1.4.2.1. Bài h c kinh nghi m phát tri n th ch giao d ch giao ngay nông s n Bài h c th nh t, phát tri n lo i hình d ch v th ng m i bán buôn hi n đ i đa ch c n ng.
i v i các ch bán buôn truy n th ng thì vi c mua bán trong ch do ng i mua và ng i bán t quy t đnh, ch c n ng ch y u c a ch là qu n lý k t c u h t ng. i v i h th ng d ch v bán buôn hi n đ i nh ch trung tâm, trung tâm phân ph i hàng hóa, trung tâm giao d ch nông s n, t ng kho bán buôn, trung tâm logistic thì ch c n ng c a ch đ c m r ng. Ch tr thành ng i môi gi i trung gian cho ng i mua và ng i bán th c hi n giao d ch. Ch cung c p d ch v t ng h p bao g m t s ch , đóng gói, ch bi n, kho bãi, b c x p, v n chuy n, đ u giá và các d ch v ph c v khác. Các ch lúa g o, rau qu , th y s n Thái Lan là n i ng i nông dân mang s n ph m ra đ u giá và các ch này tr thành c u n i gi a nông dân v i th tr ng. Trung Qu c, Chính ph ch tr ng phát tri n các công ty phân ph i hàng hóa. Các công ty này không nh ng làm trung gian mua bán cho th ng nhân mà h còn tr c ti p đ ng ra th c hi n giao d ch. C Thái Lan và Trung Qu c đ u c g ng xây d ng h th ng bán buôn tr thành trung tâm trung chuy n hàng hóa t nông thôn đ n thành th . H th ng này đ m b o đ u ra cho nông dân và đ u vào cho h th ng bán l , ng i tiêu dùng và xu t kh u.
Bài h c th hai, đi u ki n v t ch t góp ph n phát tri n giao d ch giao ngay.
i v i Hoa K , trang tr i gia đình có quy mô l n và trang tr i s n xu t hàng hóa là l c l ng ch y u cung c p nông s n. V i quy mô trang tr i l n, có đ y đ các ph ng ti n v n chuy n, có kho bãi, có c s s ch ,… và k t c u h t ng giao thông t t, ng i s n xu t nông s n Hoa K th ng không bán qua h th ng bán buôn vì th h th ng bán buôn d n d n m t vai trò. Tuy nhiên, các qu c gia nh Trung Qu c, Thái Lan và Vi t Nam, vi c cung c p nông s n ch y u t trang tr i có quy mô nh không có đ y đ các ph ng ti n v n chuy n, l u kho, s ch ,… và k t c u h t ng giao thông ch a hoàn thi n, các trang tr i không th mang hàng hóa
tr c ti p đ n h th ng bán l , ch bi n ho c xu t kh u vì s làm t ng chi phí giao d ch, do đó h th ng trung gian còn đóng vai trò quan tr ng. S thành công c a các ch lúa, g o Thái Lan nh ch lúa c a t p đoàn CP vùng ông B c và ch lúa c a BAAC vùng Tây B c nh vào k t c u h t ng và đi u ki n v t ch t. Các ch đ u n m v trí giao thông thu n l i, ch đ c trang b đ y đ các ph ng ti n nh h th ng ph i s y, ch bi n, l u kho,… Chính ph Thái Lan c ng quy đ nh tiêu chu n k t c u h t ng b t bu c đ i v i vi c xây d ng các ch trung tâm nông s n.
1.4.2.2. Bài h c kinh nghi m phát tri n th ch giao d ch s n xu t theo h p đ ng trong tiêu th nông s n
Bài h c th ba, doanh nghi p ch bi n, tiêu th đóng vai trò h t nhân quy t đnh s thành công c a hình th c s n xu t theo h p đ ng.
Do đ c đi m s n xu t nông nghi p nên dù trang tr i l n nh Hoa K thì nông s n c ng do r t nhi u ch th s n xu t đ cung ng cho m t ch th ch bi n, tiêu th . Kinh nghi m các n c cho chúng ta th y s n xu t theo h p đ ng ch có th thành công khi các doanh nghi p đ kh n ng tiêu th h t nông s n cho nông dân.
