Nghiên cứu ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa đến sinh kế của người dân bị thu hồi đất tại quận thanh khê, thành phố đà nẵng

TỔNG QUAN VỀ NGHIÊN CỨU

CƠ SỞ LÝ LUẬN CÁC VẤN ĐỀ CẦN NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI

2.1.1 Khái quát về đô thị hóa

2.1.1.1 Khái niệm đô thị hóa a Khái niệm Đô thị hóa (ĐTH), tiếng anh là urbanization, bắt nguồn từ cổ tự La tinh

“Urbanus” đề cập đến thuộc tính của đô thị, với khái niệm đô thị hóa (ĐTH) rất đa dạng và bao hàm nhiều hiện tượng trong quá trình phát triển Các nhà khoa học nghiên cứu ĐTH từ nhiều góc độ khác nhau, dẫn đến những định nghĩa khác nhau tùy thuộc vào bối cảnh kinh tế - xã hội Trong quan niệm rộng, ĐTH được hiểu là quá trình nâng cao vai trò và chức năng của các thành phố trong sự phát triển xã hội, bao gồm sự thay đổi trong phân bố lực lượng sản xuất, quần cư, cơ cấu nghề nghiệp và tổ chức không gian sống Trong khi đó, theo nghĩa hẹp, ĐTH chỉ sự phát triển hệ thống thành phố, đặc biệt là các thành phố lớn, làm tăng tỉ trọng dân số đô thị trong cả nước và khu vực.

Đô thị hóa, theo Theo E.B.Alaex, là một quá trình kinh tế - xã hội gia tăng mạnh mẽ trong thời đại cách mạng khoa học kỹ thuật Biểu hiện của đô thị hóa bao gồm sự gia tăng nhanh chóng về số lượng và quy mô các điểm dân cư đô thị, sự tập trung dân cư trong các thành phố, và sự phổ biến của lối sống đô thị Nó phản ánh những chuyển biến sâu sắc trong cấu trúc kinh tế và các hoạt động đời sống xã hội.

Đô thị hóa (ĐTH) được hiểu theo hai nghĩa: nghĩa rộng và nghĩa hẹp Theo nghĩa rộng, ĐTH là quá trình lịch sử nâng cao vai trò của đô thị trong sự phát triển xã hội, bao gồm sự thay đổi trong phân bố lực lượng sản xuất, dân cư, cơ cấu lao động và nghề nghiệp, cũng như lối sống, văn hóa và tổ chức không gian sống cộng đồng ĐTH là quá trình kinh tế - xã hội, nhân khẩu và địa lý đa dạng, dựa trên phân công lao động xã hội và lãnh thổ đã hình thành qua lịch sử Theo nghĩa hẹp, ĐTH tập trung vào sự phát triển hệ thống thành phố và vai trò của nó trong đời sống kinh tế - xã hội, thể hiện qua tỷ trọng dân số đô thị, sự tập trung cư dân ở các thành phố lớn và cực lớn, cùng với lối sống thành thị phổ biến trong toàn bộ mạng lưới cư dân.

Trong cuốn "Đô thị Việt Nam" (2005), GS Đàm Trung Phường định nghĩa đô thị hóa là quá trình diễn ra về kinh tế, xã hội, văn hóa và không gian, liên quan đến sự phát triển nghề nghiệp mới, chuyển dịch cơ cấu lao động, phát triển đời sống văn hóa và mở rộng không gian đô thị Đô thị hóa tập trung dân số vào các đô thị, hình thành nhanh chóng các điểm dân cư dựa trên phát triển sản xuất và đời sống Về mặt kinh tế, đô thị hóa là quá trình tất yếu gắn liền với phát triển kinh tế công thương nghiệp, chuyển từ hoạt động nông nghiệp phân tán sang hoạt động phi nông nghiệp tập trung Đây là hiện tượng kinh tế - xã hội phức tạp, diễn ra trên không gian rộng lớn và trong thời gian dài, chuyển biến xã hội nông nghiệp sang xã hội đô thị - công nghiệp.

Quá trình đô thị hóa (ĐTH) là sự chuyển đổi và tổ chức lại dân cư, phân bổ các phương thức sản xuất trong nền kinh tế quốc dân, đồng thời xây dựng và phát triển các hình thức sống đô thị Quá trình này dựa vào tiến bộ khoa học kỹ thuật để hiện đại hóa đô thị và gia tăng quy mô dân số.

