Khái niệm, đặc điểm, vai trò của phản biện xã hội trong quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền tại Việt Nam
1.1.1 Khái niệm phản biện xã hội
Trong đời sống chính trị - xã hội, luôn tồn tại nhiều nhóm lợi ích khác nhau Khi mâu thuẫn xảy ra, cá nhân và cộng đồng có nhu cầu chính đáng để lên tiếng phản ánh quan điểm của mình Các thiết chế cầm quyền cần lắng nghe ý kiến từ mọi phía để đưa ra quyết sách khả thi, đồng thời thảo luận và tìm kiếm sự đồng thuận nhằm dung hòa xung đột giữa các nhóm lợi ích Quyền tự do thể hiện tư tưởng, ngôn luận và biểu đạt quan điểm được coi là quyền con người và quyền dân chủ, luôn được ghi nhận và bảo đảm trong các xã hội dân chủ.
Và PBXH chính là một trong các hình thức để thể hiện quyền dân chủ đó
PBXH là một vấn đề không mới trên thế giới, thể hiện quyền tự do ngôn luận và luôn hiện hữu trong đời sống chính trị - xã hội của các thể chế dân chủ Quyền này được nhà nước thừa nhận dựa trên các nguyên tắc và tiêu chuẩn quốc tế Điều 19 của Công ước quốc tế về Quyền Dân sự và Chính trị năm 1966 quy định rằng mọi người đều có quyền giữ quan điểm của mình mà không bị can thiệp và có quyền tự do ngôn luận, bao gồm quyền tìm kiếm, tiếp nhận và truyền đạt thông tin, ý kiến dưới mọi hình thức Quyền này cũng được ghi nhận trong Điều 19 của Tuyên ngôn Quốc tế.
Nhân quyền được quy định trong nhiều văn kiện quốc tế, bao gồm Nhân quyền 1948, Điều 10 của Công ước Châu Âu về Nhân quyền 1950, Điều 13 của Công ước Châu Mỹ về Nhân quyền, và Điều 9 của Hiến chương Châu Phi về Quyền Con người và Quyền các Dân tộc 1981.
Với sự phát triển của xu hướng đối thoại xã hội và yêu cầu minh bạch thông tin, PBXH đang trở thành một nhu cầu thiết yếu và được thảo luận rộng rãi tại Việt Nam Để hiểu rõ về PBXH, trước tiên cần làm rõ khái niệm phản biện.
Thuật ngữ "phản biện" có nguồn gốc từ Hán - Việt, trong đó "phản" mang nhiều nghĩa như trái, ngược, hoặc xét lại, còn "biện" liên quan đến tranh luận và lý luận Khi kết hợp, phản biện có thể hiểu là việc phân tích và đánh giá các sự vật để phân định tốt xấu, hoặc xem xét từ góc nhìn khác để làm rõ vấn đề Nói chung, phản biện là quá trình xem xét lại một vấn đề dựa trên lập luận và phân tích thuyết phục nhằm xác định giá trị thực của nó Tuy không bàn về tính đúng sai của lập luận, phản biện có thể dẫn đến những kết quả đúng hoặc sai.
Phản biện, theo Từ điển bách khoa Việt Nam, là quá trình nhận xét và đánh giá các công trình khoa học như luận án, luận văn hoặc kết quả nghiên cứu Người hoặc cơ quan thực hiện phản biện sẽ xem xét tính cấp thiết, ý nghĩa, nội dung và hình thức của công trình, cũng như phương pháp nghiên cứu, kết luận, đóng góp và hạn chế Cuối cùng, phản biện sẽ đưa ra đánh giá chung về việc công trình có đạt yêu cầu hay không và phân loại kết quả.
Theo Từ điển bách khoa Việt Nam và Từ điển tiếng Việt, phản biện được hiểu là quá trình đánh giá chất lượng của một công trình khoa học khi nó được bảo vệ trước hội đồng khoa học Cả hai định nghĩa này đều thể hiện phản biện như một hoạt động mang tính chất hẹp, tập trung vào việc xem xét và đánh giá các nghiên cứu khoa học.
6 Tên chính thức là Công ƣớc bảo vệ Nhân quyền và các quyền Tự do căn bản (Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms)
7 American Convention on Human Rights
8 frican Charter on Human and Peoples‟ Rights
Theo Hoàng Phê (2004) trong Từ điển Tiếng Việt, đặc thù của nghiên cứu khoa học chỉ áp dụng cho việc bảo vệ luận văn, luận án hoặc đề tài khoa học, không mở rộng ra các lĩnh vực hoạt động khác.
Ngoài các định nghĩa từ điển, nhiều tài liệu pháp lý và nghiên cứu cũng mở rộng khái niệm này ra ngoài hoạt động đánh giá công trình khoa học, bao gồm cả lĩnh vực chính trị - xã hội Sự mở rộng này phụ thuộc vào cách tiếp cận và tính chất cụ thể của nội dung nghiên cứu Một số quan niệm đáng chú ý có thể được nêu ra.
Phản biện là quá trình cung cấp thông tin, tài liệu và ý kiến phân tích nhằm đánh giá tính khả thi của đề án, đồng thời đưa ra các kiến nghị về sự phù hợp của nội dung với mục tiêu và các điều kiện ràng buộc ban đầu hoặc thực trạng hiện tại.
- Phản biện là nhận xét, đánh giá, bình luận, thẩm định công trình khoa học, dự án, đề án trong các lĩnh vực khác nhau 11
Phản biện là một biểu hiện tự nhiên trong xã hội, cho phép mỗi cá nhân tự do bày tỏ nguyện vọng của mình Qua đó, phản biện giúp điều chỉnh các xu hướng kinh tế, văn hóa và chính trị, làm cho chúng trở nên khoa học, chính xác và gần gũi hơn với đời sống con người.
Phản biện là một hoạt động khoa học bao gồm quá trình đánh giá, phân tích, lập luận và tranh luận để chứng minh và làm rõ tính hợp lý cũng như tính phù hợp của một vấn đề cụ thể Hoạt động này cần được thực hiện độc lập, đảm bảo tính khách quan và quan điểm độc lập của người phản biện, điều này rất quan trọng trong việc duy trì sự chính xác và tin cậy của các phân tích.
Vậy PBXH được hiểu như thế nào?
Trong bài viết của mình, Đặng Hoàng Giang cho rằng khái niệm PBXH là một chuyển ngữ trực tiếp từ cụm từ tiếng Anh "social counter."
10 Khoản 1 Điều 7 Quyết định số 22/2002/QĐ-TTg ngày 30/1/2002 của Thủ tướng Chính phủ Về hoạt động tƣ vấn, phản biện và giám định xã hội của VUSTA
Trong tác phẩm "Tìm hiểu một số thuật ngữ trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng," các tác giả Ngô Văn Dụ, Hồng Hà và Trần Xuân Giá (2006) đã phân tích và giải thích các thuật ngữ quan trọng, góp phần làm rõ nội dung và ý nghĩa của văn kiện này Xuất bản bởi Nhà xuất bản Chính trị quốc gia tại Hà Nội, tài liệu này cung cấp cái nhìn sâu sắc về các khái niệm chính trị và văn hóa trong bối cảnh Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X.
Phê bình xã hội, theo Nguyễn Trần Bạt (2014), là một khái niệm quan trọng trong truyền thông, nhưng lại hạn chế trong lĩnh vực này Trong khi đó, khái niệm "phê phán xã hội" trong truyền thống học thuật phương Tây mang ý nghĩa phong phú hơn Michael Walzer, nhà chính trị học người Mỹ, nhận định rằng phê phán xã hội bao gồm các hoạt động thảo luận văn hóa từ nhiều chủ thể khác nhau Ý niệm này không chỉ đơn thuần là chống đối, mà còn phản ánh các giá trị văn hóa chung và tạo ra tri thức cho tầng lớp quản trị.
Chủ thể phản biện xã hội trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền tại Việt Nam
PBXH được hiểu là một hoạt động thể hiện quyền tự do ngôn luận và quyền tham gia quản lý nhà nước của công dân, với chủ thể chính là cá nhân, công dân hoặc bất kỳ thành viên nào trong xã hội Họ có thể là người dân bình thường hoặc chuyên gia, nhà khoa học có trình độ và kinh nghiệm, thể hiện sự quan tâm đến các quy định khi được ban hành Sự tham gia phản biện xuất phát từ nhu cầu bày tỏ quan điểm về chính sách, pháp luật và các quyết định của Nhà nước ảnh hưởng đến quyền lợi của cá nhân, tổ chức, xã hội PBXH cũng thể hiện ý thức trách nhiệm và mong muốn đóng góp vào quá trình hoạch định chính sách nhằm thúc đẩy phát triển xã hội Để đảm bảo tính khách quan, chủ thể PBXH cần độc lập, không thuộc lực lượng Nhà nước và có tiếng nói riêng trong mối quan hệ với chủ thể được phản biện, tránh tình trạng "vừa đá bóng vừa thổi còi".
Tổ chức xã hội, đại diện cho quyền lợi của cá nhân và nhóm lợi ích trong cộng đồng, là một chủ thể quan trọng trong phát triển bền vững Đây là hình thức tập hợp những cá nhân tự nguyện, cùng nhau hỗ trợ và chia sẻ nhằm đạt được các mục tiêu chung Các thành viên tham gia vào tổ chức hoạt động với tinh thần tự nguyện, hướng tới một mục đích chung, không vì lợi nhuận, mà chủ yếu nhằm bảo vệ quyền và lợi ích của chính họ.
