các chữ viết tắt trong luận văn BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH ------ ------ ĐƯỜNG VĂN TỊNH XÂY DỰNG CÂU HỎI TRẮC NGHIỆM KHÁCH QUAN NHIỀU LỰA CHỌN DỰA TRÊN KẾT QUẢ TRẢ LỜI CÂU HỎI NGẮN CỦA HỌC SINH ĐỂ DẠY HỌC CHƯƠNG “TÍNH QUY LUẬT CỦA HIỆN TƯỢNG DI TRUYỀN ” SINH HỌC12 Chuyên ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP GIẢNG DẠY SINH HỌC Mã số: 60.10.14 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Đình Nhâm VINH-2010 LỜI CẢM ƠN Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giáo viên hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn Đình Nhâm, người đã đặt vấn đề và tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tác giả đi từ những bước đầu tiên của luận văn. Tác giả cũng xin chân thành cảm ơn các thầy cô bộ môn Phương pháp giảng dạy- Di truyền tiến hóa của Khoa sinh, Khoa sau đại học, Ban giám hiệu và thư viện trường Đại học Vinh, đã tạo điều kiện cho tác giả học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tác giả cũng gửi lời cảm ơn chân thành tới cán bộ giáo viên, học sinh trường THPT Phan Đăng Lưu, THPT Yên Thành 2, THPT Bắc Yên Thành, THPT Phan Thúc Trực và tập thể K16 Lý luận và Phương pháp giảng dạy Sinh học, gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã quan tâm, động viên, giúp đỡ tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Mặc dù đã rất cố gắng trong quá trình học tập, viết và hoàn thành luận văn nhưng luận văn khó tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong nhận được những ý kiến đóng góp của hội đồng chấm luận văn thạc sĩ - Trường Đại học Vinh và ý kiến trao đổi của đồng nghiệp về nội dung luận văn. Vinh, tháng 12 năm 2010 Tác giả Đường Văn Tịnh MỤC LỤC 2 Trang Trang bìa phụ Lời cảm ơn 1 Mục lục 2 Danh mục các chữ viết tắt trong luận văn 4 PHẦN I - MỞ ĐẦU I. Lý do chọn đề tài 5 II. Mục đích nghiên cứu 6 III. Nhiệm vụ nghiên cứu 6 IV. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 7 V. Giả thuyết khoa học 7 VI. Phương pháp nghiên cứu 7 VII. Cấu trúc của luận văn 8 VIII. Những đóng góp của đề tài 9 PHẦN II – NỘI DUNG NGHIÊN CỨU Chương I. Cơ sở lý luận và thực tiển của đề tài 1.1. Sơ lược về lịch sử nghiên cứu 10 1.2. Kiểm tra và đánh giá kết quả học tập 15 1.3.Trắc nghiệm là công cụ để đánh giá kết quả học tập 17 1.4. Phương pháp xác định các chỉ tiêu định lượng của câu trắc nghiệm, bài trắc nghiệm dạng MCQ. 20 1.5.Cơ sở của kỹ thuật xây dựng câu hỏi dạng MCQ 25 1.6.Trắc nghiệm là một phương pháp dạy học. 26 Chương II. Xây dựng câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn dựa trên kết quả trả lời câu hỏi ngắn của học sinh để dạy học chương“Tính quy luật của hiện tượng Di truyền ” sinh học 12 2.1. Mục đích sử dụng của bộ câu hỏi trắc nghiệm. 30 2.2. Tiêu chuẩn của một câu hỏi TN, một bài TN dạng MCQ. 30 2.3. Quy trình xây dựng câu hỏi TNKQ nhiều lựa chọn dựa trên kết quả trả lời câu hỏi ngắn của học sinh. 32 2.4. Nghiên cứu nội dung cần trắc nghiệm. 36 2.5. Xây dựng kế hoạch trắc nghiệm 50 2.6. Xây dựng câu hỏi trắc nghiệm theo kế hoạch 51 2.7. Đánh giá chất lượng của bộ trắc nghiệm. 