(Tạ Văn Bình, 2007)
Tên nƣớc Năm Dân số mắc bệnh
Béo phì (Triệu) Số tiền chi phí
Newzealand 1996 3,6 135 triệu đơ la NZ
Australia 1994 28,4 464 triệu AUD
Hà Lan 1995 25,7 1,0 tỷ NG (tiền Hà Lan)
Pháp 1995 58 12,0 tỷ Frame
Mỹ 1998 274 51,6 tỷ USD
Tuy vậy, một số thuốc tân dƣợc chữa bệnh béo phì thƣờng có tác dụng phụ khơng mong muốn, chẳng hạn nhƣ Sibutramine là thuốc ức chế tái tiếp nhận serotonin và noradrenalin làm tăng cảm giác chán ăn uống, tăng tiêu hao năng lƣợng. Tuy nhiên tác dụng phụ của nó là thƣờng làm ngƣời sử dụng thuốc bị đau đầu, tăng huyết áp cao và tăng nhịp tim. Metformin là thuốc đƣợc sử dụng làm giảm mỡ máu và glucose máu, và đƣợc sử dụng cho ngƣời bị bệnh rối loạn trao đổi lipid và glucid. Tuy nhiên thuốc này đƣợc khuyến cáo là phải cẩn thận khi dùng vì có tác dụng khơng mong muốn nhƣ nhiễm toan lactic. Trong khi đó, Orlistat gây ức chế lipase của tuỵ và suy giảm khả năng hấp thụ các vitamin tan trong mỡ, đồng thời
hiện nay có một số ý kiến cảnh báo rằng những bệnh nhân dùng orlistat có thể mắc bệnh ung thƣ vú cao hơn bình thƣờng [18].
Trong những năm gần đây có nhiều cơng trình nghiên cứu về sử dụng các hợp chất tự nhiên từ thực vật để chữa bệnh béo phì, đái tháo đƣờng và các bệnh nhiễm trùng… Điều đáng chú ý là các loại thuốc này thƣờng ít gây ra tác dụng phụ hơn so với tân dƣợc và hơn nữa tác dụng của thuốc có hiệu quả trong thời gian dài [9,12,25,31,48,50]. Ở Việt Nam, hầu nhƣ chƣa có cơng trình nghiên cứu về cơ chế hố sinh và hiệu quả chữa bệnh béo phì liên quan đến rối loạn trao đổi lipid glucid theo hƣớng sử dụng các chất có hoạt tính sinh học từ cùi bƣởi. Do đó, chúng tơi tiến hành nghiên cứu tác dụng của dịch chiết cây Trâm lý lên trọng lƣợng của chuột gây béo phì thực nghiệm cũng nhƣ nghiên cứu trên một số lipid máu chuột.
1.3. BỆNH ĐÁI THÁO ĐƢỜNG 1.3.1. Định nghĩa 1.3.1. Định nghĩa
Danh từ bệnh ĐTĐ (Diabetes mellitus) có nguồn gốc từ tiếng Hi Lạp (diabetes: nƣớc chảy trong ống siphon) và tiếng La Tinh (mellitus: ngọt). ĐTĐ là bệnh phổ biến nhất và đang ngày càng phát triển trên toàn cầu. Biểu hiện của bệnh là sự tăng đƣờng huyết, không dung nạp glucose dẫn đến ĐTĐ. ĐTĐ là nguyên nhân gây ra các biến chứng nhƣ mù mắt, suy gan, thần kinh, tim mạch, hoại tử cơ quan vận động…..
1.3.2. Dịch tễ học đái tháo đƣờng [15]
Đái tháo đƣờng là bệnh rối loạn chuyển hóa rất thƣờng gặp ở các nƣớc phát triển và đang phát triển, đã trở thành gánh nặng về y tế và xã hội nghiêm trọng.
Tốc độ phát triển của bệnh rất lớn, là một trong ba bệnh (ung thƣ, tim mạch, đái tháo đƣờng) phát triển nhanh nhất. Mới đây WHO đã lên tiếng báo động về mối lo ngại này trên tồn thế giới. Theo cơng bố của WHO năm 2010 có hơn 215,6 triệu ngƣời mắc bệnh đái tháo đƣờng.
Bệnh có xu hƣớng tăng rõ rệt theo thời gian và sự tăng trƣởng kinh tế. Ở các nƣớc công nghiệp phát triển, đái tháo đƣờng typ 2 chiếm 70 - 90% bệnh nhân bị đái tháo đƣờng.
