tế xó hội, thể hiện rừ như ủiều kiện tự nhiờn, ủiều kiện kinh tế-xó hội, hội nhập kinh tế quốc tế v.v…
1.2.2.1. Đụ thị hoỏ làm tăng trưởng nhanh GDP của ủụ thị và của vựng
Đụ thị là một bộ phận của nền kinh tế quốc dõn cú vai trũ thỳc ủẩy sự phỏt triển kinh tế - xó hội của cả nước. Ở cả ba miền Bắc Trung Nam, cỏc khu vực ủụ thị ủang là những trung tõm tăng trưởng kinh tế gúp phần làm tăng trưởng GDP cả nước. Hiệu quả kinh tế của cỏc thành phố chớnh là sự tăng trưởng GDP ủụ thị theo hướng thị trường. GDP các thành phố sẽ tiếp tục tăng trưởng khi mà các ảnh hưởng tớch cực của ủụ thị hoỏ lớn hơn cỏc ảnh hưởng tiờu cực của nú. Đụ thị nào cú lợi thế về khả năng sản xuất lớn, bắt nguồn từ cỏc ủặc ủiểm ủịa phương, hoặc từ sự tích tụ của các ngành công nghiệp, thì sẽ tiếp tục mở rộng về diện tích và tăng quy mụ dõn số, giỏ thuờ nhõn cụng, giỏ ủất và nhà ở cú thể ủắt hơn nhưng GDP bỡnh quõn ủầu người cũng cao hơn. Mặt khỏc, những thành phố ớt cú lợi thế mở rộng quy mụ sản xuất sẽ tăng trưởng ở một nhịp ủộ chậm hơn sẽ cú giỏ dịch vụ, giỏ nhõn cụng, giỏ ủất thấp hơn, ủiều ủú dẫn ủến năng suất lao ủộng cũng sẽ thấp hơn.
Đụ thị là nơi ủầu tư cú hiệu quả, vỡ ủụ thị là nơi hội tụ của cỏc ủiều kiện thuận lợi cho phát triển và là nơi tập trung các cơ sở nghiên cứu khoa học, giao lưu thương mại v.v… là nơi có các tiềm lực kinh tế, xã hội phát triển cao. Quan ủiểm này trỏi ngược với lý luận phỏt triển trước ủõy cho rằng cỏc ủụ thị như những nơi phồn hoa, chỉ tiêu dùng của cải, và sinh lợi ít và thành phố dựa vào nụng thụn ủể phỏt triển và ủó làm cho thất nghiệp gia tăng khi cung lao ủộng ủụ thị vượt quá cầu.
Nhu cầu về vốn ở khu vực ủụ thị cho quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ là rất lớn, và khả năng thành cụng trong việc ủầu tư vào ủụ thị cũng cao hơn so với nụng thụn.
Chi phí xây dựng cơ sở hạ tầng trong các khu ở tại các thành phố có thể cao hơn, nhưng cỏc hộ gia ủỡnh, cỏc tổ chức cũng sẽ nhận ủược dịch vụ tốt hơn như y tế,
K IL O B O O K S .C O M
giỏo dục, internet, nước mỏy, thu gom rỏc thải… tất cả những cỏi ủú mang lại sức khoẻ và phỳc lợi tốt hơn. Hơn nữa, lợi ớch kinh tế cho ủầu tư cụng nghiệp và thương mại trong các thành phố cũng có xu hướng cao hơn so với các thị xã và các khu vực nông thôn. Trong các thành phố, nhiều công việc sản xuất có thể ủược tạo ra cho một bộ phận người lao ủộng khi cú thờm vốn bổ sung cho phỏt triển sản xuất.
1.2.2.2. Đụ thị hoỏ tạo ra tiền ủề chuyển dịch cơ cấu kinh tế của cỏc ủụ thị và của cả nước
1/ Đụ thị hoỏ tạo tiền ủề chuyển dịch cơ cấu kinh tế ủụ thị
Cơ cấu kinh tế ủược hiểu như là tập hợp những mối quan hệ cơ bản, tương ủối ổn ủịnh giữa cỏc yếu tố cấu thành bờn trong của nền kinh tế. Những mối quan hệ cơ bản nhất hình thành trong quá trình tái sản xuất-xã hội trong nền kinh tế nói chung và ở ủụ thị núi riờng là những mối quan hệ giữa cỏc ngành, cỏc khu vực và các thành phần kinh tế.
Cơ cấu ngành biểu thị bằng tỷ trọng từng ngành trong kinh tế ủụ thị, phản ỏnh vai trò và những mối quan hệ giữa những tập hợp các tổ chức, doanh nghiệp cùng thực hiện một chức năng trong hệ thống phõn cụng lao ủộng xó hội ủụ thị. Nú phản ỏnh trỡnh ủộ phõn cụng lao ủộng và trỡnh ủộ phỏt triển của lực lượng sản xuất. Cơ cấu ngành trong một ủụ thị luụn thay ủổi do sự tăng trưởng và phỏt triển nhanh chóng của các ngành công nghiệp và dịch vụ.
