Vũ Ngọc Huyên Bài giảng Nguyên lý kế toán BÀI GIẢNG MÔN HỌC: NGUYÊN LÝ KẾ TOÁN CHƯƠNG 1: BẢN CHẤT VÀ ĐỐI TƯỢNG CỦA HẠCH TOÁN KẾ TOÁN 1.1. Bản chất của hạch toán ké toán: 1.1.1. Khái niệm kế toán Có rất nhiều khái niệm về kế toán: - GS. TS. Robet Anthony – một nhà nghiên cứu lý luận kinh tế nổi tiếng của trường Đại học Harward của Mỹ cho rằng: “Kế toán là ngôn ngữ của kinh doanh, - Theo Ronald. J. Thacker thì cho rằng: “Kế toán là là một phương pháp cung cấp thông tin cần thiết cho quản lý có hiệu quả và để đánh giá hoạt động của mọi tổ chức, - Liên đoàn kế toán quốc tế – IFAC (International Federation of Accountant) đã định nghĩa: “Kế toán là nghệ thuật ghi chép, phân loại và tổng hợp theo cách riêng có bằng những khoản tiền, bằng các nghiệp vụ và các sự kiện mà chúng có ít nhất một phần tính chất tài chính và trình bầy kết quả của nó, - Theo Điều 4, luật kế toán Việt Nam được Quốc hội khía XI, kỳ họp thứ 3 thông qua ngày 19/6/2003 và có hiệu lực vào ngày 1/1/2004: “ Kế toán là việc thu thập, xử lý, kiểm tra, phân tích và cung cấp thông tin kinh tế, tài chính dưới hình thái giá trị, hiện vật và thời gian lao động, Từ các định nghĩa trên có thể hiểu kế toán trên các khía cạnh sau: Xét trên khía cạnh khoa học: là khoa học về thông tin Xét trên khía cạnh nghề nghiệp: là công việc tính toán ghi chép bằng con số 1.1.2. Bản chất của hạch toán kế toán - Hạch toán kế toán là một môn khoa học xã hội. - Hạch toán kế toán cần phải sử dụng các phương pháp chuyên môn riêng có của mình để thực hiện các bước quan sát, ghi chép các hoạt động xẩy ra trong đơn vị và được thể hiện qua sơ đồ sau: 1 Vũ Ngọc Huyên Bài giảng Nguyên lý kế toán Sơ đồ mối quan hệ của hệ thống kế toán với môi trường kinh doanh Bản chất của hạch toán kế toán là một hệ thống quan sát, đo lường, tính toán và ghi chép các hoạt động kinh tế bằng những phương pháp riêng của kế toán. 1.1.3. Sử dụng các thông tin kế toán - Thông tin kế toán có vai trò trong quá trình ra quyết định của người sử dụng. - Thông tin kế toán có tính logic vì số liệu kế toán bao giờ cũng cung cấp được thông tin về việc sử dụng tài sản trong trạng thái luôn vận động và thông tin có tính 2 mặt (Khi biến động tăng giảm của một tài sản đều đồng thời với việc thay đổi của các tài sản khác hay của nguồn vốn). - Kế toán cung cấp thông tin cho nhiều nhu cầu, nhiều đối tượng khác nhau trong xã hội Sau đây là những đối tượng sử dụng thông tin kế toán của doanh nghiệp: 2 Hoạt động kinh tế tài chính Hệ thống kế toán Đo lường Xử lý Truyền đạt Ra quyết định Kết thúc bằng việc ghi chép số liệu Kết thúc bằng hoạt động báo cáo Kết thúc bằng việc lưu giữ và lập báo cáo Vũ Ngọc Huyên Bài giảng Nguyên lý kế toán Sơ đồ: Sử dụng thông tin kế toán 3 Chủ DN Thông tin kế toán Người sử dụng ngoài doanh nghiệp Người sử dụng trong doanh nghiệp Người có lợi ích trực tiếp Cơ quan chức năng Ban quản lý Hội đồng quản trị Phòng vật tư Nhà đầu tư Các cổ đông Nhà cung cấp Các ngân hàng Tổ chức khác Cơ quan thuế Nhà quản lý doanh nghiệp Các phòng ban Phòng kế hoạch Vũ Ngọc Huyên Bài giảng Nguyên lý kế toán 1.1.4. Các bộ phận của hạch toán Gồm: Hạch toán nghiệp vụ, hạch toán thống kê và hạch toán kế toán * Hạch toán nghiệp vụ: - Khái niệm: Là sự quan sát, phán ánh và giám đốc trực tiếp từng nghiệp vụ kinh tế - kỹ thuật cụ thể nhằm mục đích chỉ đạo kịp thời và thường xuyên các nghiệp vụ đó. - Đối tượng nghiên cứu: Các nghiệp vụ kinh tế kỹ thuật cụ thể: như quy trình sản xuất, tình hình cung cấp vật tư, tình hình thực hiện các yếu tố của sản xuất…. - Phương pháp nghiên cứu: + Sử dụng cả 3 loại thước đo hiện vật và thước lao động, thước đo giá trị để cung cấp thông tin cần thiết mà không chuyên sâu vào thước đo nào. + Phương tiện thu thập và truyền tin đơn giản: chứng từ ban đầu, điện thoại, điện báo, truyền miệng… - Đặc điểm thông tin: + Là thông tin dùng cho lãnh đạo nghiệp vụ kỹ thuật nên yêu cầu cung cấp những thông tin nhanh, gọn, kịp thời cho việc chỉ đạo nghiệp vụ kỹ thuật hàng ngày. + Hệ thống thông tin nghiệp vụ thường không phản ánh được một cách toàn diện và rõ nét về sự vật hiện tượng, các quá trình kinh tế – kỹ thuật + Tuỳ theo yêu cầu có thể chỉ thông tin một phần nhỏ cần thiết nhất cho lãnh đạo hoặc hoạt động nghiệp vụ * Hạch toán thống kê: - Khái niệm: Là một môn khoa học nghiên cứu mặt lượng trong mối quan hệ với mặt chất của các hiện tượng kinh tế - xã hội số lớn trong điều kiện thời gian và địa điểm cụ thể nhằm rút ra bản chất và tính quy luật trong sự phát triển của hiện tượng đó. - Đối tượng nghiên cứu: + Nghiên cứu trên diện rộng thuộc phạm vi cả nước các hiện tượng kinh tế xã hội số lớn như: dân số, xã hội học . + Nghiên cứu cả các trường hợp cá biệt của các hiện tượng kinh tế xã hội. - Phương pháp nghiên cứu: + Sử dụng cả 3 loại thước mà không chuyên sâu vào thước đo nào. + Các phương pháp thu thập, phân tích và tổng hợp thông tin như: 4 Vũ Ngọc Huyên Bài giảng Nguyên lý kế toán điều tra thống kê phân tổ thống kê Số tương đối, số tuyệt đối, số bình quân Phương pháp chỉ số - Đặc điểm thông tin: + Biểu hiện bằng các số liệu cụ thể + Thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau + Mang tính tổng hợp cao, đã qua phân tích, xử lí * Hạch toán kế toán: - Khái niệm: Là môn khoa học bằng phương pháp chuyên môn riêng đã ghi chép, phân tích, tổng hợp những nghiệp vụ kinh tế phát sinh trong mỗi doanh nghiệp hay đơn vị. - Đối tượng nghiên cứu: + Cá hoạt động kinh tế, tài chính: sự biến động về tài sản, nguồn vốn, sự tuần hoàn và chu chuyển của vốn…. + Sử dụng 3 thước đo nhưng thước đo giá trị là vô cùng quan trọng và là chủ yếu + Các phương pháp riêng gồm: phương pháp lập chứng từ, kiểm kê, phương pháp đánh giá và tính giá thành, phương pháp đối ứng tài khoản và ghi sổ kép, phương pháp cân đối để lập các báo cáo tài chính – kế toán. - Đặc điểm thông tin + Thông tin kế toán là thông tin động về tuần hoàn của tài sản, phản ánh và giám đốc một cách liên tục, toàn diện và có hệ thống các loại tài sản, nguồn vốn trong hoạt động sản xuất kinh doanh của một đơn vị từ khâu cung cấp, sản xuất đến tiêu thụ. + Thông tin kế toán luôn mang tính 2 mặt: tài sản – nguồn hình thành, tăng – giảm, chi phí – kết quả + Thông tin kế toán là kết quả của quá trình có tính 2 mặt: thông tin và kiểm tra Kết luận: - Ba loại hạch toán trên là ba bộ phận cấu thành của hạch toán kinh tế. - Chúng bổ sung cho nhau tạo thành bộ phận thống nhất trong quá trình hạch toán ban đầu - Chúng thu thấp và cung cấp các thông tin về kinh tế – tài chính, là công cụ quan trọng trong việc tổ chức quản lý sản xuất, chỉ đạo điều hành và ra quyết định. 5 Vũ Ngọc Huyên Bài giảng Nguyên lý kế toán 1.2. Các nguyên tắc cơ bản của hạch toán kế toán Có 12 nguyên tắc cơ bản của kế toán, đó là: 1. Nguyên tắc thước đo tiền tệ: + Nguyên tắc này khẳng định 1 đơn vị thống nhất trong việc tính toán và ghi chép các nghiệp vụ kinh tế tài chính phát sinh là tiền tệ.