Đô thị hóa là một quá trình xã hội và lịch sử không thể tách rời khỏi chế độ kinh tế - xã hội Mỗi nền văn minh tạo ra phong cách sống, làm việc và hình thái phân bố dân cư riêng, cùng với cấu trúc đô thị phù hợp Mỗi giai đoạn phát triển có hệ thống đô thị tương ứng, phản ánh trung thực trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và tổ chức xã hội trong thời kỳ đó.

Đô thị hóa là quá trình chuyển hóa phức tạp liên quan đến kinh tế, xã hội, văn hóa, không gian và môi trường Trước đây, sự di động được đo lường qua việc di chuyển của con người, nhưng hiện nay, công nghệ thông tin và hệ thống viễn thông đã làm cho sự di động trở nên phức tạp hơn Điều này ảnh hưởng đến lựa chọn nơi ở, phân bố dân cư đô thị, và làm gia tăng tính phức tạp trong các mối quan hệ xã hội cũng như sự cá thể hóa trong cộng đồng.

ĐTH là quá trình chuyển đổi liên tục từ nông nghiệp sang công nghiệp, sau đó là dịch vụ và khoa học - công nghệ Quá trình này diễn ra từ những cấu trúc lao động đơn giản sang phức tạp hơn, với sự gia tăng hàm lượng trí tuệ và chuyển đổi từ lao động chân tay sang lao động trí óc, nhờ vào sự phát triển công nghệ nhanh chóng và rộng rãi.

Đô thị hóa (ĐTH) là quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế, trong đó nông - lâm - ngư nghiệp giảm dần, trong khi công nghiệp - xây dựng và dịch vụ ngày càng gia tăng Sự mở rộng và phát triển đô thị không chỉ thúc đẩy các ngành sản xuất công nghiệp và dịch vụ mà còn tạo ra các lĩnh vực có năng suất cao, mang lại thu nhập ổn định cho người lao động.

Đô thị hóa (ĐTH) là quá trình phát triển song song với công nghiệp hóa (CNH) và hiện đại hóa (HĐH), phản ánh sự tiến bộ trong nền kinh tế thị trường Sự hình thành, phát triển và phân bố công nghiệp đóng vai trò quyết định trong việc tạo ra thị trường, từ đó thúc đẩy quá trình ĐTH trong thời kỳ CNH và HĐH của đất nước.

Đô thị hóa là quá trình lan rộng lối sống thành phố vào nông thôn, làm cho đời sống của nông dân ngày càng gần gũi với cư dân thành phố về nhu cầu văn hóa, tinh thần, nghỉ ngơi, giải trí và du lịch Mặc dù sản xuất nông nghiệp vẫn là công việc chính, nhưng tỷ lệ công việc phi nông nghiệp đang gia tăng Xu hướng hiện nay cho thấy ngày càng nhiều người dân "nửa đô thị" đang tiếp nhận ảnh hưởng của lối sống đô thị vào đời sống nông thôn.

Quá trình đô thị hóa diễn ra đồng thời với sự phát triển của không gian kinh tế xã hội, phản ánh trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, văn hóa và cách tổ chức đời sống xã hội.

Quá trình đô thị hóa không chỉ là sự phát triển kinh tế xã hội mà còn là sự phát triển không gian văn hóa và kiến trúc, gắn liền với sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật và các ngành nghề mới Đô thị hóa có hai xu hướng chính: đô thị hóa tập trung, nơi công nghiệp và dịch vụ công cộng tập trung vào các thành phố lớn, tạo ra sự khác biệt rõ rệt với nông thôn; và đô thị hóa phân tán, hình thành mạng lưới dân cư với sự phát triển cân đối giữa công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ công cộng, nhằm đảm bảo cân bằng sinh thái và nâng cao chất lượng cuộc sống cho cư dân ở cả đô thị lẫn nông thôn.

Hình thành và phát triển mạng lưới đô thị vừa và nhỏ tại các vùng có vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển nông thôn, đồng thời giảm thiểu khoảng cách chênh lệch giữa khu vực thành thị và nông thôn Các giai đoạn của quá trình đô thị hóa cũng cần được xem xét để hiểu rõ hơn về sự phát triển này.

Trên toàn cầu, nhiều nhà nghiên cứu đã phân loại các giai đoạn của đô thị hóa dựa trên lịch sử phát triển đô thị, sự vận động của lực lượng sản xuất, và các bước phát triển kinh tế cũng như GDP Tuy nhiên, nhìn chung, các phân tích này đều phản ánh mối quan hệ giữa quá trình đô thị hóa và sự phát triển của lực lượng sản xuất.

