CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC NÊU VẤN ĐỀ TRONG MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Cơ sở lý luận
1.1.1 Lý luận về phương pháp dạy học nêu vấn đề
1.1.1.1 Khái niệm, bản chất và nguyên tắc của phương pháp dạy học nêu vấn đề
Khái niệm phương pháp và phương pháp dạy học nêu vấn đề
Theo tiếng Hi Lạp, thuật ngữ "phương pháp" (methodos) có nghĩa là con đường đạt được mục đích và giải quyết các nhiệm vụ nhất định Phương pháp bao gồm tổng hợp các thủ thuật và thao tác nhằm đạt được mục tiêu nhận thức Như A.N.Krưlôp đã nhận định, phương pháp trong khoa học giống như chiếc la bàn và bánh lái của con tàu, chỉ ra phương hướng và cách thức hoạt động Do đó, PPDH chính là con đường để đạt được mục đích trong dạy học.
PPDH là phương pháp dạy học thể hiện cách thức hoạt động của giáo viên và học sinh trong quá trình giảng dạy Các hình thức hoạt động luôn gắn liền với cách thức thực hiện, không thể tách rời PPDH bao gồm những hình thức và cách thức cụ thể trong điều kiện dạy học nhất định, nhằm đạt được mục tiêu giáo dục.
Khái niệm PPDH nêu vấn đề
Dạy học nêu vấn đề dựa trên quan điểm rằng con người chỉ thực sự tư duy tích cực khi đối mặt với các vấn đề phát sinh Khi nhận ra những mâu thuẫn trong lý thuyết hoặc thực tế mà tư duy cũ không thể giải quyết hiệu quả, con người sẽ được thúc đẩy để tìm kiếm giải pháp mới.
Trong lý luận dạy học, PPDH được biết đến với các tên gọi như phương pháp gợi mở vấn đề, phương pháp đặt và giải quyết vấn đề, hoặc PPDH giải quyết tình huống có vấn đề Mỗi tên gọi phản ánh mức độ can thiệp khác nhau của giáo viên vào hoạt động học tập của học sinh.
Dạy học nêu vấn đề giúp học sinh không chỉ tiếp thu tri thức mới mà còn nắm vững phương pháp chiếm lĩnh tri thức, từ đó phát triển tư duy tích cực và sáng tạo Phương pháp này yêu cầu cải cách nội dung và đổi mới cách tổ chức quá trình dạy và học, đồng thời cần có sự liên kết chặt chẽ với các phương pháp dạy học khác Nhiều quan niệm khác nhau về PPDH nêu vấn đề đã được các nhà sư phạm đưa ra, cho thấy sự đa dạng trong cách tiếp cận giáo dục.
Trong cuốn “Dạy học nêu vấn đề”, I.Ia.Leenes nhấn mạnh rằng dạy học nêu vấn đề là quá trình mà học sinh sáng tạo giải quyết các vấn đề và bài toán trong một hệ thống nhất định Quá trình này không chỉ giúp học sinh lĩnh hội tri thức và kỹ năng một cách sáng tạo, mà còn nắm vững kinh nghiệm và hoạt động sáng tạo mà xã hội đã tích lũy Qua đó, hình thành nhân cách tích cực cho công dân.
Nhà giáo dục học Ba Lan V Okon định nghĩa “Dạy học nêu vấn đề” là một chuỗi hoạt động bao gồm việc xác định tình huống có vấn đề, diễn đạt các vấn đề cụ thể, hỗ trợ học sinh trong việc giải quyết các vấn đề cần thiết, kiểm tra các phương pháp giải quyết và cuối cùng là hệ thống hóa, củng cố kiến thức đã tiếp thu.
PGS.TS Nguyễn Ngọc Bảo nhấn mạnh rằng dạy học nêu vấn đề là phương pháp giáo dục dựa trên quy luật tiếp thu tri thức và hoạt động sáng tạo Phương pháp này kết hợp các hình thức dạy và học mang đặc trưng của nghiên cứu khoa học, giúp học sinh nắm vững kiến thức cơ bản, phát triển tính tích cực, tự lực và khả năng sáng tạo, đồng thời hình thành thế giới quan khoa học.
GS Nguyễn Cảnh Toàn nhấn mạnh rằng trong phương pháp dạy học nêu vấn đề, học sinh được khuyến khích tự tìm kiếm kiến thức và phát hiện các vấn đề trong cuộc sống Dưới sự hướng dẫn của giáo viên, học sinh sẽ nhận diện vấn đề, trình bày và bảo vệ cách giải quyết của mình, đồng thời tham gia tranh luận với bạn bè Giáo viên đóng vai trò là người đưa ra kết luận cuối cùng.
Từ đó HS tự điều chỉnh, tự đánh giá và rút ra kết luận, bổ sung kho tri thức của mình” [35; 59]
Dạy học nêu vấn đề (PPDH) được coi là một phương pháp dạy học hiện đại, với mục tiêu tạo ra chuỗi tình huống có vấn đề để học sinh (HS) có thể độc lập giải quyết các vấn đề trong lớp học Phương pháp này không chỉ kích thích tư duy phản biện mà còn giúp HS phát triển khả năng tự học và tự giải quyết vấn đề.
