CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP THẢO LUẬN NHÓM TRONG DẠY HỌC MÔN CHÍNH TRỊ Ở CÁC TRƯỜNG CAO ĐẲNG
Cơ sở lý luận của việc vận dụng phương pháp thảo luận nhóm trong dạy học môn Chính trị
1.1.1 Khái niệm nhóm và các hình thức chia nhóm
Theo từ điển tiếng Việt “nhóm” là tập hợp một số ít người theo những nguyên tắc nhất định để cùng nhau giải quyết một nhiệm vụ chung [29; 127]
Trong hoạt động xã hội, nhóm được hiểu là sự thống nhất về nguyện vọng, nhu cầu và mục đích chung Nó thể hiện sự phối hợp bình đẳng giữa các thành viên trong một phạm vi công việc nhất định.
Theo Nguyễn Đình Chỉnh trong cuốn Tâm lý học quản lý, nhóm không chỉ đơn thuần là tập hợp những người làm việc cùng nhau dưới sự chỉ đạo của một nhà quản lý Thực chất, nhóm là tập hợp các cá nhân có kỹ năng bổ sung cho nhau, cùng cam kết trách nhiệm thực hiện một mục tiêu chung Các thành viên trong nhóm tương tác chặt chẽ với nhau và với trưởng nhóm, phụ thuộc vào thông tin lẫn nhau để hoàn thành nhiệm vụ của mình.
Một nhóm sẽ được hình thành từ các cá nhân học sinh khi và chỉ khi có đủ các yếu tố cần thiết Sự hội tụ của những yếu tố này là điều kiện tiên quyết để tạo ra một nhóm có tính đồng nhất và hiệu quả.
Sự tương tác trong lớp học là quá trình tác động qua lại giữa các học sinh nhằm thực hiện nhiệm vụ học tập chung Phương tiện để tương tác có thể là ngôn ngữ hoặc phi ngôn ngữ, và nội dung của sự tương tác phải có mục đích rõ ràng Để đạt hiệu quả, sự tương tác cần được tổ chức, phân công trách nhiệm và diễn ra theo chiều hai chiều Tương tác tích cực giữa các thành viên sẽ thúc đẩy hoạt động nhóm, giúp nhanh chóng đạt được mục tiêu học tập.
Nhóm học tập có thể có nhiều mục tiêu khác nhau, từ những mục tiêu chung và lớn lao đến những mục tiêu bình thường hơn Mục tiêu của từng thành viên là cơ sở để phân chia thành nhóm và chính là động lực, kim chỉ nam cho hoạt động của nhóm.
Các quy tắc làm việc là những quy định do nhóm xây dựng để hướng dẫn hành vi chung của các thành viên Những quy định này tạo nền tảng cho hoạt động có tổ chức và nề nếp, giúp kiểm soát và điều phối các thành viên hướng tới mục tiêu đã đề ra.
Vai trò của từng thành viên trong nhóm được xác định dựa trên năng lực và trình độ của họ Hoạt động nhóm cần phải phù hợp với nhu cầu cá nhân và nhu cầu chung của toàn nhóm Việc giải quyết mối quan hệ này một cách hợp lý sẽ giúp nhóm hoàn thành nhiệm vụ hiệu quả và đồng thời củng cố sự gắn kết trong nhóm.
Nhóm được hiểu là một tập hợp người có mối quan hệ tương tác, chia sẻ mục tiêu chung và tuân theo hệ thống quy tắc nhất định Để được coi là một nhóm, các thành viên phải có sự kết nối và cùng hướng đến một mục tiêu chung, nếu không, họ chỉ đơn thuần là một tập thể mà không có tính chất nhóm.