H đóng vai trò h t nhân trong m i quan h v i nhà n c, các t ch c tín d ng, nhà khoa h c và nhà s n xu t. Doanh nghi p đóng vai trò quan tr ng trong tiêu th nông s n nên h đnh h ng cho ng i s n xu t quy t đnh s n xu t nông s n nào, ch t l ng ra sao và s n xu t nh th nào đ có hi u qu .
Bài h c th t , Nhà n c đóng vai trò h tr và thúc đ y trong n n s n xu t nông nghi p phân tán, l c h u.
các n c đang phát tri n vai trò nhà n c quan tr ng h n các n c phát tri n. Hoa K , pháp lu t v h p đ ng hoàn toàn d a trên nguyên t c tôn tr ng quy n t do, t nguy n c a các bên tham gia h p đ ng. Nhà n c không có b t k chính sách nào khuy n khích ho c h tr đ trang tr i ho c doanh nghi p th c hi n s n xu t theo h p đ ng. o lu t nông nghi p n m 2002 c a Hoa K ch quy đnh h p đ ng v i chính ph nh m b o h cho ng i s n xu t nông nghi p. Tuy nhiên, hình th c s n xu t theo h p đ ng c ng đ c phát tri n Hoa K và vi c s n xu t theo h p đ ng là hoàn toàn t nguy n gi a nông dân và doanh nghi p. S d nh v y là vì các trang tr i s n xu t hàng hóa l n c n ph i có ng i tiêu th n đnh và doanh nghi p ch bi n c n có ngu n nguyên li u n đnh. Do đó vì l i ích hai bên
mà s n xu t theo h p đ ng phát tri n. Tuy nhiên, đ i v i Trung Qu c và Thái Lan, vai trò nhà n c r t quan tr ng trong vi c s n xu t theo h p đ ng. Thái Lan nhà n c h tr cho nông dân v tín d ng và khuy n nông và h tr , thúc đ y cho doanh nghi p ký h p đ ng v i nông dân. Nguyên nhân là do s n xu t nông nghi p còn kém phát tri n, nông dân s n xu t hàng hóa ch a nhi u nên h d dàng bán trên th tr ng, còn doanh nghi p n u ký k t t ng h nông dân s n xu t nh thì s làm chi phí giao d ch gia t ng nên không h p d n h th c hi n s n xu t theo h p đ ng.
Tr ng h p Trung Qu c, chính mô hình “Dragon-head firms” do chính ph kh i x ng đã thúc đ y mô hình s n xu t theo h p đ ng.
Vi t Nam, n n s n xu t nông nghi p phân tán l c h u h n c Thái Lan và Trung Qu c thì đây là bài h c mà chúng ta c n v n d ng đ th c hi n s n xu t theo h p đ ng.
Bài h c th n m, s thành công c a các mô hình s n xu t theo h p đ ng tùy thu c vào nh ng đi u ki n v t ch t nh t đnh và đ c đi m c a ch ng lo i hàng hóa.
Không có mô hình s n xu t theo h p đ ng nào phù h p cho t t c . Kinh nghi m s n xu t theo h p đ ng c a T p đoàn CP là m t bài h c có giá tr . CP r t thành công trong mô hình ch n nuôi gia công, nh ng th t b i khi áp d ng cho lúa và tôm. Nguyên nhân đây là do CP có đ ti m l c trong vi c cung c p con gi ng, th c n, ch bi n và xu t kh u gia c m nh ng không đ ti m l c đ cho lúa và tôm.
i v i các ngành ch n nuôi gia c m và ch n nuôi heo th ng m c đ s n xu t theo h p đ ng thành công h n. Ví d , Hoa K tr nh ng trang tr i có c s gi t m , ch bi n còn l i g n nh 100% các trang tr i ch n nuôi heo đ u s n xu t theo h p đ ng [64]. i u này c ng d hi u là vì đ u t cho trang tr i ch n nuôi heo đòi h i v n l n cho nên đ đ m b o s n ph m s n xu t ra tiêu th đ c, các trang tr i Hoa K ph i tìm ki m các doanh nghi p ch bi n đ th a thu n h p đ ng tr c.