Theo số liệu công bố tại hội nghị đái tháo đƣờng tháng 12 năm 1997 tại Singarpore cho thấy số bệnh nhân bị đái tháo đƣờng ở 5 nƣớc điển hình nhƣ sau:
Tên nƣớc Số bệnh nhân ĐTĐ (Triệu ngƣời) 1995 Ƣớc tính 2015 Ấn Độ 19,4 57,2 Trung Quốc 16,0 37,6 Mỹ 13,9 21,9 Nga 8,9 12,2 Nhật 6,3 8,5 Indonesia 4,5 12,4 1.3.3. Phân loại ĐTĐ
Đái tháo đƣờng type 1: bắt đầu từ tính mẫn cảm của các gen phụ trách về bệnh này và một số yếu tố từ mơi trƣờng có tính khởi động q trình xuất hiện bệnh ở những cá thể có gen mẫn cảm với đái tháo đƣờng. Nhiễm virus là một trong những yếu tố khởi phát bệnh đã đƣợc công nhận. Yếu tố mơi trƣờng đóng vai trị quan trọng trong sự xuất hiện bệnh, tiếp theo đó là q trình tự miễn dịch diễn ra một cách thầm lặng, các tiểu đảo tụy bị thâm nhiễm bởi các tế bào bạch cầu đơn nhân, đại thực bào và lympho T độc. Quá trình thâm nhiễm tế bào này gọi là viêm tụy hay viêm đảo tụy. Trong giai đoạn này xuất hiện rất nhiều kháng thể kháng tế bào β, giai đoạn này gọi là giai đoạn tiền đái tháo đƣờng typ 1. Giai đoạn tiền đái tháo đƣờng typ 1 có thể diễn ra nhanh hay chậm, liên tục hay ngắt quãng tùy thuộc vào từng cá thể. Quá trình sản xuất insulin giảm dần do tế bào β bị tổn thƣơng cho đến khi nồng độ insulin khơng đủ duy trì nồng độ glucose ở mức bình thƣờng trong máu.
Đái tháo đƣờng typ 2: Bệnh sinh của đái tháo đƣờng typ 2 cho đến nay cịn nhiều vấn đề chƣa rõ ràng, song có những yếu tố đóng vai trị là ngun nhân gây bệnh nhƣ: yếu tố gen và môi trƣờng, hiện tƣợng kháng insulin, các giả thiết về tính độc của glucose, tăng sản xuất glucose tân tạo về đêm, giảm bài tiết insulin của tế bào β. Biểu hiện kháng insulin là một trong những dấu hiệu sớm của đái tháo đƣờng. Sự thay đổi cấu trúc của các thụ thể insulin và các hậu thụ thể của tế bào dẫn đến kháng insulin.
Đái tháo đƣờng thể MODY: là một thể đái tháo đƣờng thƣờng khởi phát ở ngƣời trẻ, có đặc điểm khác với thể khác là khơng có nhiễm toan ceton. Đối tƣợng mắc bệnh thƣờng dƣới 25 tuổi. Cơ chế bệnh sinh của thể MODY là suy giảm chức năng của tế bào β.
1.3.4. Tác hại của đái tháo đƣờng [10, 15]
Đái tháo đƣờng là bệnh lý rối loạn chuyển hóa thƣờng gặp, bệnh nếu không đƣợc điều trị tốt và quản lý qua trình điều trị chặt chẽ sẽ xuất hiện nhiều biến chứng trầm trọng cả cấp tính và mạn tính nguy hiểm tới ngƣời bệnh, đặc biệt là các biến chứng mạn tính nhƣ mắt, tim mạch, thận, làm giảm khả năng lao động, giảm tuổi thọ và chất lƣợng sống của ngƣời bệnh.
1.4. STREPTOZOTOCIN [12, 14,18]
Streptozotocin (STZ:2-deoxy-2-(3-methyl-3-nitrosoureido)-D-glucopyranose) là chất có hoạt tính chống ung thƣ đƣợc chiết xuất từ nấm Streptomyces achromogens. Khả năng gây ĐTĐ của STZ đã đƣợc một phịng thí nghiệm của Upjohn phát hiện vào năm 1963. Kể từ đó, STZ đƣợc sử dụng rộng rãi trong mơ hình động vật ĐTĐ type 1 và type 2 phục vụ trong nghiên cứu về thuốc.
