Phản biện xã hội trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền tại Việt Nam. Phản biện xã hội trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền tại Việt Nam. Phản biện xã hội trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền tại Việt Nam. Phản biện xã hội trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền tại Việt Nam. Phản biện xã hội trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền tại Việt Nam.
Khái niệm, đặc điểm, vai trò của phản biện xã hội trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền tại Việt Nam
1.1.1 Khái niệm phản biện xã hội
Trong đời sống chính trị - xã hội, luôn tồn tại nhiều nhóm lợi ích khác nhau, dẫn đến nhu cầu chính đáng của cá nhân và cộng đồng trong việc lên tiếng phản ánh quan điểm của mình Các thiết chế cầm quyền cần lắng nghe ý kiến từ mọi thành phần xã hội để đưa ra quyết sách khả thi, nhằm giải quyết xung đột và tìm kiếm sự đồng thuận Quyền tự do thể hiện tư tưởng và ngôn luận được coi là quyền con người, quyền dân chủ, và luôn được ghi nhận, bảo đảm thực hiện trong các xã hội dân chủ.
Và PBXH chính là một trong các hình thức để thể hiện quyền dân chủ đó.
PBXH là một vấn đề không mới trên thế giới, thể hiện quyền tự do ngôn luận trong các thể chế dân chủ Quyền này được nhà nước công nhận dựa trên các nguyên tắc quốc tế và khu vực Theo Điều 19 của Công ước quốc tế về Quyền Dân sự và Chính trị 1966, mọi người có quyền giữ quan điểm của mình mà không bị can thiệp và được tự do tìm kiếm, tiếp nhận, và truyền đạt thông tin, không phân biệt hình thức hay phương tiện truyền thông Quyền tự do ngôn luận này cũng được khẳng định trong Điều 19 của Tuyên ngôn Quốc tế.
- Nhân quyền 1948, Điều 10 của Công ước Châu Âu về Nhân quyền 1950 6 , Điều
13 của Công ước châu Mỹ về Nhân quyền 7 và Điều 9 của Hiến chương châu Phi về Quyền Con người và Quyền các Dân tộc 1981 8
Với sự phát triển của xu hướng đối thoại xã hội và yêu cầu minh bạch thông tin, PBXH đang trở thành nhu cầu thiết yếu và được thảo luận rộng rãi tại Việt Nam.
- Để hiểu về PBXH, trước hết cần phải hiểu phản biện là gì?
Thuật ngữ "phản biện" có nguồn gốc từ Hán - Việt, trong đó từ "phản" mang nhiều nghĩa như trái hoặc ngược.
(2) sai trái; (3) trở lại; (4) trả lại; (5) nghĩ, xét lại; còn biện là tranh luận, lý luận.
Phản biện là quá trình xem xét và phân tích các sự vật để phân định rõ ràng giữa xấu và tốt, từ nhiều góc nhìn khác nhau Nó có thể được hiểu là tranh luận có lý luận về các khía cạnh khác nhau của một vấn đề Theo nghĩa chung, phản biện là việc xem xét lại một sự việc dựa trên lập luận thuyết phục nhằm phát hiện hoặc khôi phục giá trị đúng đắn của nó Định nghĩa này tuy đơn giản nhưng rõ ràng và dễ hiểu, không đề cập đến tính đúng sai của nội dung lập luận, do đó phản biện có thể đúng hoặc sai.
Phản biện, theo Từ điển bách khoa Việt Nam, là quá trình nhận xét và đánh giá các công trình khoa học như luận án, luận văn hoặc kết quả nghiên cứu Người hoặc cơ quan thực hiện phản biện sẽ xem xét tính cấp thiết, ý nghĩa, nội dung và hình thức của công trình, cũng như phương pháp nghiên cứu, kết luận, đóng góp và hạn chế Cuối cùng, họ sẽ đưa ra đánh giá chung về việc có đạt yêu cầu đề ra hay không và xếp loại công trình đó.
Phản biện, theo Từ điển bách khoa Việt Nam và Từ điển tiếng Việt, được định nghĩa là quá trình đánh giá chất lượng của một công trình khoa học khi nó được trình bày trước hội đồng khoa học Cả hai định nghĩa này đều nhìn nhận phản biện trong một phạm vi hẹp, coi đây là một hoạt động quan trọng trong việc đảm bảo tính chính xác và độ tin cậy của nghiên cứu khoa học.
- 6 Tên chính thức là Công ước bảo vệ Nhân quyền và các quyền Tự do căn bản (Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms).
- 7 American Convention on Human Rights
- 8 frican Charter on Human and Peoples‟ Rights.