( những nghiệp vụ kinh tế phát sinh không thể biểu hiện bằng tiền thì kế toán không thể ghi nhận được) + Kế toán lựa chọn và và sử dụng một đơn vị tiền tệ làm thước đo (thông thường thước đo tiền tệ được lựa chọn là đơn vị tiền tệ chính chức của quốc gia mà đơn vị kế toán đăng ký hoạt động) 2. Nguyên tắc đơn vị kế toán: + Đơn vị kế toán là một đơn vị kinh tế sử dụng các tiềm lực về tài sản để tiến hành sản xuất – kinh doanh, thực hiện quá trình ghi chép, tổng hợp và báo cáo kết quả hoạt động của mình + Về mặt kế toán, mỗi doanh nghiệp, mỗi đơn vị quốc doanh, công ty trách nhiệm hữu hạn… được xem là một tổ chức độc lập, đều là đơn vị kế toán 3. Nguyên tắc hoạt động liên tục: Nguyên tắc này quy định việc ghi chép kế toán phải được đặt ra trên giả thiết là doanh nghiệp sẽ hoạt động liên tục vô thời hạn hay ít nhất là không bị giải thể trong tương lai gần. Do vậy kế toán không quan tâm đến giá thị trường của tài sản, tiền vốn hay công nợ mà nó đang giám đốc. Ví thế mà công tác kế toán đều được phản ánh theo giá phí và giá gốc 4. Nguyên tắc kỳ kế toán: + Theo Luật kế toán kỳ kế toán là khoản thời gian xác định từ thời điểm đơn vị kế toán bắt đầu ghi sổ kế toán đến thời điểm kết thúc việc ghi sổ kế toán, khoá sổ để lập báo cáo tài chính (là thời điểm báo cáo tài chính được lập lên) + Kỳ kế toán chính thức thường là 1 năm – 12 tháng + Kỳ kế toán tạm thời có thể theo tháng, quý Đối với Việt Nam năm tài chính kết thúc vào ngày 31/12 hàng năm 5. Nguyên tắc giá phí: + Mọi ghi chép, tính toán vật tư, tài sản, công nợ, chi phí…phải dựa vào giá trị thực tế là giá vốn hay giá gốc mà không chịu ảnh hưởng của giá thị trường lúc tăng lúc giảm. Vì theo 6 Vũ Ngọc Huyên Bài giảng Nguyên lý kế toán nguyên tắc hoạt động liên tục nên nó không quan tâm đến giá thị trường (trừ trường hợp đặc biệt khi giá thị trường của những hàng tồn kho tụt xuống thấp hơn giá phí) + Giá phí của tài sản được tính theo số tiền hoặc các khoản tương đương tiền đã trả, phải trả hoặc tính theo giá trị hợp lý của tài sản vào thời điểm tài sản được ghi nhận. 6. Nguyên tắc doanh thu thực hiện: + Thời điểm ghi nhận doanh thu là trùng với thời điểm chuyển quyền sở hữu sản phẩm hàng hoá, dịch vụ + Doanh thu chỉ được ghi nhận khi đơn vị đã hoàn thành trách nhiệm cung cấp sản phẩm, hàng hoá hay dịch vụ cho khách hàng và đã được khách hàng trả tiền hoặc chấp nhận thanh toán. Trường hợp đặc biệt: - Phương pháp tiền thực thu: - Phương pháp trả góp: - Phương pháp phần trăm hoàn thành: 7. Nguyên tắc phù hợp: + Nguyên tắc phù hợp là phù hợp giữa doanh thu và chi phí để xác định kết quả kinh doanh sau một kỳ nhất định. Khi ghi nhận một khoản doanh thu thì phải ghi nhận một khoản chi phí tương ứng có liên quan đến việc tạo ra doanh thu đó. + Quy định việc xác định chi phí để tính kết quả cuối cùng (lãi, lỗ) của doanh nghiệp. Chi phí để tính lãi lỗ là tất cả các chi phí phải gánh chịu để tạo nên doanh thu đã ghi nhận trong kỳ. Đối với những chi phí trả