BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI ============o0o============ TRẦN SỸ LUẬN RÈN LUYỆN CHO HỌC SINH KỸ NĂNG TỰ HỌC TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LUẬN ÁN TIẾN SỸ GIÁO DỤC HỌC Hà Nội, năm 2013 B GI O D C V O T OỘ Á Ụ À ĐÀ Ạ TR NG I H C S PH M H N IƯỜ ĐẠ Ọ Ư Ạ À Ộ ============o0o============ TR N S LU NẦ Ỹ Ậ RÈN LUY N CHO H C SINH K N NG T H C TRONG Ệ Ọ Ỹ Ă Ự Ọ D Y H C SINH H C 11 TRUNG H C PH THÔNGẠ Ọ Ọ Ọ Ổ Chuyên ng nh: Lý lu n v PPDH b môn sinh h cà ậ à ộ ọ Mã s : 62.14.01.11ố 2 2 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả, số liệu trình bày trong luận án là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác Hà Nội, tháng năm 2013 2 3 3 LỜI CẢM ƠN Luận án này được hoàn thành tại Bộ môn phương pháp dạy học Sinh học, Khoa Sinh học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc đến thầy giáo hướng dẫn khoa học PGS.TS. Nguyễn Đức Thành đã tận tâm giúp đỡ, hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu, thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn tập thể Bộ môn Phương pháp dạy học, Khoa Sinh học, Phòng sau đại học, Ban Giám hiệu Trường Đại Sư phạm Hà Nội, đã tạo mọi điều kiện cho tôi học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn quý thày, cô lãnh đạo Trường Đại Hồng Đức Thanh Hóa; quý thầy cô trong bộ môn Sinh học, Khoa Khoa học tự nhiên Trường Đại Hồng Đức Thanh Hóa; các đồng chí là lãnh đạo Viện Khoa học Lao động và Xã hội, các đồng chí lãnh đạo Trung tâm Dân số, Lao động, Việc làm và các anh, chị em đồng nghiệp trong Trung tâm - nơi tôi công tác, đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện để tôi hoàn thành luận án này. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, quý thày cố và các em học sinh- nơi tôi điều tra, phỏng vấn, lấy số liệu và thực nghiệm sư phạm đã tạo mọi điều kiện cho tôi hoàn thành luận án. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn các thành viên trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Hà Nội, tháng 09 năm 2013 Trần Sỹ Luận 3 4 4 MỤC LỤC Trang phụ bìa Trang Lời cam đoan i Lời cảm ơn ii Mục lục iii Danh mục các chữ viết tắt vi Danh mục các bảng, sơ đồ và biểu đồ vii MỞ ĐẦU 1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC RÈN LUYỆN KỸ NĂNG TỰ HỌC SINH HỌC 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 7 1.1. Lược sử nghiên cứu về tự học và kỹ năng tự học 7 1.1.1. Trên thế giới 7 1.1.1.1. Tự học 7 1.1.1.2. Kỹ năng và kỹ năng tự học 13 1.1.2. Ở Việt Nam 14 1.1.2.1. Tự học 14 1.1.2.2. Kỹ năng và kỹ năng tự học 17 1.2. Cơ sở lý luận về kỹ năng tự học và rèn luyện kỹ năng tự học 18 1.2.1. Quan niệm về học 18 1.2.2. Lý thuyết kiến tạo 20 1.2.3. Tự học 24 1.2.3.1. Quan niệm về tự học 24 1.2.3.2. Các hình thức tự học 24 1.2.3.3. Các giai đoạn của quá trình tự học 25 1.2.4. Quan niệm về kỹ năng và kỹ năng tự học 29 1.2.4.1. Kỹ năng 29 1.2.4.2. Kỹ năng tự học 31 1.2.4.3. Quan hệ giữa kỹ năng với cách học, mục tiêu học, nội dung học và năng lực 31 1.2.4.4. Quan hệ giữa tri thức, kỹ năng và kỹ xảo 32 1.2.5. Rèn luyện kỹ năng tự học 34 1.2.5.1. Thực