Các mô hình t p trung c a hình th c s n xu t theo h p đ ng v a nêu ch thành công khi quan h h p đ ng có liên quan đ n “tính chuyên bi t v tài s n” (asset specificity).
S n xu t theo h p đ ng – mô hình trung gian, k t h p quan h h p đ ng chính th c và phi chính th c nh Thái Lan và Trung Qu c là mô hình phù h p trong đi u ki n s n xu t nông nghi p phân tán, l c h u. Nh ng ng i trung gian
nh HTX, ng i mua gom, ngay c doanh nghi p th ng m i đa ph ng chính là l c l ng quan tr ng làm c u n i trung gian gi a nông dân và doanh nghi p ch bi n, xu t kh u. M i quan h h p đ ng gi a ng i trung gian và nông dân ch là h p đ ng mi ng vì trình đ c a nông dân th p và s n xu t quy mô nh . Ng i trung gian làm đ i lý cho doanh nghi p trong vi c mua gom nông s n t nông dân và h ng hoa h ng cho công vi c do doanh nghi p y thác. Trong đi u ki n s n xu t nông nghi p Vi t Nam hi n nay thì mô hình này là bài h c kinh nghi m đ v n d ng.
1.4.2.3. Bài h c kinh nghi m phát tri n th ch giao d ch giao sau
Bài h c th sáu, phát tri n th tr ng OTC cho giao d ch tri n h n tr c khi thành l p S giao d ch hàng hóa.
CBOT, c ng nh CME c a Hoa K đ u tiên đ c thành l p ch y u đ th c hi n giao d ch tri n h n. S ra đ i c a CBOT và CME nh m m c đích đ m b o vi c th c thi h p đ ng gi a các th ng nhân. ây chính là th tr ng OTC theo cách g i hi n nay. ZCE c a Trung Qu c kh i đ u là Ch đ u m i ng c c Qu ng Châu, đ c thành l p đ giao d ch tri n h n các m t hàng ng c c, sau đó phát tri n thành S giao d ch k h n. Mô hình này thành công nh vào:
Th nh t, đây là th tr ng hàng hóa th t, tiêu chu n s n ph m và h p đ ng ch a đ c chu n hóa. Ng i bán mu n bán đ c hàng hóa th t c a mình và ng i mua mu n mua hàng hóa th t. ây c ng chính là th tr ng s c p mà có th tr ng s c p thì m i có th tr ng th c p.
Th hai, th tr ng OTC lúc đ u chính là n i cho th ng nhân t p d t ph ng th c phòng ch ng r i ro; t ch c qu n lý th tr ng h c h i kinh nghi m đi u hành th tr ng và c quan nhà n c h c h i kinh nghi m trong vi c ho ch đnh chính sách, giám sát th tr ng. i u này giúp cho th tr ng phát tri n nhanh h n. So sánh kinh nghi m c a ZCE và AFET, chúng ta th y r ng ý t ng thành l p S giao d ch k h n Thái Lan có t n m 1979 nh ng đ án này ph i hoãn l i vào n m 1994, sau đó kh i đ ng l i n m 1999, nh ng đ n n m 2004 m i b t đ u giao d ch. Trong khi đó ch c n 3 n m th nghi m v giao d ch tri n h n b t đ u n m 1990 đ n n m 1993, Trung Qu c đã hình thành S giao d ch k h n và hi n nay r t thành công.
Bài h c th b y, xây d ng t ch c và c ch qu n lý giao d ch k h n ch t ch , có s phân bi t gi a giao d ch hàng hóa nông s n và giao d ch ch ng khoán.