- 9 Hoàng Phê (2004), Từ điển Tiếng Việt, Nhà xuất bản Đà Nẵng, tr.764.
- đặc thù trong nghiên cứu khoa học (bảo vệ luận văn, luận án hoặc đề tài khoa học), không mở rộng ra cho những lĩnh vực hoạt động khác.
Khái niệm này không chỉ được định nghĩa qua từ điển mà còn được mở rộng trong các tài liệu pháp lý và nghiên cứu, liên quan đến nhiều lĩnh vực như chính trị - xã hội Sự hiểu biết về khái niệm này phụ thuộc vào cách tiếp cận và tính chất cụ thể của các nội dung nghiên cứu.
Phản biện là quá trình cung cấp thông tin, tài liệu và ý kiến phân tích nhằm đánh giá tính khả thi của đề án Hoạt động này giúp xem xét sự phù hợp của nội dung đề án với các mục tiêu và điều kiện ban đầu, cũng như thực trạng hiện tại.
- Phản biện là nhận xét, đánh giá, bình luận, thẩm định công trình khoa học, dự án, đề án trong các lĩnh vực khác nhau 11
Phản biện là biểu hiện tự nhiên của sự phản hồi trong xã hội, nơi mỗi cá nhân có quyền tự do bày tỏ nguyện vọng Nó đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh các xu hướng kinh tế, văn hóa và chính trị, giúp chúng trở nên khoa học, chính xác và gần gũi hơn với đời sống con người.
- Trên cơ sở các quan niệm trên, có thể nêu khái niệm về phản biện như sau:
Phản biện là một hoạt động khoa học bao gồm đánh giá, phân tích và tranh luận nhằm làm rõ tính hợp lý của một vấn đề Quá trình này cần được thực hiện độc lập để đảm bảo tính khách quan và quan điểm riêng của người phản biện, từ đó góp phần nâng cao chất lượng và độ tin cậy của các luận điểm được đưa ra.
- Vậy PBXH được hiểu như thế nào?
Trong bài viết của mình, Đặng Hoàng Giang cho rằng khái niệm PBXH là một chuyển ngữ trực tiếp từ cụm từ tiếng Anh "social counter".
- 10 Khoản 1 Điều 7 Quyết định số 22/2002/QĐ-TTg ngày 30/1/2002 của Thủ tướng Chính phủ Về hoạt động tư vấn, phản biện và giám định xã hội của VUSTA.
Bài viết "Tìm hiểu một số thuật ngữ trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng" của các tác giả Ngô Văn Dụ, Hồng Hà và Trần Xuân Giá (2006) cung cấp cái nhìn sâu sắc về các thuật ngữ quan trọng trong tài liệu chính trị Xuất bản bởi Nhà xuất bản Chính trị quốc gia tại Hà Nội, tài liệu này là nguồn tham khảo quý giá cho những ai muốn hiểu rõ hơn về ngữ nghĩa và bối cảnh của các thuật ngữ trong Đại hội đại biểu.
- 12 Nguyễn Trần Bạt (2014), Phản biện xã hội, Nguồn: http://www.chungta.com/nd/tu-lieu-tra-cuu/phan bien xa hoi.html, truy cập ngày 29/4/2020.
Social counter-argument là một thuật ngữ báo chí được sử dụng chủ yếu trong lĩnh vực truyền thông Ngược lại, trong truyền thống học thuật phương Tây, khái niệm "social criticism" được ưa chuộng hơn, mang ý nghĩa sâu sắc và phong phú hơn so với social counter-argument.
Phê phán xã hội, theo nhà chính trị học Michael Walzer, là những hoạt động thảo luận văn hóa do nhiều chủ thể thực hiện Ý niệm này không đồng nghĩa với việc chống đối, mà ngược lại, những người tham gia vào hoạt động phê phán sẽ phản ánh các giá trị văn hóa chung và đóng góp vào việc tạo ra tri thức cho tầng lớp quản trị.
Chủ thể phản biện xã hội trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền tại Việt Nam
PBXH được hiểu là một hoạt động thể hiện quyền tự do ngôn luận và quyền tham gia quản lý xã hội của công dân, với chủ thể chính là cá nhân, công dân, hay bất kỳ thành viên nào trong xã hội Họ có thể là người dân bình thường hoặc là các chuyên gia, nhà khoa học có trình độ và kinh nghiệm, với sự quan tâm sâu sắc đến các quy định pháp luật Sự tham gia phản biện của họ xuất phát từ nhu cầu bày tỏ quan điểm về các chính sách và quyết sách của Nhà nước, tác động đến quyền và lợi ích của cá nhân, tổ chức và xã hội Đồng thời, PBXH cũng thể hiện ý thức trách nhiệm và mong muốn đóng góp vào quá trình hoạch định chính sách, thúc đẩy sự phát triển xã hội Quan trọng là chủ thể PBXH phải độc lập và không thuộc về lực lượng Nhà nước, hoàn toàn tách biệt với cơ quan thực thi quyền lực Nhà nước.