1.1.1.2 Các hình thức chia nhóm Để tiến hành dạy học theo nhóm, việc đầu tiên là phải tiến hành chia nhóm Việc chia nhóm tùy thuộc vào số lượng HS trong lớp, thường một nhóm có khoảng từ 5 đến 10 (con số này có thể tăng hoặc giảm tùy theo nhiệm vụ của nhóm, cơ sở vật chất hiện có, thời gian làm việc của các nhóm và của bài học) Căn cứ vào mục tiêu, nội dung, mức độ khó dễ của các nhiệm vụ học tập, trình độ của HS, thời gian cho phép, cơ sở vật chất kĩ thuật, trang thiết bị của nhà trường,… có thể phân ra các hình thức chia nhóm khác nhau như sau:
Chia nhóm ngẫu nhiên là phương pháp được áp dụng khi không cần phân biệt giữa các học sinh, sinh viên Tất cả đều tham gia vào việc giải quyết vấn đề và chiếm lĩnh tri thức Nhiệm vụ được giao cho các nhóm có nội dung tương tự, độ khó không chênh lệch nhiều và yêu cầu chung Giáo viên có thể chia nhóm dựa trên vị trí ngồi, số thứ tự trong danh sách, bàn học, tổ hoặc qua cách đếm vòng tròn.
Chia nhóm theo năng lực học tập là phương pháp phân hóa trình độ học sinh, giúp giáo viên (GV) áp dụng các yêu cầu khác nhau cho từng nhóm dựa trên các mức độ: giỏi, khá, trung bình và yếu Việc này tạo điều kiện cho học sinh (HSSV) giải quyết cùng một nhiệm vụ học tập một cách hiệu quả hơn Tuy nhiên, GV cần thận trọng trong việc xác định trình độ của HSSV, vì nếu chia nhóm không chính xác sẽ dẫn đến những hệ quả tiêu cực.
Chia nhóm theo trình độ đa dạng là phương pháp hiệu quả trong dạy học, giúp các thành viên hỗ trợ lẫn nhau Việc xác định vai trò của nhóm trưởng, người có năng lực vượt trội, là rất quan trọng để phân công nhiệm vụ cho các thành viên trong nhóm, đảm bảo sự hợp tác và phát triển kỹ năng cho tất cả.
Chia nhóm theo sở trường là phương pháp thường được áp dụng trong các buổi học tập ngoại khóa, nhằm tạo ra các nhóm học sinh có chung sở thích và năng khiếu.
Hiện nay, các trường đại học, cao đẳng, trung cấp và trung học phổ thông vẫn chưa có sự thống nhất về phương pháp làm việc nhóm cho các đề tài thảo luận Các phương pháp này chủ yếu do giáo viên quyết định Trong thời gian qua, đã xuất hiện ba cách làm việc nhóm chính.
Cách làm việc theo nhóm thứ nhất là phương pháp Ngang, trong đó nhóm trưởng sẽ lập đề cương và phân chia công việc cho từng thành viên, ví dụ như bài 1, phần 1 Sau khi hoàn thành, các thành viên sẽ tổng hợp và ghép các đoạn đã làm thành một bài hoàn chỉnh Ưu điểm của phương pháp này là sự phân công rõ ràng và khả năng tổng hợp hiệu quả.
- Thành viên thích vì “làm ít”, không mất công tập hợp
- Phá huy nhiều khả năng từ thành viên Mỗi thành viên đều rèn được khả năng tìm tài liệu, xử lý, viết bài…
- Làm hổng kiến thức của sinh viên, khi tham gia làm phần 1, sẽ không biết gì về phần 2, 3…
- Thiếu thông tin từ các phần khác, khả năng chồng chéo lên nhau là rất cao…
Thực trạng việc vận dụng PPTLN trong dạy học môn Chính trị ở Trường
1.2.1 Tình hình dạy học và vận dụng PPTLN trong dạy học môn Chính trị ở Trường Cao đẳng Cần Thơ
Chương trình môn Chính trị của hệ Trung cấp chuyên nghiệp ở các trường cao đẳng là 90 tiết Trong đó, 70% là giảng dạy và 30% là thảo luận
Số tiết dành cho thảo luận trong môn Chính trị chiếm 30% tổng số tiết học, cho thấy vai trò quan trọng của thảo luận trong quá trình học tập Để đánh giá thực trạng việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực trong môn Chính trị, chúng tôi đã tiến hành khảo sát và phỏng vấn 15 giáo viên tại Trường Cao đẳng Cần Thơ, cùng với khoảng 100 sinh viên năm nhất trong năm học 2011-2012 Hai lớp được chọn ngẫu nhiên là Trung cấp Kế toán A, K 36 và Trung cấp Kế toán C, K 36 Hệ thống câu hỏi và phản hồi từ giáo viên và sinh viên sẽ là cơ sở thực tiễn để đánh giá khách quan tình hình dạy học môn Chính trị hiện nay.