Th tr ng k h n là th tr ng có t ch c ch t ch . Kinh nghi m quá trình phát tri n c a các S giao d ch hàng hóa Hoa K đã ch ng minh r ng th tr ng s phát tri n b t n đnh n u không đ c t ch c và qu n lý ch t ch . CBOT, CME và NYBOT c a Hoa K lúc đ u thành l p hoàn toàn t phát không có t ch c và qu n lý ch t ch . Sau th i gian ho t đ ng, quy mô ngày càng l n, r i ro x y ra ngày càng nhi u đi u này d n đ n Chính ph Hoa K ph i xây d ng Lu t đ qu n lý các giao d ch này. AFET c a Thái Lan ho c ZCE, DCE c a Trung Qu c đ u đ c thành l p sau khi Chính ph đã ban hành lu t pháp đ y đ , đ m b o cho các s giao d ch k h n xây d ng t ch c và c ch qu n lý giao d ch k h n ch t ch . Ngoài ra kinh nghi m c a Thái Lan và Hoa K c ng cho chúng ta th y r ng c n ph i tách b ch hai c quan qu n lý: c quan qu n lý th tr ng ch ng khoán và c quan qu n lý th tr ng hàng hóa v t ph m (bao g m nông s n, khoáng s n). Vào th p niên 1970, th k tr c, ch c n ng ho t đ ng c a CFTC và SEC không rõ ràng đã làm th tr ng hàng hóa v t ph m và th tr ng ch ng khoán liên t c b chao đ o. M c dù hai th tr ng này có các nghi p v giao d ch có gi ng nhau nh ng b n ch t khác nhau. Giao d ch hàng hóa nông s n trên th tr ng giao sau ch y u là công c phòng ch ng r i ro; còn giao d ch ch ng khoán ch y u là ho t đ ng đ u t . Chính vì v y, các qu c gia trên th gi i đ u tách thành hai c quan qu n lý, giám sát ho t đ ng c a hai th tr ng này.
Bài h c th tám, chu n b các đi u ki n v t ch t c n thi t cho ho t đ ng c a S giao d ch hàng hóa.
L a ch n hàng hóa giao d ch ban đ u đúng s quy t đnh cho s thành công c a S giao d ch hàng hóa. i u này có ngh a là hàng hóa đó có nhi u ng i có nhu c u b o h (hedging) và có nhi u ng i ch p nh n r i ro (speculating). Thái Lan ch n l a g o, s n lát và cao su là 3 m t hàng s n xu t ch l c và n m trong nhóm hàng xu t kh u hàng đ u c a Thái Lan. Do đó, nhu c u b o h đ tránh bi n đ ng giá c a nông dân và th ng nhân r t l n và trên th tr ng c ng có nhi u ng i ch p nh n r i ro cho m t hàng này. Trung Qu c, có nhi u m t hàng đ a vào giao d ch nh ng cu i cùng ph i lo i b . M t hàng lúa m v n còn giao d ch ZCE
nh ng không h p d n ng i mua và ng i bán do m t hàng này đ c Nhà n c b o hi m r i ro.
Trong b i c nh ngày nay, đòi h i giao d ch ph i nhanh chóng, k p th i, đ tin c y cao nên h u h t các S giao d ch hàng hóa trên th gi i đ u chuy n sang giao d ch b ng h th ng giao d ch đi n t t đ ng nh h th ng nh p l nh và kh p l nh t đ ng b ng máy tính, b n công b giao d ch b ng đi n t và nhi u h th ng giao d ch đ c n i m ng toàn c u.
TÓM T T CH NG 1
Ch ng 1 trình bày t ng quan v th ch giao d ch nông s n. Ch ng này nghiên c u t ng quan lý thuy t, làm rõ c s lý lu n và đ xu t khung phân tích cho toàn b lu n án. Ch ng này bao g m 4 ph n: th nh t, khái ni m, b n ch t và n i dung c a giao d ch nông s n và th ch giao d ch nông s n; th hai, các lo i hình th ch giao d ch nông s n; th ba, đ c đi m c a s n xu t nông nghi p nh h ng đ n s phát tri n th ch giao d ch nông s n; và th t , kinh nghi m phát tri n th ch giao d ch nông s n m t s n c và bài h c cho Vi t Nam. Trên c s nghiên c u lý thuy t kinh t h c, qu n tr h c, lu t h c và các công trình nghiên c u c a các tác gi trong và ngoài n c tr c đây, ch ng này đã phân tích làm rõ khái ni m th ch giao d ch nông s n đ làm n n t ng cho nghiên c u ti p theo. D a trên b n ch t kinh t - xã h i ho t đ ng giao d ch nông s n, th ch giao d ch nông s n đ c chia thành 3 lo i hình th ch , t ng ng 3 nhóm hình th c giao d ch nông s n là giao d ch giao ngay, giao d ch s n xu t theo h p đ ng và giao d ch giao sau và m i lo i hình th ch giao d ch nông s n có các hình th c giao d ch khác nhau.