52 Chương III. Thực nghiệm đánh giá trắc nghiệm 3.1. Mục đích và nhiệm vụ thực nghiệm ĐGTN 60 3.2. Nội dung và phương pháp thực nghiệm ĐGTN. 60 3.3. Kết quả thực nghiệm đánh giá trắc nghiệm 62 3.4. Đánh giá việc sử dụngTN dạng MCQ trong dạy học. 66 PHẦN III- KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ 1. Kết luận 68 2. Đề nghị 68 Tài liệu tham khảo 70 Phụ lục 1 72 3 Phụ lục 2 85 Phụ lục 3 114 CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN Viết tắt Đọc là DH Dạy học DT Di truyền DI Index of discrimination (độ phân biệt). ĐGTN Đánh giá trắc nghiệm ĐC Đối chứng ĐH Đại học GD Giáo dục GV Giáo viên HS Học sinh Fv F value (giá trị F: độ khó). KQHT Kết quả học tập KT Kiểm tra KTĐG Kiểm tra đánh giá MCQ Multiple Choice Question (nhiều lựa chọn) Nxb Nhà xuất bản r Reliability (độ tin cậy) 4 SGK Sách giáo khoa SH Sinh học QLDT Quy luật di truyền PPGD Phương pháp giảng dạy QTHT Quá trình học tập THPT Trung học phổ thông THCS Trung học cơ sở TN Trắc nghiệm TNKQ Trắc nghiệm khách quan TNTL Trắc nghiệm tự luận THPT Trung học phổ thông TN Thực nghiệm PHẦN I - MỞ ĐẦU I. Lý do chọn đề tài Phương pháp giáo dục là một thành tố quan trọng và có tính quyết định đối với chất lượng của QTDH. Đất nước ta đang trong thời đại đổi mới và hội nhập quốc tế, vì vậy việc đào tạo con người - đào tạo nguồn lực lao động đóng một vai trò hết sức quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội . GD trở thành quốc sách hàng đầu, đầu tư cho GD là đầu tư cho sự phát triển bền vững. Trong giai đoạn mới hiện nay, ngành GD cần phải đào tạo ra những con người vững về tri thức khoa học, kiên định về lập trường chính trị, năng động, sáng tạo trong mọi hoạt động, chủ động trong hội nhập quốc tế, trở thành chủ nhân của đất nước, . Để hoàn thành tốt mục tiêu đó ngành GD đã tiến hành đổi mới toàn diện về mục tiêu DH, nội dung chương trình, phương pháp giảng dạy, cách thức KTĐG kết quả học tập của HS. Xã hội loài người đang trong thời đại bùng nổ thông tin, tri thức khoa học, kỹ thuật và công nghệ không ngừng được khám phá, phát hiện vì thế nên chương trình giảng dạy ở các cấp học, ngành học ngày càng nhiều nội dung mới và khó mà đặc biệt là trong lĩnh vực SH - một bộ môn đang phát triển mạnh ở thế kỉ 21. Trong xu hướng tri thức khoa học không ngừng được tăng lên, nội dung chương trình DH ngày càng nhiều thì một vấn đề tất yếu là phải đổi mới toàn diện về GD từ mục tiêu, nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức DH cũng như việc KTĐG kết quả học tập của người học. Trong những vấn đề cần phải đổi mới thì PPGD và phương thức KTĐG được xem là những khâu quan trọng nhằm xác định rõ chất lượng DH, nó là một trong những kênh thông tin để định hướng quá trình dạy và học. Mặt khác dựa vào kết quả KTĐG, kết hợp với phân 5 tích so sánh để khẳng định hiệu quả của việc cải tiến nội dung chương trình và PPGD, kịp thời phát hiện những thiếu khuyết để có sự điều chỉnh các khâu trong QTDH một cách hợp lí để đạt kết quả cao nhất.Thực trạng DH và KTĐG ở các trường phổ thông hiện nay cho thấy: Nội dung các