PBXH cần có tiếng nói độc lập khi phản biện các chủ thể, nhằm tránh tình trạng "vừa đá bóng vừa thổi còi" Điều này là cần thiết để đảm bảo tính khách quan và đa dạng trong quá trình phản biện.
Tổ chức xã hội, bên cạnh cá nhân công dân, đóng vai trò quan trọng trong việc đại diện quyền lợi cho các cá nhân và nhóm lợi ích trong xã hội Đây là hình thức tập hợp các cá nhân nhằm hỗ trợ, chia sẻ và hoạt động vì mục tiêu chung, dựa trên sự liên kết tự nguyện Các thành viên tham gia hoàn toàn tự nguyện và cùng hướng tới một mục đích chung, không vì lợi nhuận mà nhằm bảo vệ quyền lợi và lợi ích của các thành viên trong tổ chức.
Tổ chức xã hội là một thiết chế quan trọng, bổ sung cho vai trò của Nhà nước trong quản lý xã hội, với sự độc lập tương đối Hoạt động của các tổ chức xã hội phản ánh nhu cầu tự nhiên của các nhóm lợi ích trong cộng đồng.
Các hiệp hội sản xuất thường tìm cách duy trì độc quyền và hạn chế nhập khẩu để tăng giá trị hàng hóa, trong khi hiệp hội người tiêu dùng lại thúc đẩy cạnh tranh tự do và khuyến khích nhập khẩu nhằm bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng Cả hai hiệp hội này đều mong muốn tác động đến chính sách của Nhà nước để giúp nhận diện tình hình và xây dựng các chính sách quản lý phù hợp.
Tổ chức báo chí - truyền thông có khả năng thực hiện vai trò phản biện xã hội nhờ quyền tự do tìm kiếm thông tin và phản ánh hiện thực Mác nhận định rằng báo chí có trách nhiệm lớn trong việc truyền tải thông tin từ cuộc sống và thể hiện quan điểm của mình một cách mạnh mẽ Ông nhấn mạnh rằng kiểm duyệt chân chính là một phần của tự do báo chí, phản ánh sự phê bình và xét xử từ chính báo chí Tuy nhiên, nếu kiểm duyệt được thực hiện để biến báo chí thành công cụ ngôn luận của nhà cầm quyền, điều này sẽ dẫn đến việc xóa bỏ tự do ngôn luận và vai trò phản biện của báo chí.
Người dân thường gặp khó khăn trong việc quan sát và phản biện các hoạt động của nhà nước do điều kiện khách quan và hạn chế thông tin Do đó, báo chí đóng vai trò quan trọng trong việc kết nối thông tin, giúp người dân vượt qua những rào cản này Báo chí không chỉ là chủ thể phản biện mà còn là phương tiện chuyển tải ý kiến từ xã hội đến các cơ quan nhà nước, từ đó hỗ trợ việc ban hành và điều hành chính sách hiệu quả hơn Chuyên gia Nguyễn Trần Bạt đã nhấn mạnh rằng “PBXH là trạng thái chuyên nghiệp của quá trình thảo luận” và cần sự tham gia của hai lực lượng: một lực lượng để diễn đạt chuyên nghiệp và một lực lượng để suy nghĩ một cách chuyên nghiệp.
Bộ Khoa học và Công nghệ (2010) đã trình bày các hình thức và giải pháp thực hiện giám sát xã hội và phát triển bền vững đối với tổ chức và hoạt động của hệ thống chính trị trong chương trình Khoa học và Công nghệ KX10/06-10 Đề tài cấp nhà nước (mã số KX.10.06/06-10) do PGS.TS Trần Hậu làm chủ nhiệm, đã được công bố tại Hà Nội, trang 93.
- 33 C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 1995, Tập 1, tr.237.
- 34 C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 1995, Tập 1, tr.91.
- Trước khi nói phải nghĩ, nghĩ chuyên nghiệp là giới trí thức và nói chuyên nghiệp là giới báo chí” 35
Báo chí không phải lúc nào cũng thực hiện đầy đủ vai trò phản biện xã hội (PBXH), vì tính chất, chất lượng và quy mô phát hành của nó ảnh hưởng lớn đến hiệu quả hoạt động này Để đạt được mức độ phản biện cao, các nhà báo cần có bản lĩnh và ý thức sâu sắc về trách nhiệm xã hội của mình Hơn nữa, cần có các chế độ pháp lý bảo vệ quyền lợi của nhà báo trước những nguy cơ kiểm duyệt thông tin.