Dạy học nêu vấn đề là hoạt động có chủ đích của giáo viên nhằm tạo ra các tình huống học tập có vấn đề, từ đó hướng dẫn học sinh giải quyết và lĩnh hội tri thức mới Qua đó, giáo viên không chỉ giúp học sinh phát triển năng lực sáng tạo mà còn hình thành cách hành động mới trong quá trình học tập.
Khi nghiên cứu dạy học truyền thống và dạy học nêu vấn đề chúng tôi có bảng so sánh sau:
Bảng 1 So sánh dạy học truyền thống và dạy học nêu vấn đề
DẠY HỌC TRUYỀN THỐNG DẠY HỌC NÊU VẤN ĐỀ
Thầy: Thông báo Thầy: Đưa HS vào tình huống có vấn đề Trò: Tiếp thu, lưu trữ thông báo Trò: Tự lực giải quyết
Trò: Tái hiện, vận dụng Trò: Vận dụng những điều đã học
Kết quả: Thu được tri thức mới dựa vào thông báo (bài giảng của thầy)
Kết quả: Thu được tri thức mới, thu được cách thức hoạt động trí tuệ mới
(Nguồn: Tác giả tự nghiên cứu, tháng 2/2012)
Bản chất và nguyên tắc của dạy học nêu vấn đề
Dạy học nêu vấn đề là phương pháp giáo dục tạo ra tình huống có vấn đề, trong đó giáo viên hướng dẫn và học sinh tự lực giải quyết Phương pháp này không chỉ giúp phát triển tư duy sáng tạo mà còn củng cố tri thức vững chắc cho học sinh.
Tình huống có vấn đề
Trong dạy học, việc nêu ra vấn đề chứa đựng mâu thuẫn nhận thức là rất quan trọng Mâu thuẫn này cần phải tác động đến người học, khiến họ cảm nhận nó như một nhu cầu nội tại chứ không phải là một mâu thuẫn bên ngoài Khi đó, người học sẽ rơi vào trạng thái tâm lý đặc biệt, được gọi là tình huống có vấn đề.
Theo I.Ia Leenes cho rằng: “Tình huống có vấn đề là khó khăn được chủ thể ý thức rõ ràng hay mơ hồ, mà muốn khắc phục phải tìm tòi những tri thức mới, những phương thức hành động mới… Muốn có tình huống có vấn đề đảm bảo chức năng là kích thích tư duy thì nó phải được chủ thể tiếp nhận để giải quyết Tình huống có vấn đề chỉ xảy ra khi nào chủ thể sẵn có những tri thức ban đầu nào đó, đáp ứng nội dung cụ thể của tình huống, sẵn có phương tiện trí óc để xử sự với nội dung cụ thể đó” [22; 32]
Theo PGS.TS Nguyễn Ngọc Bảo, "tình huống có vấn đề" là trạng thái tâm lý khó khăn mà con người trải qua khi phải đối mặt với những vấn đề mà họ không thể giải thích bằng kiến thức đã có Điều này đòi hỏi họ phải tìm ra những cách thức hoạt động mới để giải quyết tình huống.
Thực trạng quá trình vận dụng phương pháp nêu vấn đề trong dạy học phần “Công dân với đạo đức” môn Giáo dục công dân lớp 10 ở trường trung học phổ thông An Minh, huyện An Minh, Kiên Giang
ĐỀ PHẦN “CÔNG DÂN VỚI ĐẠO ĐỨC” CHƯƠNG TRÌNH GIÁO DỤC CÔNG DÂN LỚP 10 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG AN
MINH, HUYỆN AN MINH, KIÊN GIANG 2.1 Kế hoạch thực nghiệm
Mục đích của việc thực hiện nghiên cứu này là nhằm chứng minh tính đúng đắn và hiệu quả cao trong việc áp dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề vào giảng dạy phần “Công dân với đạo đức” của môn Giáo dục công dân lớp 10 tại Trường THPT Đồng thời, nghiên cứu cũng giúp đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng dạy học tại trường.
Việc áp dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề trong môn Giáo dục công dân và các môn học khác sẽ nâng cao chất lượng giảng dạy, khuyến khích tính tích cực và sáng tạo của học sinh, đồng thời giảm thiểu việc sử dụng các phương pháp dạy học truyền thống Thông qua thực nghiệm sư phạm, phương pháp này còn khẳng định tính đúng đắn về lý luận khi áp dụng vào phần "Công dân với đạo đức" trong môn Giáo dục công dân.
Chúng tôi tiến hành nghiên cứu tại Trường THPT An Minh, huyện An Minh, tỉnh Kiên Giang, lựa chọn bốn lớp học khối 10 Hai lớp 10B3 và 10B4 được chọn làm lớp thực nghiệm, áp dụng giáo án sử dụng phương pháp dạy học nêu vấn đề, trong khi hai lớp 10B5 và 10B6 làm lớp đối chứng, dạy theo phương pháp truyền thống mà giáo viên thường sử dụng.
2.1.4 Địa điểm và thời gian thực nghiệm Địa điểm Được tiến hành TN ở Trường THPT An Minh, huyện An Minh, Kiên Giang