Northan RM, trong tác phẩm “Địa lí thành phố” đã chia quá trình ĐTH thành 3 giai đoạn:

CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU

2.2.1 Một vài nét về đô thị hóa trên thế giới

2.2.1.1 Sự gia tăng của dân số đô thị Đô thị hóa là hiện tượng mang tính toàn cầu và diễn ra với tốc độ ngày càng tăng, đặc biệt là ở các quốc gia kém phát triển Theo các chuyên gia nghiên cứu về đô thị hóa thì trong tiến trình đô thị hóa nữa sau thế kỷ 20, các quốc gia kém phát triển là: ở gia đoạn đầu, tỷ trọng dân số đô thị trên tổng dân số thấp và tốc độ phát triển dân số đô thị nhanh, nhanh hơn rất nhiều và so với các quốc gia phát triển

Từ khi đô thị ra đời, dân số đô thị đã liên tục tăng trưởng nhanh chóng, cả về số liệu tương đối và tuyệt đối, như thể hiện trong biểu đồ dưới đây.

Biểu đồ 2.1: Tỷ lệ dân số đô thị thế giới thời kì 1800- 2009 (Nguồn: [9])

Đầu thế kỷ 19, dân số đô thị toàn cầu chỉ có hơn 29 triệu người, chiếm 3,2% tổng dân số Đến năm 1990, con số này đã tăng lên gần 220 triệu, tương đương 13,6% dân số, gấp 4,3 lần so với năm 1800 Đến giữa thế kỷ 20, vào năm 1950, dân số đô thị đạt 732 triệu người, chiếm 29,2% dân số thế giới.

Đến năm 2021, dân số đô thị đã đạt hơn 2.716 triệu người, chiếm 45% tổng dân số toàn cầu Đến năm 2009, con số này đã tăng lên 3.405 triệu, tương đương 50% dân số thế giới Dự báo rằng đến năm 2030, hơn 60% dân số toàn cầu sẽ sống ở các khu vực đô thị.

Dự báo đến năm 2050, 70% dân số thế giới, tương đương 6,4 tỷ người, sẽ sống ở các thành phố, tăng 3,3 tỷ người so với hiện tại Ngược lại, dân số nông thôn toàn cầu sẽ giảm từ 3,4 tỷ người vào năm 2007 xuống còn 2,8 tỷ người vào năm 2050.

2.2.1.2 Sự gia tăng về số lượng và quy mô các đô thị lớn

Dân cư đang ngày càng tập trung tại các đô thị, với sự gia tăng đáng kể số lượng thành phố có dân số trên một triệu người Sự chuyển dịch này phản ánh xu hướng đô thị hóa mạnh mẽ trong xã hội hiện đại.

Từ năm 1950, toàn thế giới chỉ có 8 đô thị với dân số trên 5 triệu người, con số này đã tăng lên 23 vào năm 1975 Đến năm 2010, thế giới có hơn 270 thành phố với dân số từ 1 triệu trở lên, trong đó có 50 thành phố có dân số từ 5 triệu trở lên Sự gia tăng nhanh chóng về số lượng các đô thị cực lớn (trên 10 triệu dân) cũng được ghi nhận, với chỉ 5 thành phố cực lớn vào năm 1975.

2000 đã có 14 thành phố và năm 2010 là 19 thành phố

Liên hợp quốc dự đoán rằng dân số toàn cầu sẽ tăng từ 6,7 tỷ người hiện nay lên 9,2 tỷ vào năm 2050 Điều này đồng nghĩa với việc sẽ có 27 "siêu thành phố" trên thế giới, tức là những thành phố có dân số vượt quá 10 triệu người.

2.2.1.3 Có sự khác nhau giữa quá trình đô thị hóa ở các nước phát triển và các nước đang phát triển

Quá trình đô thị hóa diễn ra khác nhau giữa các quốc gia và vùng kinh tế tùy thuộc vào mức độ phát triển và chế độ xã hội Ở các nước phát triển, đô thị hóa bắt đầu sớm do công nghiệp hóa, với tốc độ gia tăng dân số đô thị cao và sự hình thành các đô thị lớn Mức sống cao giúp giảm khoảng cách giữa nông thôn và thành phố, dẫn đến xu hướng cư dân chuyển ra vùng ngoại ô, làm chậm lại tốc độ tăng dân số đô thị Trong khi đó, ở các nước đang phát triển, bùng nổ dân số đi đôi với đô thị hóa, với sự thu hút dân cư nông thôn vào các thành phố lớn, đặc biệt là thủ đô Khoảng cách về mức sống giữa đô thị và nông thôn vẫn còn lớn, khiến quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh hơn công nghiệp hóa, đồng thời gia tăng tỉ lệ thất nghiệp ở các thành phố do số người nhập cư ngày càng tăng.