- Như vậy, nếu căn cứ theo cách hiểu như trên, chủ thể PBXH sẽ bao gồm:
- Bất kỳ một cá nhân nào trong xã hội (người dân, nhà khoa học, chuyên gia độc lập…).
- Các tổ chức xã hội.
- Các tổ chức báo chí - truyền thông.
Tại Việt Nam, do điều kiện lịch sử và đặc điểm thể chế chính trị, các tổ chức xã hội (PBXH) có những đặc điểm riêng biệt Tổ chức xã hội ở Việt Nam tồn tại dưới nhiều hình thức, bao gồm tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị - xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội và tổ chức xã hội - nghề nghiệp Những tổ chức này có thể mang nhiều tên gọi khác nhau như hội, liên hiệp hội, tổng hội, liên đoàn, hiệp hội, trong đó MTTQ Việt Nam là một tổ chức chính trị quan trọng không thể bỏ qua.
- xã hội có tính chất rộng rãi và bao trùm lên hoạt động của các tổ chức xã hội khác.
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam (MTTQ) không hoàn toàn hoạt động độc lập mà nằm trong hệ thống chính trị, mang tính chất chính trị hơn là xã hội Sự hình thành và phát triển của MTTQ gắn liền với yêu cầu của Đảng trong việc đoàn kết và tập hợp lực lượng đấu tranh giải phóng dân tộc Do đó, bộ máy tổ chức của Mặt trận chủ yếu được cấu trúc theo hệ thống của Đảng và Nhà nước, phản ánh sự kết nối chặt chẽ giữa MTTQ và các tổ chức chính trị - xã hội trong nước.
- 35 Nguyễn Trần Bạt (2014), Phản biện xã hội, Nguồn: https://www.chungta.com/nd/tu-lieu-tra- cuu/phan_bien_xa_hoi.html, truy cập ngày 29/4/2020.
MTTQ và các tổ chức chính trị - xã hội đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ và đấu tranh cho lợi ích của dân chúng, đồng thời thực hiện chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước Khi đã giành được chính quyền, các tổ chức này trở thành thành phần của hệ thống chính trị, kết nối Đảng, Nhà nước với nhân dân Tính xã hội và chính trị của MTTQ thể hiện qua việc lợi ích của Đảng gắn liền với lợi ích của toàn dân tộc MTTQ không chỉ có chức năng tuyên truyền, vận động và đoàn kết các tầng lớp nhân dân thực hiện đường lối của Đảng mà còn đại diện cho quyền lợi của nhân dân, với PBXH là một hình thức đảm bảo cho chức năng này được thực hiện.
MTTQ Việt Nam được coi là tổ chức chính trị - xã hội, tham gia vào việc hình thành quyền lực chính trị, điều này gây khó khăn cho việc thực hiện chức năng PBXH một cách khách quan Tuy nhiên, vai trò tích cực của các tổ chức xã hội trong lịch sử và đời sống đương đại Việt Nam không thể bị phủ nhận Những tổ chức này được xem như các thiết chế “dân sự” trong cấu trúc quyền lực nhà nước, vừa tham gia vào quá trình hình thành quyền lực chính trị vừa thực hiện chức năng PBXH, chuyển tải nhu cầu và nguyện vọng của các nhóm lợi ích Do đó, khi đề cập đến cấu trúc xã hội dân sự ở Việt Nam, không nên loại trừ các tổ chức này Trong bối cảnh hiện nay, chức năng PBXH của MTTQ càng được chú trọng, được ghi nhận trong Hiến pháp 2013 và được thể chế hóa thành pháp luật.
Hiến pháp 2013 của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam xác định Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là một tổ chức liên minh chính trị, được hình thành từ sự liên hiệp tự nguyện của các tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội, cùng với những cá nhân tiêu biểu đại diện cho các giai cấp, tầng lớp xã hội, dân tộc và tôn giáo, bao gồm cả người Việt Nam định cư ở nước ngoài.
Công cụ đánh giá nhanh chỉ số xã hội dân sự CIVICUS CSI - SAT, được triển khai từ năm 2006, đã thực hiện đánh giá bước đầu về tình hình xã hội dân sự tại Việt Nam, cụ thể là ở Hà Nội Dự án này cung cấp cái nhìn tổng quan về các chỉ số liên quan đến sự phát triển và hoạt động của xã hội dân sự trong khu vực.