trước phải được tính toán và phân bổ vào các kỳ sau. 8. Nguyên tắc khách quan: + Đòi hỏi mọi quá trình ghi chép kế toán phải được đặt trên cơ sở khách quan, có thể kiểm tra được tức là khi ghi sổ kế toán phải có chứng từ gốc kèm theo để đảm bảo tính trung thực của nguồn số liệu. Ví dụ như hoá đơn, thoả thuận, hợp đồng…. + Số liệu kế toán được ghi chép và lập báo cáo đảm bảo độ tin cậy và giúp các nhà chuyên môn kiểm tra dẽ dàng. Trong hoạt động ghi chép, phản ánh thông tin tài chính, kế toán có thể có nhiều bằng chứng khác nhau như bao giờ cũng phải dựa vào những bằng chứng khách quan nhất. 9. Nguyên tắc nhất quán: 7 Vũ Ngọc Huyên Bài giảng Nguyên lý kế toán + Quá trình kế toán phải áp dụng tất cả các khái niệm, nguyên tắc, các chuẩn mực, các phương pháp tính toán phải trên cơ sở nhất quán từ kỳ này sang kỳ khác. + Trong trường hợp có sự thay đổi thì phải có sự giải trình trong thuyết minh báo cáo tài chính + Mục đích vì nó giúp cho người sử dụng thông tin trên báo cáo tài chính có thể so sánh và phân tích được thông tin qua các kỳ, hiểu được những thay đổi về tình hình tài chính của đơn vị. 10. Nguyên tắc thận trọng: + Khi có nhiều giải pháp hãy chọn giải pháp ít ảnh hưởng nhất tới vốn chủ sở hữu. + Thận trọng là việc xem xét, cân nhắc, phán đoán cần thiết để lập các ước tính kế toán. Theo Chuẩn mực kế toán số 1 – chuẩn mực chung đòi hỏi: 1. Phải lập các khoản dự phòng nhưng không lập quá lớn 2. Không đánh giá cao hơn giá trị của các tài sản và các khoản thu nhập 3. Không đánh gía thấp hơn giá trị của các khoản nợ phải trả và chi phí 4. Doanh thu và thu nhập chỉ được ghi nhận khi có bằng chứng chắc chắn về khả năng thu được lợi ích kinh tế, còn chi phí phải được ghi nhận khi có bằng chứng về khả năng phát sinh chi phí Như vậy: Nguyên tắc thận trọng là ghi việc tăng vốn chủ sở hữu khi nào chúng có chứng cớ chắc chắn nhưng ghi giảm ngay khi chúng có chứng cớ chưa chắc chắn 11. Nguyên tắc công khai: + Tất cả các hoạt động kinh tế diễn ra trong kỳ của đơn vị đều phải được phản ánh đầy đủ trong hệ thống báo cáo, phải giải thích rõ ràng các số liệu quan trọng để người đọc báo cáo hiểu đúng tình hình tài chính của đơn vị. + Theo nguyên tắc này các báo cáo tài chính phải phản ánh trung thực, khách quan về tình hình tài chính đã phát sinh trong kỳ kế toán. 12. Nguyên tắc trọng yếu (thực chất): + Đòi hỏi ghi chép các yếu tố được coi là quan trọng bỏ qua những yếu tố được coi là không quan trọng nếu yếu tố bỏ qua đó không ảnh hưởng đến sự nhận xét, đánh giá đối với người sử dụng thông tin kế toán. 8 Vũ Ngọc Huyên Bài giảng Nguyên lý kế toán + Các vấn đề không quan trọng có thể được bỏ qua nếu chúng không làm thay đổi bản chất của thông tin kế toán. (bỏ qua nhưng không có nghĩa là không ghi nhận mà có thể không tuân cần tuân theo đúng bản chất của sự kiện 1.3. ĐỐI TƯỢNG CỦA HẠCH TOÁN KẾ TOÁN 1.3.1. Khái quát về đối tượng của kế toán - Đối tượng chung của các môn khoa học kinh tế là quá trình tái sản xuất xã hội trong đó mỗi môn khoa học nghiên cứu một góc độ riêng. - Hạch toán kế toán là một môn khoa học khác với các môn khoa học khác, vì nó là: phương pháp phản ánh và giám đốc các loại vốn kinh doanh, các quá trình kinh doanh công cụ để phục vụ quản lý kinh tế – tài chính trong toàn bộ các khâu của nền kinh