Tùy vào liều lƣợng STZ và cách thức tiến hành ngƣởi ta có thể gây mơ hình động vật ĐTĐ type 1 và type 2 trên chuột cồng trƣởng thành và với liều 100-150 mg/kg STZ gây ĐTĐ type 1 và type 2 trên chuột nhắt trƣởng thành. Để tạo mơ hình ĐTĐ type 2, ngƣời ta có thể gây bệnh dễ dàng bằng cách tiêm STZ liều 100 mg/kg trên chuột cống vào ngày đầu tiên khi sinh hoặc bằng cách nuôi chuột với chế độ dinh dƣỡng giàu lƣợng mỡ sau đó tiêm STZ liều 50-100mg/kg [16, 27].
Hình 6. Cấu trúc Streptozocin
STZ đƣợc nhận biết và xâm nhập vào tế bào ß qua kênh vận chuyển glucose GLUT2. Hoạt động của nó trong tế bào làm tổn thƣơng và alkyl hóa AND và cuối cùng dẫn tới hoại tử tế bào. Hoạt tính alkyl hóa của STZ do hoạt động của nhóm nitrosourea của nó, đặc biệt là ở vị trí O6 của guanine.
Aconitase XO O2 H2 N STZ DNA
Hình7. Cơ chế gây độc của STZ lên tế bào ß của tụy đảo chuột MIT-ty thể, XOD – xanthine oxidase ß [25]
STZ tạo ra nitric oxdie (NO) làm tổn thƣơng AND của té bào ß. Mặt khác, hoạt động của NO làm ức chế chu trình Krebs, giảm tiêu thụ oxy trong ty thể từ đó làm giảm mạnh sự sản xuất ATP và tổn hại đến nucleotit của tế bào. Đồng thời phân tử này cịn ức chế hoạt tính enzyme aconitase. Mặt khác, sự tăng cƣờng loại bỏ gốc phosphate của ATP sẽ bổ sung cơ chất cho xanthine oxidase ( hoạt tính enzyme này rất cao trong tế bào ß ) và tăng cƣờng sản xuất acid uric. Sau đó, xanthine oxidase xúc tác phản ứng tạo thành anio superoxyde (O2). Cuối cùng anio superoxyde sinh ra hydrogen peroxid (H2O2) và gốc hydroxyl (OH). Các dạng oxy phản ứng (reactive oxygen species) này cũng tập trung phân hủy AND và gây ra những thay đổi bất lợi cho tế bào. NO và các dạng oxy hoạt động cịn có thể tạo thành peroxynitrate (ONOO) có độc tính cao. Tổn thƣơng AND gây ra bởi STZ làm tăng cƣờng quá trình trùng hợp ADP (poly ADP-ribosylation) dẫn đến làm mất NAD+, xa hơn nó phá hủy ATP dự trữ và sau đó ức chế tổng hợp và tiết insulin của tế bào ß ( hình 7)
1.5. Cây Trâm
1.5.1. Thực vật học [7]
Họ Trâm (Myrtaceae) gồm có 3 chi phân bổ ở các xứ nhiệt đới cực, lục địa tới New Zealand.Ở nƣớc ta có 2 chi: Freycmetia và Syzygium.
Đối tƣợng nghiên cứu trong đề tài này là loại Syzygium Jambos (L.) Alston
có những đặc điểm sau:
Miêu tả: Cây gỗ có kích thƣớc trung bình (10-12m). Lá hình ngọn giáo, hơi thon hẹp ở gốc, thon dài và mảnh ở phía đầu, cứng, có điểm tuyến trong suốt, dài 13-20cm, rộng 3-5cm; cuống lá ngắn. Hoa trắng hay xanh xanh, to, thành chùm ít hoa ở ngọn. Quả mọng, nạc, xốp, ít nƣớc, ngọt, thơm. Hạt 1-2, xám. Quả có dạng quả táo, màu trắng vàng, có nhuốm hồng nhiều hay ít, có nạc trắng, ít ngọt, mùi thơm của hoa hồng. Thƣờng ra hoa vào tháng 2-5, kết quả vào tháng 6-8
Phân bổ: Loài phân bổ rộng Ấn Độ - Malaixia, cho tới Inđônêxia. Cũng đƣợc trồng ở nhiều xứ nhiệt đới. Ở nƣớc ta, thƣờng thấy mọc ở những nơi ẩm, ven suối, từ Hà Tây, Hà Bắc, Nam Hà, Nam Định Ninh Bình, Sơn La, Nghệ An, Hà Tĩnh cho tới các tỉnh phía Nam.