bài dạy tương đối nặng về lí thuyết, các bài thực hành, bài ôn tập còn ít và nội dung còn đơn điệu, chưa khái quát một cách triệt để tổng thể của chương trình. Công cụ kiểm tra chủ yếu sử dụng câu hỏi tự luận nên lượng thông tin có trong một bài kiểm tra không nhiều và khó đảm bảo tính khách quan trong đánh giá. Để nâng cao chất lượng dạy và học, nhiều nước trên thế giới đã sử dụng câu hỏi TNKQ với nhiều mục đích khác nhau như: sử dụng trong việc hình thành kiến thức mới, sử dụng để cũng cố, ôn tập kiến thức, để kiểm tra đánh giá KQHT của HS. Ở Việt Nam, trắc nghiệm khách quan (TNKQ) đã bắt đầu được sử dụng trong tuyển sinh đại học (ĐH) từ năm 2007, thi sát hạch cấp giấy phép lái xe, trong kiểm tra, đánh giá và trong giảng dạy bài mới. Tuy nhiên, bộ ngân hàng câu hỏi TN dùng để KTĐG còn ít về số lượng và chưa đạt chuẩn về chất lượng. Theo chúng tôi, mỗi môn học cần phải có một bộ ngân hàng TNKQ bám sát nội dung chương trình SGK, đo được nhiều mức độ nhận thức khác nhau như: ghi nhớ, hiểu, vận dụng, phân tích . Trong các loại TNKQ thì TNKQ dạng MCQ (Multiple choice question) có nhiều ưu điểm nhất, nó hạn chế được việc học tủ, ghi nhớ máy móc của HS, thay vào đó là HS phải tự học để có một lượng tri thức tổng thể, bao quát chương trình, hiểu rõ bản chất của vấn đề. thành kiến thức mới. Sử dụng TNKQ dạng MCQ để hình thành kiến thức mới sẽ giúp HS lĩnh hội kiến thức vững chắc, tạo nên hứng thú, niềm say mê trong học tập, đồng thời dạy bài mới bằng TNKQ sẽ giúp HS làm quen với phương pháp thi TN vì vậy chất lượng của QTDH sẽ cao hơn, đảm bảo tính hiệu quả, tính khách quan trong hoạt động học tập nói chung và học môn SH nói riêng. Chương “Tính quy luật của hiện tượng Di truyền” phần di truyền học (DTH) thuộc chương trình SH 12 THPT là phần kiến thức mới và khó đòi hỏi tính lý luận và tính thực tiễn cao, chính vì thế nên việc xây dựng bộ câu hỏi TNKQ dạng MCQ đủ tiêu chuẩn cả về định lượng và định tính phần kiến thức này là một vấn đề khó nhưng rất cần thiết. Để đáp ứng yêu cầu đổi mới góp phần nâng cao chất lượng DH sinh học phổ thông nói chung và chất lượng DH phần kiến thức Di truyền học nói riêng chúng tôi chọn đề tài: “Xây dựng câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn dựa trên kết 6 quả trả lời câu hỏi ngắn của học sinh để dạy học chương Tính quy luật của hiện tượng Di truyền sinh học 12”. II. Mục đích nghiên cứu Xây dựng câu hỏi TNKQ nhiều lựa chon dựa trên kết quả trả lời câu hỏi ngắn của HS đủ tiêu chuẩn định tính và tiêu chuẩn định lượng thuộc chương “Tính quy luật của hiện tượng Di truyền” sinh học 12 để dạy học. III. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận của việc xây dựng trắc nghiệm, quy trình xây dựng hệ thống câu hỏi TNKQ dạng MCQ. - Nghiên cứu mục tiêu, nội dung chương trình và kế hoạch giảng dạy của chương “ Tính quy luật của hiện tượng Di truyền” sinh học 12 THPT, làm cơ sở để xây dựng kế hoạch soạn thảo hệ thống câu hỏi TN. - Tìm hiểu tình hình sử dụng TNKQ, đặc biệt là việc sử dụng MCQ trong DH Môn sinh học ở trường THPT. - Xác định nguyên tắc, quy trình xây dựng câu hỏi TNKQ nhiều lựa chọn dựa trên kết quả trả lời câu hỏi ngắn của học sinh đủ tiêu chuẩn kiến thức chương“Tính quy luật của hiện tượng Di truyền” sinh học 12. - Thực nghiệm khảo sát để đánh giá bộ câu hỏi TN đã xây dựng. - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá bộ câu hỏi TN đã xây dựng dạng MCQ chương “ Tính quy luật của hiện tượng Di truyền” sinh học 12. IV. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 1. Đối tượng nghiên cứu: 1.1.Quy trình xây dựng câu hỏi TNKQ nhiều lựa chọn dựa trên kết quả trả lời câu hỏi ngắn của học sinh chương“Tính quy luật của hiện tượng Di truyền” SH 12. 1.2. Quy trình sử dụng TNKQ trong dạy học sinh học 12. 2. Khách thể nghiên cứu: Học sinh lớp 12 và GV giảng dạy sinh học12 ở trường THPT trên địa bàn tỉnh Nghệ an. V. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng bộ câu hỏi trắc nghiệm khách quan chương “Tính quy luật của hiện tượng Di truyền” sinh học 12 đủ tiêu chuẩn và sử dụng hợp lí vào việc dạy học thì sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy và học chương này. VI. Phương pháp nghiên cứu 1.Phương pháp nghiên cứu lý thuyết. 7 - Nghiên cứu các văn bản Nghị quyết của Đảng và Nhà nước, Bộ Giáo dục - Đào tạo về đổi mới DH, KTĐG. - Nghiên cứu nội dung chương Tính quy luật của hiện tượng Di truyền sinh học 12, các tài liệu viết phần quy luật di truyền. - Nghiên cứu quy trình xây dựng TNKQ, và tài liệu về PPGD sinh học ở trường THPT, các công trình khoa học và tài liệu có liên quan. 2. Phương pháp điều tra. - Điều tra thực trạng dạy học kiến thức chương “Tính quy luật của hiện tượng Di truyền” ở trường THPT qua phiếu điều tra. - Thăm dò tình hình công tác KTĐG thành quả học tập ở các trường phổ thông bằng phiếu điều tra in sẳn . - Bàn luận với GV và HS phổ thông về bộ câu hỏi đã soạn thảo làm cơ sở để hoàn chỉnh câu hỏi và đưa vào thực nghiệm chính thức, bàn luận về phương pháp dạy học bằng cách sử dụng TNKQ dạng MCQ. 3. Thực nghiệm đánh giá trắc nghiệm. - Thực nghiệm đánh giá trắc nghiệm để đo các chỉ tiêu định tính và định lượng của câu TN, bài TN, bộ TN. 3.1. Các phương pháp thực nghiệm. 3.1.1. Thực nghiệm thăm dò. Việc thực nghiệm thăm dò nhằm tìm phương pháp tiến hành thực nghiệm, đồng thời để phát hiện những thiếu sót của câu hỏi, kịp thời chỉnh lí bổ sung để đưa vào thực nghiệm chính thức. 3.1.2. Thực nghiệm chính thức. Tiến hành thực nghiệm chính thức để đánh giá giá trị của bộ câu hỏi đã soạn thảo, làm cơ sở khoa học trước khi đưa ra áp dụng đại trà. 3.2. Phương pháp tập hợp và sắp xếp số liệu: Chúng tôi tập hợp điểm số TN, phân chia HS thành 3 nhóm: 30% nhóm khá-giỏi, 43% nhóm trung bình, 27% nhóm yếu. 4. Xử lý số liệu. Sau khi thu thập được số liệu qua thực nghiệm, chúng tôi tiến hành xử lý để có kết quả đánh giá khách quan về bài TN, bộ TN và đánh giá khách quan về hiệu quả của 8 phương pháp sử dụng MCQ trong dạy học so với phương pháp dạy học thông thường. Phương pháp xử lý dựa trên cơ sở phân tích các chỉ tiêu về độ khó, độ phân biệt, độ tin cậy của bộ câu hỏi MCQ. VII. Cấu trúc của luận văn Đề tài gồm 3 phần: • Phần I: Mở đầu • Phần II: Nội dung nghiên cứu (có 3 chương) Chương I. Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng TNKQ trong dạy học. Chương II. Xây dựng câu hỏi TNKQ nhiều lựa chọn dựa trên kết quả trả lời câu hỏi ngắn của học sinh để dạy chương “Tính quy luật của hiện tượng Di truyền” sinh học 12 THPT. Chương III. Thực nghiệm đánh giá trắc nghiệm. • Phần III: Kết luận và kiến nghị VIII. Những đóng góp của đề tài 1. Đưa ra các giải pháp để tăng chất lượng câu hỏi TNKQ dạng MCQ. 2. Xây dựng bộ TNKQ dạng MCQ gồm 150 câu thuộc chương “Tính quy luật của hiện tượng Di truyền” sinh học 12 THPT dựa trên kết quả trả lời câu hỏi ngắn của học sinh. 3. Bước đầu thực nghiệm để xác định giá trị của phương pháp sử dụng MCQ trong dạy học chương “Tính quy luật của hiện tượng Di truyền” sinh học 12 THPT. 9 PHẦN II – NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CHƯƠNG I CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG TNKQ TRONG DẠY HỌC 1.1. Sơ lược về lịch sử nghiên cứu 1.1.1. Trên thế giới Từ thời cổ, người Ai Cập đã biết sử dụng các phương pháp đo lường và TN để xây dựng các kim tự tháp, vận dụng vào sản xuất nông nghiệp và đời sống hàng ngày [9] nhưng phải đến thế kỷ XVII -XVIII thì một số nước châu Âu mới bắt đầu sử dụng TN trong nghiên cứu khoa học Vật lý, Tâm lý và sau đó đến động vật học. Sang đầu thế kỷ XIX, ở Đức và nhiều nước Châu Âu khác đã bắt đầu sử dụng TN trong các phòng thí nghiệm sinh học [9]. Quentin Stodola cho rằng nguồn gốc của khoa học đo lường và trắc nghiệm tâm lý, GD hiện đại có thể gắn liền với mối quan tâm về khoa học vật lý, tâm lý (psychophysics) ở cuối thế kỷ XIX. Trong tác phẩm “Nguồn gốc các loài” (1859), Darwin đã sử dụng các phương pháp kiểm tra, so sánh để phát hiện sự khác biệt giữa các chủng loại, các loài. Đến năm 1879 phòng thí nghiệm tâm lý đầu tiên được Wichelm weent thiết lập tại Leipzig của Đức, ở phòng thí nghiệm này các nhà tâm lý đã sử dụng phương pháp TN để tiến hành các phép đo về thị giác, thính giác, tốc độ phản ứng của cơ thể, .Sau đó tiếp tục ứng dụng để nghiên cứu thời gian nhận thức, tốc độ học tập của người học, v.v . Cuối thế kỷ XIX, Francis Galton (người Anh) đã áp dụng những nguyên tắc KT, đo lường của Darwin vào việc xác định trí thông minh bằng những TN về thời gian phản ứng và về sự phân biệt trong cảm giác. Những thí nghiệm này đã mở ra một hướng mới để đi đến các TN về năng lực trí tuệ của cá nhân và sau đó là TN theo nhóm. TN theo nhóm là hướng được phát triển mạnh và sau này nó phát triển trở thành các dạng TNKQ được sử dụng trong DH. Sang đầu thế kỷ XX, khoa học TN phát triển mạnh mẽ ở nhiều nước trên thế giới như: Anh, Pháp, Mỹ, Liên Xô, Hàn Quốc, Nhật Bản, … Vào đầu năm 1905, Alfred Biznet (người Pháp) và cộng sự đã xuất bản bài “trắc nghiệm của Biznet”, sau đó bài TN này đã được dịch và xuất bản tại Mỹ. Năm 1916, Lewis Terman ở Đại học Standford đã hoàn thiện và dịch bài TN của Biznet sang tiếng Anh, từ đó TN trí thông minh được gọi là TN Standford -Biznet. Mặc dầu không phải là các bài TN được dùng 10