Chúng tôi đã thực hiện khảo sát về việc áp dụng phương pháp dạy học thảo luận nhóm trong giảng dạy môn Chính trị tại Trường Cao đẳng Cần Thơ Nghiên cứu này tập trung vào bốn nội dung chính để đánh giá thực trạng và hiệu quả của phương pháp này đối với giáo viên và học sinh.
Thứ nhất: Tìm hiểu mức độ nhận thức của GV và HS về đặc trưng và tầm quan trọng của PPTLN
Thứ hai: Tìm hiểu mức độ vận dụng PPDH thảo luận nhóm trong dạy học môn Chính trị của GV và HS
Thứ ba: Hiệu quả sử dụng PPTLN trong dạy học môn Chính trị đối với HS hệ trung cấp
Thứ tư, cần phân tích các khó khăn và thách thức trong việc áp dụng Phương pháp giảng dạy tích cực (PPTLN) trong môn Chính trị tại Trường Cao đẳng Cần Thơ Việc hiểu rõ những vấn đề này sẽ giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và tạo ra môi trường học tập tích cực cho sinh viên.
Bảng 1 Đánh giá của GV về tầm quan trọng của PPTLN trong dạy học môn Chính trị
STT Đánh giá về tầm quan trọng của PPTLN Số ý kiến Tỷ lệ %
(Nguồn: Số liệu do tác giả điều tra ở Trường Cao đẳng Cần Thơ, 5/2012)
Kết quả điều tra cho thấy 46,7% giáo viên nhận định rằng việc sử dụng phương pháp trình bày PowerPoint là rất cần thiết trong giảng dạy môn Chính trị Đồng thời, 53,3% giáo viên cho rằng việc áp dụng phương pháp thảo luận nhóm trong quá trình dạy học cũng là điều cần thiết.
Tất cả giáo viên đều công nhận tầm quan trọng của phương pháp PPTLN trong dạy học môn Chính trị, cho thấy sự đánh giá cao về vai trò của phương pháp này Đây là tín hiệu tích cực, khi giáo viên tại Trường Cao đẳng Cần Thơ đã nhận thức được nhu cầu đổi mới phương pháp giảng dạy và áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là PPTLN Tuy nhiên, thực tế cho thấy vẫn còn nhiều hạn chế trong việc áp dụng phương pháp này do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan, đòi hỏi cần có giải pháp khắc phục hiệu quả hơn.
Bảng 2 Đánh giá của GV về mục đích của việc vận dụng PPTLN trong quá trình dạy học môn Chính Trị
STT Đánh giá về mục đích của PPTLN Số ý kiến Tỷ lệ%
1 Giúp HS ôn tập và củng cố kiến thức 1 6,7
2 Giúp HS lĩnh hội tri thức mới 1 6,7
3 Giúp HS có khả năng kết hợp kiến thức lí luận và thực tiễn
4 Giúp HS hình thành kỹ năng và kỹ xảo 1 6,7
5 Giúp HS khái quát và hệ thống hóa kiến thức 6 40
(Nguồn: Số liệu do tác giả điều tra ở Trường Cao đẳng Cần Thơ, 5/2012)
Từ các số liệu điều tra trên cho thấy: Đa số GV sử dụng PPTLN vào việc giúp
HS có khả năng kết hợp kiến thức lý luận và thực tiễn chiếm 40%, giúp khái quát và hệ thống hóa kiến thức Tuy nhiên, các mục đích khác như lĩnh hội tri thức mới, ôn tập và củng cố kiến thức, hình thành kỹ năng chỉ chiếm 6,7% mỗi mục Việc vận dụng tốt PPTLN sẽ giúp HS phát triển nhiều kỹ năng quan trọng, như liên hệ kiến thức lý luận với thực tiễn và kỹ năng làm việc nhóm, trình bày trước đám đông Nếu GV biết áp dụng PPTLN trong dạy học môn Chính trị, sẽ khai thác tối đa vốn sống và hiểu biết của HS, từ đó tạo ra những tiết học phong phú, sinh động và hiệu quả, làm tăng hứng thú với môn học.