Thành phần hoá học của hoa Syzygium Jambos (L.) Alston: Trong 100g phần ăn đƣợcc của quả có: 84,80g nƣớc, 0,5-0,8g protein, 0,2-0,3g chất béo, 9,7-14,2g carbohydrat, 1-2g xơ, 123-235IU caroten, 0,55-1,04mg phƣc hợp vitamin B và vitamin C 3-37mg. Nạc quả chứa hàm lƣợng pectin cao. Trong hạt quả cịn có các acid amin tự do. Tinh dầu chiết xuất từ lá chứa 27% dl -pinen và 24% l-limonen, 2 monoterpen có vịng. Các bộ phận khác của cây, nhƣ hạt, lá, thân, rễ và vỏ đều có độc, do có alcaloid jambosin và acid hydrocyanic. Lá và vỏ còn chứa tanin, một oleorsin và một lƣợng nhỏ alcaloid.
1.5.2. Một số nghiên cứu trong nƣớc và trên thế giới [7, 15]
Ở trong nƣớc các cơng trình nghiên cứu về Trâm lý phần lớn chỉ đề cập đến khía cạnh thực vật học và một số công dụng các bộ phận khác nhau của Trâm lý theo kinh nghiệm dân gian ( các nghiên cứu của Đỗ Tất Lợi, Phạm Hoàng Hộ, Võ Văn Chi …), gần nhƣ chƣa có những nghiên cứu về hố sinh học hay những nghiên cứu nhằm khai thác và sử dụng các hợp chất thiên nhiên có hoạt tính sinh học trong các bộ phận khác nhau của Trâm lý. Vì vậy cho đến nay, Trâm lý vẫn chỉ đƣợc sử dụng làm dƣợc liệu chữa bệnh trong nhân dân theo kinh nghiệm dƣới dạng thô
Trên thế giới: Đặt điểm thực vật học của Trâm lý đã đƣợc nghiên cứu rõ. Ngƣời ta cũng đã thống kê khoảng 18 thứ tiếng khác nhau có tên gọi cùng chỉ cây Trâm lý. Về mặt hóa học, ngƣời ta đã nghiên cứu thành phần hoá học của hạt, vỏ thân và vỏ rễ của loài Syzygium Jambos (L.) Alston. Tại Ân Độ đã sử dụng một số bộ phận của loài Syzygium Jambos (L.) Alston để tách chiết và bào chế thành thực phẩm chức
CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. ĐỐI TƢỢNG 2.1. ĐỐI TƢỢNG
2.1.1. Thực vật
Hình 8. Quả và hạt Trâm lý (Syzygium jambos L. Alston)
Mẫu đã xác định thu hái ở Ý Yên, tỉnh Nam Định và đƣợc TS. Trần Văn Ơn, Trƣờng Đại học Dƣợc Hà Nội phân loại và xác định là loài Trâm lý (Syzygium
jambos L.Alston.). Bộ phận sử dụng là hạt quả, lá, vỏ thân, rễ đƣợc sấy khô, nghiền
nhỏ.
2.1.2. Động vật
+ Chuột nhắt trắng chủng Swiss 04 tuần tuổi (14-17g), Viện Vệ sinh Dịch tễ TW cung cấp.
+ Thức ăn thƣờng tiêu chuẩn (Viện Vệ Sinh Dịch tễ TW); thức ăn giàu lipid với thành phần đƣợc phối trộn bằng nguyên liệu của Việt Nam, đƣợc đặt cho Viện vệ sinh Dịch tễ TW chế biến theo thành phần phân tích của viện Dinh dƣỡng Quốc gia và theo tài liệu của Srinivasan và đồng tác giả [12, 14, 18].
2.1.3. Hoá chất và dụng cụ thí nghiệm 2.1.3.1. Hố chất
- STZ (streptozotocin) Sigma, ST. Louse - Silicage 60 (0,004 - 0,063mm) Merek
- Các loại dung môi hữu cơ nhƣ methanol, ethanol, n-hexan, chloroform, ethylacetat, toluen, aceton,… là các hoá chất tính khiết đƣợc mua của các hãng thƣơng mại Quốc tế có uy tín: Prolabo, Sigma, Merck,…
2.1.3.2. Dụng cụ thí nghiệm
- Bộ máy Soxhlet chiếu mẫu của Đức
- Máy phân tích thành phần Lipid và Glucose máu AU 640(Olympus). - Một số máy móc cần thiết khác nhƣ: Voltex, máy ly tâm, máy khuấy từ, bể ổn nhiệt, bếp điện…
2.2. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.2.1. Tách chiết các phân đoạn dịch chiết từ cây Trâm lý
Trâm lý đƣợc sấy khô ở nhiệt độ 60-650
C và nghiền thành bột. 500 gam bột hạt quả đƣợc ngâm kiệt trong ethanol 90% ở nhiệt độ phịng. Cơ cạn dịch chiết thơ thu đƣợc cao ethanol. Cao ethanol sau khi hoà tan lại trong nƣớc cất đƣợc chiết qua hệ các dung mơi có độ phân cự tăng dần: n-hexan-chloroform-ethylacetate. Cất loại dung môi thu đƣợc sau khi chiết thu lấy cao của các phân đoạn. Mơ hình chiết rút nhƣ ở hình 9 dƣới đây.