tế quốc dân => Vì vậy, kế toán được các đơn vị, các tổ chức sử dụng để phản ánh và giám đốc các loại vật tư, tài sản, tiền vốn, các hoạt động kinh tế – tài chính của mình. - Nghiên cứu đối tượng kế toán là đi nghiên cứu những nội dung cụ thể mà công tác kế toán phản ánh và giám đốc. - Trong lĩnh vực sản xuất kinh doanh hay bất cứ một lĩnh vực nào, ngay từ đầu muốn tiến hành hoạt động kinh doanh doanh nghiệp nhất thiết phải có một khối lượng vốn nhất định ban đầu, được gọi là vốn kinh doanh. - Vốn ban đầu tham gia vào 3 giai đoạn sản xuất: cung cấp, sản xuất và tiêu thụ sản phẩm. Do đó vốn này tồn tại dưới nhiều dạng khác nhau (vất chất hoặc phi vật chất), được đo bằng tiền gọi là tài sản. Kế toán phải phản ánh đầy đủ và giám đốc chặt chẽ các loại vốn kinh doanh trong từng giai đoạn của sản suất - Tài sản được hình thành từ nhiều nguồn khác nhau. Do vốn tự có, có thể do vay mượn, do góp vốn liên doanh liên kết…. Kế toán phải phản ánh được nguồn hình thành của vốn kinh doanh, mục đích của mỗi loại nguồn vốn nhằm quản lý một cách chặt chẽ các loại tài sản của mình. Trong quá trình sản xuất, tài sản của đơn vị vận động không ngừng qua các giai đoạn khác nhau, nó biến đổi về mặt hình thái và mặt giá trị Tiền – Hàng – Hàng – Tiền 9 Vũ Ngọc Huyên Bài giảng Nguyên lý kế toán Đặc trưng riêng của hạch toán kế toán là nghiên cứu sự vận động lien tục của tài sản và nguồn hình thành tài sản đó Kết luận: Đối tượng của hạch toán kế toán là nghiên cứu các loại tài sản trong mối quan hệ 2 mặt vốn và nguồn vốn, nghiên cứu sự vận động không ngừng của tài sản trong doanh nghiệp thông qua các nghiệp vụ kinh té phát sinh. 1.3.2. Tài sản * Sự hình thành tài sản: Theo định nghĩa của Uỷ ban Tiêu chuẩn Kế toán quốc tế (IASC) thì: “Tài sản là nguồn lực (kinh tế) do doanh nghiệp kiểm soát, nó là kết quả của các sự kiện đã phát sinh trong quá khứ và mang lại lợi ích kinh tế trong tương lai cho doanh nghiệp, - Tài sản biểu thị lợi ích mà đơn vị sẽ thu được trong tương lai. VD: nguyên vật liệu, lao động qua quá trình sản xuất sẽ tạo ra sản phẩm - Tài sản là tiềm năng của đơn vị phục vụ cho các hoạt động kinh tế theo chức năng, nhiêm vụ - Tài sản của doanh nghiệp gồm nhiều loại: Nhà xưởng, máy móc, nguyên vật liệu,…Mỗi loại tài sản đều có nguồn gốc hình thành gọi là nguồn vốn. - Không tài sản nào không có nguồn gốc hình thành - Giá trị tài sản và nguồn hình thành tài sản chỉ là 2 mặt khác nhau của 1 tài sản chứ không phải là 2 tài sản riêng biệt. + Xét về mặt giá trị tài sản biểu hiện: tài sản phản ánh cái đang có, gọi là vón kinh doanh + Xét về nguồn hình thành: tài sản biểu hiện mặt trừu tượng cho biết tài sản hình thành từ đâu Trong một dơn vị hạch toán, về mặt lượng: Tổng giá trị tài sản bao giờ cũng bằng tổng nguồn hình thành tài sản Phương trình kinh tế cơ bản: 1. Tài sản = Nguồn vốn 2. Nguồn vốn = Nợ phải trả + Nguồn chủ sở hữu 3. Tài sản = Nợ phải trả + Nguồn chủ sở hữu 4. Nguồn chủ sở hữu = Tài sản - Nợ phải trả 10 . Bài giảng Nguyên lý kế toán BÀI GIẢNG MÔN HỌC: NGUYÊN LÝ KẾ TOÁN CHƯƠNG 1: BẢN CHẤT VÀ ĐỐI TƯỢNG CỦA HẠCH TOÁN KẾ TOÁN 1.1. Bản chất của hạch toán ké toán: . Phòng kế hoạch Vũ Ngọc Huyên Bài giảng Nguyên lý kế toán 1.1.4. Các bộ phận của hạch toán Gồm: Hạch toán nghiệp vụ, hạch toán thống kê và hạch toán kế toán