chất rèn luyện kỹ năng tự học là gì? 34 1.2.5.2. Nguyên tắc rèn luyện kỹ năng tự học 34 1.2.5.3. Quy trình rèn luyện kỹ năng tự học 35 1.3. Thực trạng rèn luyện kỹ năng tự học Sinh học 11 37 1.3.1. Mục tiêu khảo sát 37 1.3.2. Phương pháp khảo sát 37 1.3.3. Đối tượng khảo sát 37 1.3.4. Nhiệm vụ khảo sát 38 1.3.5. Kết quả khảo sát 38 Chương 2. RÈN LUYỆN CHO HỌC SINH KỸ NĂNG TỰ HỌC TRONG DẠY HỌC SINH HỌC 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 46 2.1. Đặc điểm Sinh học 11 46 2.1.1. Quan điểm xây dựng chương trình Sinh học 11 46 4 5 5 2.1.2. Mục tiêu Sinh học 11 47 2.1.3. Đặc điểm nội dung và lôgic hình thành kiến thức Sinh học 11 48 2.1.3.1. Đặc điểm nội dung 48 2.1.3.2. Lôgic hình thành kiến thức Sinh học 11 49 2.2. Kỹ năng tự học Sinh học 11 59 2.2.1. Nhóm kỹ năng kiến tạo kiến thức 59 2.2.1.1. Nhóm kỹ năng thu nhận kiến thức 59 2.2.1.2. Nhóm kỹ năng sáp nhập kiến thức 64 2.2.2. Nhóm kỹ năng biện luận sản phẩm kiến tạo 68 2.2.2.1. Kỹ năng lập dàn ý chi tiết 69 2.2.2.2. Kỹ năng lập bảng hệ thống kiến thức 70 2.2.2.3. Kỹ năng lập sơ đồ hệ thống kiến thức 72 2.2.2.4. Kỹ năng thảo luận, bảo vệ sản phẩm kiến tạo 75 2.2.2.5. Kỹ năng tự điều chỉnh kết quả học tập 77 2.2.3. Kỹ năng vận dụng kiến thức 78 2.3. Rèn luyện kỹ năng tự học Sinh học 11 79 2.3.1. Nguyên tắc rèn luyện kỹ năng tự học Sinh học 11 79 2.3.1.1. Bám sát mục tiêu, chuẩn kiến thức, kỹ năng Sinh học 11 79 2.3.1.2. Rèn luyện kỹ năng tự học Sinh học 11 trong quá trình hình thành kiến thức Sinh học 11 79 2.3.1.3. Rèn luyện kỹ năng tự học Sinh học 11 phải nâng dần mức độ phối hợp giữa các kỹ năng 80 2.3.1.4. Rèn luyện kỹ năng tự học Sinh học 11 phải đặt trong sự hình thành và phát triển năng lực tự học Sinh học 11 80 2.3.2. Biện pháp rèn luyện kỹ năng tự học Sinh học 11 80 2.3.2.1. Biện pháp chung 81 2.3.2.2. Biện pháp cụ thể 82 2.3.2.3. Vận dụng quy trình rèn luyện kỹ năng tự học Sinh học 11 trong hình thức bài lên lớp 88 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM 99 3.1. Mục tiêu thực nghiệm 99 3.2. Nội dung thực nghiệm 99 3.2.1. Các bài thực nghiệm sư phạm 99 3.2.2. Kiểm tra mức độ đạt được kỹ năng tự học Sinh học 11 qua rèn luyện 100 3.2.3. Kiểm tra kết quả lĩnh hội kiến thức 100 3.3. Phương pháp thực nghiệm 100 3.3.1. Chọn trường, lớp và giáo viên dạy thực nghiệm 100 3.3.2. Bố trí thực nghiệm 101 3.3.3. Phương pháp thu thập dữ liệu 101 3.3.3.1. Đo lường kỹ năng tự học đạt được qua rèn luyện 101 3.3.3.2. Đo lường kết quả lĩnh hội kiến thức 104 3.4. Kết quả thực nghiệm sư phạm và biện luận 104 3.4.1. Phân tích định lượng 104 5 6 6 3.4.1.1. Mức độ đạt được kỹ năng tự học Sinh học 11 của HS qua rèn luyện 104 3.4.1.2. Trình tự các thao tác của các kỹ năng tự học Sinh học 11 được học sinh sử dụng trong quá trình tự học 111 3.4.1.3. Kết quả lĩnh hội kiến thức của học sinh 112 3.4.2. Phân tích định tính 117 3.4.2.1. Tinh thần, thái độ học tập của học sinh 117 3.4.2.2. Sự phát triển kỹ năng tự học Sinh học 11 của học sinh qua rèn luyện 118 3.4.2.3. Tác động của KNTH đạt được đến hiệu quả học tập của HS 120 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ 122 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ 124 TÀI LIỆU THAM KHẢO 125 PHỤ LỤC 132 PHỤ LỤC 1. Phiếu điều tra thực trạng kỹ năng tự học Sinh học 11 của học sinh p 1 PHỤ LỤC 2. Phiếu điều tra thực trạng giảng dạy Sinh học 11 của học sinh p 2 PHỤ LỤC 3. Chuẩn kiến thức và kỹ năng Sinh học 11 p 3 PHỤ LỤC 4. Các đề kiểm tra thực nghiệm sư phạm p 5 PHỤ LỤC 5. Chuẩn đánh giá kỹ năng tự học Sinh học 11 p 11 PHỤ LỤC 6. Đáp án các đề kiểm tra thực nghiệm sư phạm p 13 PHỤ LỤC 7. Một số giáo án thực nghiệm p 17 PHỤ LỤC 8. Một số giáo án đối chứng p 49 BẢNG GHI CHÚ NHỮNG CỤM TỪ VIẾT TẮT TT Viết tắt Viết đầy đủ 1 CHVC&NL Chuyển hóa vật chất và năng lượng 2 CQ Cơ quan 3 ĐC Đối chứng 4 ĐV Động vật 5 ĐK Điều kiện 6 GP Giảm phân 7 GV Giáo viên 8 HS Học sinh 9 HD Hướng dẫn 10 KT Kiểm tra 11 KN Kỹ năng 12 KNTH Kỹ năng tự học 6 7 7 13 NP Nguyên phân 14 ND Nội dung 15 PPDH Phương pháp dạy học 16 PPDHTC Phương pháp dạy học tích cực 17 SGK Sách giáo khoa 18 SH Sinh học 29 ST&PT Sinh trưởng và phát triển 20 TB Tế bào 21 THPT Trung học phổ thông 22 TT Thao tác 23 TN Thực nghiệm 24 TNSP Thực nghiệm sư phạm 25 TV Thực vật 26 TH Tự học 27 VD Ví dụ DANH MỤC CÁC BẢNG, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ TT Số hiệu Tên bảng Trang 1 Bảng 1.1 Đối tượng điều tra kỹ năng tự học Sinh học 11 37 2 Bảng 1.2 Mức độ đạt được kỹ năng tự học Sinh học 11 ở một số HS trong nhóm khảo sát 38 3 Bảng 1.3 Nhận thức của một số học sinh trong nhóm khảo sát về tầm quan trọng và hứng thú học tập với Sinh học 11 39 4 Bảng 1.4 Rèn luyện kỹ năng tự học Sinh học 11 cho học sinh ở một số giáo viên trong nhóm khảo sát 42 5 Bảng 2.1 Quy trình rèn luyện kỹ năng tự học Sinh học 11 81 6 Bảng 2.2 Tổng hợp các mức độ vận dụng quy trình rèn luyện kỹ năng tự học Sinh học 11 96 7 Bảng 3.1 Các bài thực nghiệm 99 8 Bảng 3.2 Trường, lớp và giáo viên dạy thực nghiệm 102 9 Bảng 3.3 Thang đo mức độ đạt được kỹ năng tự học Sinh học 11 102 10 Bảng 3.4 Các bài học bố trí kiểm tra kỹ năng tự học Sinh học 11 104 7 8 8 11 Bảng 3.5 Cơ cấu học sinh chia theo mức độ đạt được kỹ năng xác định nội dung theo định hướng của chủ đề và kết quả kiểm định sự sai khác về mức độ đạt được kỹ năng này của học sinh giữa 3 lần kiểm tra 105 12 Bảng 3.6 Cơ cấu học sinh chia theo mức độ đạt được kỹ năng xác định bản chất nội dung trong chủ đề và kết quả kiểm định sự sai khác về mức độ đạt được kỹ năng này của học sinh giữa 3 lần kiểm tra 106 13 Bảng 3.7 Cơ cấu học sinh chia theo mức độ đạt được kỹ năng xác định quan hệ giữa các kiến thức mới thu nhận với nhau và với kiến thức đã có và kết quả kiểm định sự sai khác về mức độ đạt được kỹ năng này của học sinh giữa 3 lần kiểm tra 107 14 Bảng 3.8 Cơ cấu học sinh chia theo mức độ đạt được kỹ năng xác định vị trí của kiến thức mới trong hệ thống kiến thức đã có và kết quả kiểm định sự sai khác về mức độ đạt được kỹ năng này của học sinh giữa 3 lần kiểm tra 108 15 Bảng 3.9 Cơ cấu học sinh chia theo mức độ đạt được kỹ năng lập bảng hệ thống hóa kiến thức và kết quả kiểm định sự sai khác về mức độ đạt được kỹ năng này