Tổ chức xã hội là một thiết chế quan trọng, bổ sung cho vai trò của Nhà nước trong quản lý xã hội, với sự độc lập tương đối Hoạt động của tổ chức xã hội phản ánh nhu cầu tự nhiên của các nhóm lợi ích Chẳng hạn, hiệp hội nhà sản xuất có xu hướng duy trì độc quyền để tăng giá, trong khi hiệp hội người tiêu dùng lại chống độc quyền và khuyến khích cạnh tranh tự do Cả hai hiệp hội này đều tác động đến chính sách của Nhà nước, giúp Nhà nước hiểu rõ tình hình và đưa ra các chính sách quản lý phù hợp.
Tổ chức báo chí - truyền thông có đủ điều kiện để thực hiện quyền tự do tìm kiếm thông tin và phản ánh đời sống xã hội Mác nhận xét rằng báo chí có vai trò quan trọng trong việc phản biện, khi thông tin từ cuộc sống được truyền đạt một cách mạnh mẽ và chân thực Ông nhấn mạnh rằng kiểm duyệt chân chính xuất phát từ bản chất tự do của báo chí, với phê bình là một phần không thể thiếu Tuy nhiên, nếu kiểm duyệt chỉ nhằm biến báo chí thành công cụ của nhà cầm quyền, điều đó sẽ dẫn đến việc tiêu diệt tự do ngôn luận và vai trò phản biện của báo chí.
Người dân thường gặp khó khăn trong việc theo dõi và phản biện các hoạt động của nhà nước do điều kiện khách quan và hạn chế thông tin Do đó, báo chí đóng vai trò quan trọng trong việc kết nối thông tin, giúp người dân vượt qua những rào cản này Nó không chỉ là công cụ phản biện mà còn là phương tiện chuyển tải ý kiến và phản hồi từ xã hội đến cơ quan nhà nước, từ đó hỗ trợ việc ban hành và điều hành chính sách hiệu quả hơn Chuyên gia Nguyễn Trần Bạt đã nhấn mạnh rằng phản biện xã hội cần sự tham gia của hai lực lượng: một bên để phát biểu một cách chuyên nghiệp và bên kia để suy nghĩ một cách chuyên nghiệp.
Bộ Khoa học và Công nghệ (2010) đã nghiên cứu các hình thức và giải pháp giám sát xã hội và phát triển bền vững đối với tổ chức và hoạt động của hệ thống chính trị trong khuôn khổ Chương trình Khoa học và Công nghệ KX10/06-10 Đề tài cấp nhà nước (mã số KX.10.06/06-10) do PGS.TS Trần Hậu làm chủ nhiệm, đã được thực hiện tại Hà Nội và được trình bày chi tiết trên trang 93.
33 C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 1995, Tập 1, tr.237
34 C.Mác và Ph.Ăngghen, Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 1995, Tập 1, tr.91
Trước khi nói phải nghĩ, nghĩ chuyên nghiệp là giới trí thức và nói chuyên nghiệp là giới báo chí” 35
Báo chí không phải lúc nào cũng thực hiện đầy đủ vai trò phản biện xã hội (PBXH), và hiệu quả của hoạt động này phụ thuộc vào tính chất, chất lượng và quy mô phát hành của báo chí Để nâng cao mức độ phản biện, các nhà báo cần có bản lĩnh và ý thức sâu sắc về trách nhiệm xã hội của mình Hơn nữa, cần có hệ thống pháp lý bảo vệ quyền lợi của nhà báo trước các nguy cơ kiểm duyệt thông tin.
Nhƣ vậy, nếu căn cứ theo cách hiểu nhƣ trên, chủ thể PBXH sẽ bao gồm:
- Bất kỳ một cá nhân nào trong xã hội (người dân, nhà khoa học, chuyên gia độc lập…)
- Các tổ chức xã hội
Các tổ chức báo chí - truyền thông ở Việt Nam có những đặc điểm riêng biệt do điều kiện lịch sử và thể chế chính trị Tổ chức xã hội tại Việt Nam tồn tại dưới nhiều hình thức khác nhau, bao gồm tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị - xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội và tổ chức xã hội - nghề nghiệp Những tổ chức này có thể mang nhiều tên gọi như hội, liên hiệp hội, tổng hội, liên đoàn, hiệp hội Đặc biệt, MTTQ Việt Nam là một tổ chức chính trị quan trọng không thể không nhắc đến.
- xã hội có tính chất rộng rãi và bao trùm lên hoạt động của các tổ chức xã hội khác
Mặt trận Tổ quốc (MTTQ) là một tổ chức chính trị không hoàn toàn độc lập, mà được hình thành trong bối cảnh lịch sử đặc biệt, mang tính chính trị cao hơn tính xã hội Cấu trúc tổ chức của MTTQ chủ yếu dựa vào hệ thống của Đảng và Nhà nước, phản ánh sự kết hợp giữa các tổ chức chính trị - xã hội và nhu cầu thực hiện chủ trương đoàn kết, tập hợp lực lượng đấu tranh giải phóng dân tộc Sự ra đời của MTTQ không chỉ là hoạt động tự nguyện của quần chúng mà còn là yêu cầu cần thiết trong giai đoạn chưa giành được chính quyền.
Các tổ chức như MTTQ có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ và đấu tranh cho lợi ích của dân chúng Khi đã giành được chính quyền, MTTQ không chỉ mang tính xã hội mà còn có tính chính trị, thực hiện các chủ trương và chính sách của Đảng và Nhà nước Những tổ chức này trở thành cầu nối giữa Đảng, Nhà nước và nhân dân, với lợi ích của Đảng gắn liền với lợi ích của toàn dân tộc MTTQ và các tổ chức chính trị - xã hội có chức năng tuyên truyền, vận động và đoàn kết nhân dân thực hiện đường lối của Đảng, đồng thời đại diện cho quyền lợi của nhân dân, trong đó PBXH là một hình thức quan trọng để đảm bảo chức năng này.
MTTQ Việt Nam được coi là tổ chức chính trị - xã hội trong hệ thống chính trị, tham gia vào việc hình thành quyền lực chính trị, điều này khiến việc thực hiện chức năng phân bổ xã hội (PBXH) trở nên khó khăn Tuy nhiên, trong bối cảnh xã hội Việt Nam, vai trò tích cực của các tổ chức xã hội không thể phủ nhận, chúng là những thiết chế “dân sự” trong cấu trúc quyền lực nhà nước, vừa tham gia hình thành quyền lực chính trị, vừa thực hiện chức năng PBXH để chuyển tải nhu cầu của các nhóm lợi ích Do đó, khi xác định cấu trúc chủ thể của xã hội dân sự ở Việt Nam, cần bao gồm các tổ chức này Hiện nay, chức năng PBXH của Mặt trận càng được chú trọng, được ghi nhận trong Hiến pháp 2013 và được thể chế hóa thành pháp luật.
Hiến pháp năm 2013 của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam xác định Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là một tổ chức liên minh chính trị, được thành lập trên cơ sở tự nguyện của các tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội và cá nhân tiêu biểu đại diện cho các giai cấp, tầng lớp xã hội, dân tộc, tôn giáo, cũng như người Việt Nam đang sinh sống ở nước ngoài.
MTTQ Việt Nam đóng vai trò là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân, đại diện và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của Nhân dân Tổ chức này tập hợp sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc, thực hiện dân chủ và tăng cường đồng thuận xã hội Ngoài ra, MTTQ còn giám sát các hoạt động xã hội, tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước và góp phần vào hoạt động đối ngoại nhân dân, từ đó góp sức vào việc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam (MTTQ) là chủ thể duy nhất được Hiến pháp công nhận có chức năng phản biện xã hội (PBXH), thực hiện theo quy trình rõ ràng trong luật Điều này cho thấy MTTQ có ưu thế hơn so với các chủ thể PBXH khác khi được chỉ định thực hiện chức năng này Tuy nhiên, vẫn còn nhiều vấn đề cần bàn luận, như việc giữ vững vị thế khách quan của MTTQ trong quá trình PBXH và hiệu quả thực tế của các hình thức phản biện Dù vậy, không thể phủ nhận rằng MTTQ là một chủ thể phản biện đặc thù tại Việt Nam, và việc ghi nhận chức năng PBXH cùng cơ sở pháp lý đầy đủ đã mở ra định hướng mới cho vai trò và chức năng của MTTQ cũng như các tổ chức chính trị xã hội khác trong quá trình đổi mới.
Khi bàn về chủ thể phản biện xã hội, cần lưu ý mối quan hệ giữa chủ thể phản biện và chủ thể được phản biện Để phản biện xã hội hiệu quả, chủ thể phản biện cần có tiếng nói độc lập Tuy nhiên, nhận thức và hành động của chủ thể được phản biện cũng ảnh hưởng đến hoạt động của chủ thể phản biện Nếu người có thẩm quyền nhận thấy nhu cầu phản biện là cần thiết và coi đó là phương thức quan trọng để khắc phục khiếm khuyết trong chính sách, hoạt động phản biện sẽ được ghi nhận tích cực Ngược lại, nếu họ sợ bị chỉ trích và có tâm lý e ngại, phản biện xã hội sẽ trở nên hình thức và thiếu tương tác.