Bảng 3 Mức độ sử dụng PPTLN của GV trong QTDH môn Chính trị
STT Mức độ sử dụng Số ý kiến Tỷ lệ %
(Nguồn: Số liệu do tác giả điều tra ở Trường Cao đẳng Cần Thơ, 5/2012)
Kết quả khảo sát cho thấy 66,7% giáo viên giảng dạy môn Chính trị tại Trường Cao đẳng Cần Thơ sử dụng thành thạo phương pháp dạy học thảo luận nhóm, trong khi chỉ 33,3% giáo viên chưa thành thạo Đặc biệt, không có giáo viên nào chưa từng áp dụng phương pháp này trong giảng dạy Điều này chứng tỏ rằng giáo viên đã nhận thức rõ ràng về ưu điểm và tác động tích cực của phương pháp thảo luận nhóm đối với kết quả học tập của học sinh.
Bảng 4 Phạm vi vận dụng PPTLN của GV trong dạy học môn Chính trị
STT Phạm vi bài học Số ý kiến Tỷ lệ %
1 Dạy tất cả các bài trong chương trình hiện nay 5 33,3
2 Chỉ dạy một số bài 10 66,7
3 Dạy một số đơn vị kiến thức nhỏ 0 0
(Nguồn: Số liệu do tác giả điều tra ở Trường Cao đẳng Cần Thơ, 5/2012)
Phần lớn giáo viên tại Trường Cao đẳng Cần Thơ cho rằng phương pháp thảo luận nhóm (PPTLN) chỉ phù hợp để dạy một số bài học, chiếm 66,7%, trong khi 33,3% giáo viên sử dụng PPTLN cho tất cả các bài trong chương trình Không có giáo viên nào chọn dạy chỉ ở một số đơn vị kiến thức nhỏ, điều này cho thấy sự thành thạo của các giáo viên trong việc áp dụng phương pháp thảo luận nhóm vào quá trình giảng dạy.
Bảng 5 Kết quả tìm hiểu về những khó khăn ảnh hưởng đến việc vận dụng PPTLN trong dạy học môn Chính trị (câu hỏi nhiều lựa chọn)
TT Những khó khăn khi vận dụng PPTLN Số ý kiến Tỷ lệ %
1 Do thói quen sử dụng các PPDH truyền thống 2 13,3
2 Do năng lực tổ chức, điều khiển thảo luận của GV còn hạn chế 4 26,6
3 Kỹ năng hợp tác trong thảo luận của HS còn yếu 5 33,3
4 Số lượng HS quá đông trong một lớp học 12 80
5 Cơ sở vật chất chưa đáp ứng được nhu cầu học tập 9 60
6 Chưa có quy trình thảo luận khoa học, hợp lý 1 6,7
(Nguồn: Số liệu do tác giả điều tra ở Trường Cao đẳng Cần Thơ, 5/2012
Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng có hai nhóm khó khăn chính ảnh hưởng đến việc áp dụng phương pháp giảng dạy tích cực (PPTLN) Nhóm khó khăn thứ nhất là những rào cản chủ quan từ phía giáo viên (GV) và học sinh (HS) Nhóm thứ hai là những khó khăn khách quan liên quan đến các yếu tố bên ngoài, ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình thực hiện PPTLN.