BỘT TRÂM LÝ Cao ethanol Phân đoạn n- hexan Phân đoạn Cloroform Phân đoạn ethylacetate Phân đoạn nƣớc
Chiết EtOH (3 lần), cất loại dung môi dƣới áp suất giảm
Bổ sung nƣớc, bổ sung n- hexan
Lớp nƣớc, bổ xung cloroform
Lớp nƣớc, bổ xung ethylacetate
Hình 9. Mơ hình chiết rút các phân đoạn hợp chất tự nhiên từ cây Trâm lý (Syzygium jambos L. Alston) (Syzygium jambos L. Alston)
2.2.2. Định tính một số nhóm hợp chất tự nhiên trong cây Trâm lý bằng phƣơng pháp hố học phƣơng pháp hố học
2.2.2.1. Định tính flavonoid
Mẫu thử đƣợc pha trong ethnol với một lƣợng thích hợp, thêm vài giọt HCL đặc.
Phản ứng Shinoda: Cho dung dịch mẫu vào 2 ống nghiệm: một ống đối chứng, ống kia thêm vài mảnh Mg và đun trên nồi cách thuỷ trong vài phút. Phản ứng dƣơng tính khi trong ống nghiệm xuất hiện màu hồng, đỏ hay da cam.
Phản ứng với acid sunfuric: Cho dung dịch mẫu vào hai ống nghiệm: một ống đối chứng, ống kia thêm vài giọt acid sunfuric đặc. Phản ứng cho màu vàng đậm cho thấy sự có mặt của flavon và flavonol, màu đỏ hay lâu cho thấy sự có mặt của chalcon và auron.
Phản ứng định tính catechin: Nhỏ một giọt dung dịch mẫu lên giấy lọc, nhỏ tiếp lên một giọt dung dịch vanilin trong HCL đặc. Kết quả cho màu đỏ son là phản ứng dƣơng tính. [5]
2.2.2.2. Định tính tanin
Mẫu thử cũng đƣợc pha nhƣ trên và làm các phản ứng:
Phản ứng với vanilin: Chia dung dịch mẫu vào hai ống nghiệm : một ống đối chứng, ống kia thêm vài giọt thuốc thử vanilin/H2SO4. Phản ứng dƣơng tính khi thu đƣợc màu đỏ đậm.
Phản ứng với gelatin/ NaCl: Cho vài giọt thuốc thử vào dung dịch mẫu, phản ứng dƣơng tính khi trong dung dịch xuất hiện vẩn đục.
Phản ứng với acetate chì: Cho vài giọt dung dịch acetate chì 10% vào dung dịch mẫu, phản ứng dƣơng tính khi xuất hiện kết tủa. [5]
2.2.2.3. Định tính các polyphenol khác
Phản ứng với dung dịch kiềm: Dung dịch mẫu thử đƣợc pha nhƣ trên. Chia dung dịch mẫu vào 2 ống nghiệm: một ống đối chứng, ống kia thêm vài giọt NaOH 10%. Phản ứng dƣơng tính khi xuất hiện màu vàng, vàng cam.
Phản ứng với FeCl3: Nhỏ dung dịch FeCl3 trong HCl 0.5N vào ống nghiệm đựng mẫu thử đƣợc pha lỗng bằng ethanol 96%. Phản ứng có kết quả dƣơng tính khi dung dịch có màu lục, tía, lam, xanh đen hay đen. [5]
2.2.2.4. Định tính glycoside
Phản ứng Keller- Killian:
- Thuốc thử Keller- Killian
- Dung dịch A: thêm 0,5 ml dung dịch FeCl3 5% vào 50ml acid acetic 10% - Dung dịch B: thêm 0,5 ml dung dịch FeCl3 5% vào 50ml acid sumfuric đặc
Phƣơng pháp: cho cặn dịch chiết vào ống nghiệm. Thêm 1ml dung dịch A