Cơ cấu ngành theo Tổng giá trị sản xuất và Tổng sản phẩm trong nước: Nhằm phản ỏnh vai trũ từng ngành trong việc sỏng tạo ra sản phẩm xó hội ở ủụ thị. Trong chừng mực nhất ủịnh nú phản ỏnh hiệu quả sản xuất ở ủụ thị. Trong quỏ trỡnh ủụ thị hoá, giá trị sản xuất của các ngành công nghiệp, xây dựng và dịch vụ sẽ tăng lờn nhanh chúng. Bởi vỡ ủụ thị hoỏ cú tiền ủề là cụng nghiệp hoỏ và gắn liền với nú là hiện ủại hoỏ cơ sở hạ tầng.
Cơ cấu kinh tế ủụ thị theo 3 khu vực: Toàn bộ hoạt ủộng kinh tế ủụ thị ủược chia thành 3 khu vực. Khu vực I bao gồm cỏc hoạt ủộng nụng - lõm nghiệp và thuỷ sản; khu vực II gồm cỏc hoạt ủộng cụng nghiệp và xõy dựng; khu vực III
K IL O B O O K S .C O M
gồm cỏc hoạt ủộng khoa học và dịch vụ. Trong giai ủoạn ủầu của quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ, khu vực II tăng lờn nhanh chúng và ủúng vai trũ chủ ủạo trong kinh tế ủụ thị và sau ủú giảm dần do sự thay thế trong lao ủộng cụng nghiệp bằng tự ủộng hoỏ.
Khu vực III tăng nhanh dần và cuối cựng chiếm tỷ trọng cao nhất trong giai ủoạn hậu cụng nghiệp. Khu vực I giảm dần cả về tuyệt ủối và tương ủối trong cả quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ. Những ủiều ủú thể hiện qua cơ cấu lao ủộng, việc làm và cơ cấu kết quả sản xuất.
Cơ cấu kinh tế ủụ thị theo thành phần kinh tế : Cỏc thành phần kinh tế phản ỏnh trỡnh ủộ phỏt triển của quan hệ sản xuất mà trước hết là quan hệ sở hữu trong kinh tế. Việc nghiờn cứu cơ cấu kinh tế ủụ thị ủược thực hiện trờn cơ sở những thành phần thực tế ủang tồn tại. Nú cho biết số lượng, vai trũ của từng thành phần, qua ủú thấy ủược mức ủộ thống trị của quan hệ sản xuất chủ ủạo trong kinh tế ủụ thị. Quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ trong nền kinh tế thị trường ủó và ủang làm cho tỷ trọng cỏc thành phần kinh tế thay ủổi nhanh chúng. Thành phần kinh tế ngoài nhà nước (tư nhõn) ngày càng tăng thờm, ủặc biệt là thành phần kinh tế cú vốn ủầu tư nước ngoài. Nú ủúng vai trũ bự ủắp cho sự thiếu hụt của thành phần kinh tế nhà nước trong cỏc lĩnh vực ủũi hỏi vốn ủõu tư lớn như hỡnh thành cỏc ủụ thị mới, hiện ủại hoỏ cơ sở hạ tầng ủụ thị hiện cú, xử lý vấn ủề mụi trường …
2/ Đụ thị hoỏ ảnh hưởng ủến chuyển dịch cơ cấu kinh tế của nền kinh tế quốc dân
Đô thị là một bộ phận quan trọng của nền kinh tế quốc dân, khi cơ cấu kinh tế của một ủụ thị thay ủổi hay cả hệ thống ủụ thị thay ủổi sẽ làm cho cơ cấu kinh tế của nền kinh tế quốc dõn thay ủổi. Mặt khỏc cỏc ủụ thị là những hạt nhõn tăng trưởng của cỏc vựng, quỏ trỡnh ủụ thị hoỏ cũn kớch thớch sự tăng trưởng kinh tế của cỏc vựng dưới dạng ngoại ứng tớch cực. Đặc biệt là ủụ thị hoỏ làm biến ủổi cơ cấu lao ủộng, cơ cấu ngành nghề khu vực ngoại thành. Ngoại thành ủược coi là vựng trung chuyển giữa ủụ thị và nụng thụn, là vành ủai cung cấp lương thực, thực phẩm, nguyờn liệu và lao ủộng cho ủụ thị. Dưới gúc ủộ ủú, ủụ thị ủược xem như một thị trường tiờu thụ sản phẩm và yếu tố ủầu vào của sản xuất, trước hết là cho khu vực ngoại thành và tiếp ủú là toàn bộ khu vực nụng thụn. Trong ủiều kiện