- Những khó khăn chủ quan:
Khó khăn chủ quan của giáo viên (GV) trong việc áp dụng phương pháp dạy học (PPDH) đổi mới xuất phát từ thói quen gắn bó với các PPDH truyền thống, trong đó giáo viên giữ vai trò trung tâm và chủ động, còn học sinh chỉ là người thụ động Nhiều GV chưa quen với vai trò hướng dẫn và điều chỉnh quá trình học tập của học sinh, dẫn đến sự ngại ngần trong việc đổi mới PPDH Điều này ảnh hưởng lớn đến việc sử dụng phương pháp dạy học tích cực (PPTLN) Thêm vào đó, 13,3% GV thừa nhận vẫn giữ thói quen sử dụng PPDH truyền thống, trong khi 26,6% cho rằng năng lực tổ chức và điều khiển thảo luận của họ còn hạn chế, thể hiện qua kỹ thuật phân chia nhóm và khả năng xử lý tình huống bất ngờ trong quá trình thảo luận.
Một trong những khó khăn chủ quan của học sinh là kỹ năng hợp tác trong thảo luận còn hạn chế, với 33,3% học sinh gặp khó khăn trong việc này Kinh nghiệm và kỹ năng hợp tác của các em chưa đáp ứng được yêu cầu bắt buộc của phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt là tính tích cực, chủ động và tự giác Việc thiếu kinh nghiệm trong thảo luận là điều dễ hiểu, bởi các em là sản phẩm của quá trình đào tạo bằng phương pháp dạy học truyền thống, dẫn đến thói quen thụ động, chờ đợi và ỷ lại vào giáo viên.
Hầu hết học sinh có trình độ đầu vào thấp và không đồng đều, dẫn đến khả năng tư duy và kỹ năng học tập hạn chế, khiến các em chưa chủ động trong học tập Môn Chính trị thường bị xem là môn phụ, do đó các em thiếu hứng thú và động lực để tham gia Nếu giáo viên thiếu kinh nghiệm trong việc điều khiển thảo luận và dẫn dắt, sẽ khó khơi gợi hứng thú học tập của học sinh Đây là một rào cản lớn không chỉ đối với phương pháp giảng dạy Lý luận chính trị mà còn với các phương pháp dạy học tích cực khác tại các trường Trung cấp và đặc biệt là Trường Cao đẳng Cần Thơ.
- Những khó khăn khách quan:
Số lượng học sinh đông trong lớp học là thách thức lớn nhất trong việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực (PPTLN) môn Chính trị tại Trường Cao đẳng Cần Thơ Hiện nay, tình trạng này diễn ra phổ biến ở nhiều trường, do môn Chính trị là môn học chung thường được giảng dạy theo hình thức lớp ghép với số lượng học sinh từ 80 đến 120 Để nâng cao hiệu quả giảng dạy môn Chính trị bằng PPTLN, việc khắc phục tình trạng đông học sinh trong lớp là điều cần thiết.
Ngoài những thách thức đã nêu, việc cơ sở vật chất chưa đảm bảo, thiếu tài liệu giáo trình và bàn ghế không linh hoạt trong lớp học đông đúc cũng là những yếu tố cản trở quá trình áp dụng Phương pháp dạy học tích cực.
Tóm lại, việc sử dụng PPTLN trong giảng dạy môn Chính trị gặp nhiều khó khăn và rào cản Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là chúng ta nên từ bỏ phương pháp này Để khắc phục những thách thức trên, mỗi giáo viên cần chủ động và phối hợp với nhà trường trong việc nghiên cứu Các trường học cần coi trọng việc đổi mới phương pháp dạy học môn Chính trị như một chiến lược quan trọng nhằm nâng cao chất lượng đào tạo.
Bảng 6 Đánh giá của GV về thái độ, ý thức của HS trong tiết học vận dụng PPTLN
STT Thái độ, ý thức học tập của HS Số ý kiến Tỷ lệ %
1 Say mê, hứng thú, tích cực hơn các tiết học khác 7 46,7
2 Học bình thường như mọi tiết dạy khác 0 0
3 Chỉ một số cá nhân tích cực, còn lại thụ động 8 53,3
4 Không hứng thú, HS thụ động hơn các tiết học khác 0 0
(Nguồn: Số liệu do tác giả điều tra ở Trường Cao đẳng Cần Thơ, 5/2012)