T ng ng m i hình th c giao d ch, ch ng này phân tích th ch khía c nh c u trúc t ch c, c ch v n hành, đi u ki n v t ch t và ý ngh a, tác d ng. B ng 1-3 tóm t t th ch giao d ch nông s n.
B ng 1-3: Tóm t t th ch giao d ch nông s n Các lo i hình
th ch giao d ch nông s n Các hình th c giao d ch nông s n Th ch giao d ch giao ngay nông s n - Giao d ch phân tán,
- Giao d ch t p trung.
Th ch giao d ch s n xu t theo h p - Mô hình t p trung,
đ ng trong tiêu th nông s n - Mô hình trang tr i t p trung, - Mô hình phi chính th c, - Mô hình đa ch th , - Mô hình trung gian.
Th ch giao d ch giao sau nông s n
- Giao d ch tri n h n, - Giao d ch k h n, - Giao d ch quy n ch n.
Ngu n: B o Trung (2008), K t qu nghiên c u c a lu n án.
Ch ng này phân tích 4 đ c đi m c a s n ph m nông nghi p nh h ng đ n s phát tri n c a m i hình th c giao d ch nông s n và th ch giao d ch nông s n bao g m: th nh t, s n ph m nông nghi p ch u tác đ ng c a đi u ki n t nhiên và có chu k s n xu t dài; th hai, s n ph m nông nghi p đa d ng và không đ ng nh t ch t l ng, kích c ; th ba, s n ph m nông nghi p có tính th i v ; và th t , s n xu t nông nghi p là ngành phân tán.
Ch ng này nghiên c u kinh nghi m phát tri n th ch giao d ch nông s n Thái Lan, Trung Qu c và Hoa K . Nghiên c u kinh nghi m c a Thái Lan và Trung Qu c là vì giao d ch nông s n c a các qu c gia này có nhi u đi m t ng đ ng v i Vi t Nam. Nghiên c u Hoa K nh m m c tiêu so sánh s khác nhau và gi ng nhau trong giao d ch nông s n gi a qu c gia phát tri n và qu c gia đang phát tri n. T nghiên c u kinh nghi m Thái Lan, Trung Qu c và Hoa K , ch ng này đ a ra 8 bài h c kinh nghi m cho Vi t Nam: th nh t, phát tri n lo i hình d ch v th ng m i bán buôn hi n đ i đa ch c n ng; th hai, đi u ki n v t ch t góp ph n phát tri n giao d ch giao ngay; th ba, doanh nghi p ch bi n, tiêu th đóng vai trò h t nhân quy t đnh s thành công c a hình th c s n xu t theo h p đ ng; th t , Nhà n c đóng vai trò h tr và thúc đ y trong n n s n xu t nông nghi p phân tán, l c h u; th n m, s thành công c a các mô hình s n xu t theo h p đ ng tùy thu c vào nh ng đi u ki n v t ch t nh t đ nh và đ c đi m c a ch ng lo i hàng hóa; th sáu, phát tri n th tr ng OTC cho giao d ch tri n h n tr c khi thành l p S giao d ch hàng hóa; th b y, xây d ng t ch c và c ch qu n lý giao d ch k h n ch t ch , có s phân bi t gi a giao d ch hàng hóa nông s n và giao d ch ch ng khoán; và th tám, chu n b các đi u ki n v t ch t c n thi t cho ho t đ ng c a S giao d ch hàng hóa.