của học sinh giữa 3 lần kiểm tra 109 16 Bảng 3.10 Cơ cấu học sinh chia theo mức độ đạt được kỹ năng lập sơ đồ hệ thống hóa kiến thức và kết quả kiểm định sự sai khác về mức độ đạt được kỹ năng này của học sinh giữa 3 lần kiểm tra 110 17 Bảng 3.11 Tỷ lệ học sinh sử dụng đúng trình tự thao tác của kỹ năng tự học Sinh học 11 ở 3 lần kiểm tra 111 18 Bảng 3.12 Tổng hợp phân phối tần suất điểm qua ba lần kiểm tra ở nhóm đối chứng và thực nghiệm 112 19 Bảng 3.13 Tần xuất hội tụ tiến (f)- số % học sinh đạt điểm Xi trở lên ở 3 lần kiểm tra 113 20 Bảng 3.14 Bảng tổng hợp các tham số đặc trưng qua 3 lần kiểm tra 114 21 Bảng 3.15 Kết quả kiểm định sự sai khác điểm trung bình cộng giữa các bài kiểm tra của nhóm đối chứng và thực nghiệm 115 22 Bảng 3.16 Kết quả kiểm định sự sai khác điểm trung bình cộng giữa các lần kiểm tra của cùng nhóm đối chứng/thực nghiệm 116 23 Sơ đồ 1.1 Quá trình sát nhập kiến thức mới thu nhận vào vốn kiến thức đã có theo tư tưởng lý thuyết kiến tạo 21 24 Sơ đồ 1.2 Quá trình đạt được mục tiêu học tập theo các hình thức tự học 25 25 Sơ đồ 1.3 Chu trình học ba thời 26 26 Sơ đồ 1.4 Các giai đoạn tự học của học sinh theo một chủ đề 27 27 Sơ đồ 1.5 Mối quan hệ giữa kỹ năng học, cách học, nội dung học và mục tiêu 31 8 9 9 28 Sơ đồ 2.1 Lôgic hình thành kiến thức chuyển hóa vật chất và năng lượng ở thực vật, động vật và cấp cơ thể 51 29 Sơ đồ 2.2 Lôgic hình thành kiến thức cảm ứng ở thực vật, động vật và cấp cơ thể 54 30 Sơ đồ 2.3 Lôgic hình thành kiến thức sinh trưởng và phát triển ở thực vật, động vật và cấp cơ thể 56 31 Sơ đồ 2.4 Lôgic hình thành kiến thức sinh sản ở thực vật, động vật và cấp cơ thể 58 32 Sơ đồ 2.5 Lôgic hình thành kiến thức Sinh học 11 58 33 Sơ đồ 2.6 Hệ thống kiến thức về cảm ứng ở thực vật 67 34 Sơ đồ 2.7 Hệ thống kiến thức về các hình thức sinh sản ở động vật 68 35 Sơ đồ 2.8 Hệ thống hóa kiến thức về cảm ứng ở thực vật, động vật 74 36 Sơ đồ 2.9 Hệ thống hóa kiến thức về sinh sản ở thực vật, động vật 75 37 Biểu đồ 1.1 Thời lượng trung bình tự học/ngày trong hình thức ngoài giờ lên lớp ở một số học sinh trong nhóm khảo sát 40 38 Biểu đồ 1.2 Đánh giá của một số giáo viên trong nhóm khảo sát về khả năng tự học của học sinh 41 39 Biểu đồ 1.3 Nhận thức của một số giáo viên trong nhóm khảo sát về vai trò tự học trong việc hình thành kiến thức, kỹ năng cho học sinh 42 40 Biểu đồ 3.1 Cơ cấu học sinh chia theo mức độ đạt được kỹ năng tự học Sinh học 11 111 40 Biểu đồ 3.2 Phân phối tần xuất kết quả lĩnh hội kiến thức Sinh học 11 qua 3 lần kiểm tra 113 41 Biểu đồ 3.3 Tần xuất hội tụ tiến (f)- số % học sinh đạt điểm Xi trở lên qua 3 lần kiểm tra 114 42 Hình 2.1 Điều hòa hoạt động tim của hệ thần kinh sinh dưỡng 60 43 Hình 2.2 Ngọn cây trong hộp tối quay về phía nguồn sáng 61 9 10 10 10 . việc rèn luyện kỹ năng tự học Sinh hoc 11 trung học phổ thông; 16 17 17 Chương 2. Rèn luyện cho học sinh kỹ năng tự học trong dạy học Sinh hoc 11 trung học. thức, kỹ năng Sinh học 11 79 2.3.1.2. Rèn luyện kỹ năng tự học Sinh học 11 trong quá trình hình thành kiến thức Sinh học 11 79 2.3.1.3. Rèn luyện kỹ năng tự