2.2.2 Kinh nghiệm đô thị hóa ở một số nước trên thế giới

Trên toàn cầu, các quốc gia đã chú trọng đến việc chuyển dịch cơ cấu đất trong quá trình đô thị hóa từ lâu Tuy nhiên, sự khác biệt trong điều kiện và đặc điểm của mỗi nước dẫn đến những cách thức chuyển dịch cơ cấu đất khác nhau.

Từ những năm 50, Malaysia, Inđônêxia và Thái Lan đã thực hiện chiến lược công nghiệp hóa, đầu tư mạnh mẽ vào khu vực công nghiệp, đặc biệt là công nghiệp nhẹ Các quốc gia này cũng đã mở cửa thị trường, khuyến khích và thu hút vốn đầu tư nước ngoài, đồng thời phát triển các ngành công nghiệp xuất khẩu và phục vụ nông nghiệp Chiến lược này đã thúc đẩy nhanh chóng quá trình đô thị hóa, dẫn đến việc diện tích đất nông nghiệp ngày càng bị thu hẹp.

Từ khi cải cách mở cửa, đô thị hóa Trung Quốc đã đạt nhiều thành tựu nổi bật, đặc biệt từ năm 1992 khi thể chế kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa được thiết lập Trong giai đoạn thực hiện kế hoạch năm năm lần thứ 11 (2006-2010), Trung Quốc đã triển khai chiến lược “Tích cực thúc đẩy tiến trình đô thị hóa”, dẫn đến tốc độ đô thị hóa gia tăng mạnh mẽ.

Đến năm 2010, tỷ lệ đô thị hóa ở Trung Quốc đạt ít nhất 48% Theo Báo cáo về tình hình phát triển thành phố Trung Quốc năm 2002, các chuyên gia dự đoán rằng trong 50 năm tới, tỷ lệ đô thị hóa sẽ vượt quá 76% và đóng góp của các thành phố vào nền kinh tế quốc dân sẽ đạt trên 96% Đến cuối năm 2007, tỷ lệ dân cư thành phố của Trung Quốc đã đạt 44,9%.

Biểu đồ 2.2: Đô thị hóa ở Trung Quốc từ năm 1975 đến năm 2007(Nguồn:[18])

Mặc dù Trung Quốc đã trải qua quá trình đô thị hóa mạnh mẽ từ khi cải cách mở cửa, tỷ lệ đô thị hóa vẫn còn thấp so với các nước phát triển Năm 2005, tỷ lệ đô thị hóa trung bình toàn cầu đạt 48,8%, trong khi các nước phát triển đã vượt 75% Các quốc gia đang phát triển khác cũng có tỷ lệ đô thị hóa cao hơn Trung Quốc gần 20%, điều này cho thấy tốc độ đô thị hóa chậm đang kìm hãm sự tăng trưởng kinh tế và cản trở mục tiêu xây dựng xã hội khá giả toàn diện của Trung Quốc.

Công nghiệp hóa và đô thị hóa là quá trình thiết yếu cho sự phát triển kinh tế - xã hội, nhưng đồng thời cũng dẫn đến sự thu hẹp của nhiều nguồn tài nguyên, đặc biệt là đất đai Sự gia tăng đô thị hóa tạo ra mâu thuẫn giữa việc sử dụng đất cho xây dựng thành phố và bảo vệ diện tích đất trồng cây hàng năm Mặc dù địa giới hành chính của thành phố được mở rộng, nhưng diện tích đất nông nghiệp ngày càng bị thu hồi để phục vụ cho hoạt động phát triển đô thị Theo thống kê, khi tỷ lệ đô thị hóa tăng 1,5%, nhu cầu sử dụng đất của thành phố sẽ tăng 1% Từ năm 1979 đến 1997, Trung Quốc đã thu hồi 18 triệu ha đất nông nghiệp để mở rộng đô thị, trong đó 7,3 triệu ha đất trồng cây hàng năm cũng bị lấy đi, đi ngược lại nguyên tắc bảo vệ đất trồng cây mà Chính phủ Trung Quốc đã đề ra.

 Những vấn đề tồn tại trong hoạt động thu hồi đất nông nghiệp ở Trung Quốc

MỤC TIÊU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN