TỔNG QUAN VỀ NGHIÊN CỨU
CƠ SỞ LÝ LUẬN CÁC VẤN ĐỀ CẦN NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
2.1.1 Khái quát về đô thị hóa
2.1.1.1 Khái niệm đô thị hóa a Khái niệm Đô thị hóa (ĐTH), tiếng anh là urbanization, bắt nguồn từ cổ tự La tinh
“Urbanus” đề cập đến các thuộc tính của đô thị, và khái niệm về đô thị hóa rất phong phú Đô thị hóa bao gồm nhiều hiện tượng và biểu hiện khác nhau trong quá trình phát triển của các khu vực đô thị.
Các nhà khoa học định nghĩa đô thị hóa (ĐTH) từ nhiều góc độ khác nhau, dẫn đến sự thay đổi trong cách hiểu về ĐTH theo bối cảnh kinh tế - xã hội Theo quan niệm rộng, ĐTH là quá trình nâng cao vai trò và chức năng của các thành phố trong sự phát triển xã hội, bao gồm những thay đổi trong phân bố lực lượng sản xuất, quần cư, cơ cấu nghề nghiệp và tổ chức không gian sống của cộng đồng Trong khi đó, ĐTH theo nghĩa hẹp hơn tập trung vào sự phát triển của hệ thống thành phố, đặc biệt là các thành phố lớn, với mục tiêu tăng tỷ trọng dân số đô thị trong cả nước và trên toàn cầu.
Đô thị hóa, theo Theo E.B Alaex, là một quá trình kinh tế - xã hội mạnh mẽ trong thời đại cách mạng khoa học kỹ thuật Quá trình này thể hiện qua sự gia tăng nhanh chóng về số lượng và quy mô của các khu dân cư đô thị, sự tập trung dân cư trong các thành phố, và sự phổ biến của lối sống đô thị Đô thị hóa phản ánh những chuyển biến sâu sắc trong cấu trúc kinh tế và các hoạt động đời sống xã hội.
Dưới góc độ địa lý, ĐTH được định nghĩa theo cả nghĩa rộng và nghĩa hẹp
Đô thị hóa (ĐTH) là quá trình lịch sử nâng cao vai trò của đô thị trong sự phát triển xã hội, bao gồm sự thay đổi trong phân bố lực lượng sản xuất, dân cư, cơ cấu lao động và nghề nghiệp, cũng như lối sống và văn hóa ĐTH không chỉ là một quá trình kinh tế – xã hội mà còn liên quan đến nhân khẩu và địa lý, dựa trên các hình thức phân công lao động xã hội và theo lãnh thổ đã hình thành qua thời gian Trong nghĩa hẹp, ĐTH thể hiện sự phát triển của hệ thống thành phố và vai trò ngày càng tăng của nó trong đời sống kinh tế – xã hội, cùng với sự tập trung dân cư ở các thành phố lớn và xu hướng lối sống thành thị lan rộng trong toàn bộ mạng lưới dân cư.
Đô thị hóa, theo GS Đàm Trung Phường trong cuốn “Đô thị Việt Nam” (2005), là quá trình diễn ra đồng thời về kinh tế, xã hội, văn hóa và không gian, gắn liền với sự tiến bộ khoa học kỹ thuật Quá trình này bao gồm sự phát triển nghề nghiệp mới, chuyển dịch cơ cấu lao động, phát triển đời sống văn hóa và mở rộng không gian đô thị, cùng với tổ chức bộ máy hành chính và quân sự Đô thị hóa không chỉ là sự tập trung dân số vào các đô thị mà còn là sự hình thành nhanh chóng các điểm dân cư đô thị dựa trên phát triển sản xuất và đời sống Về mặt kinh tế, đô thị hóa là quá trình tất yếu liên quan đến sự phát triển kinh tế công thương nghiệp, chuyển từ hoạt động nông nghiệp phân tán sang hoạt động phi nông nghiệp tập trung, đánh dấu sự chuyển biến từ xã hội nông nghiệp sang xã hội đô thị - công nghiệp.
Quá trình đô thị hóa (ĐTH) là sự thay đổi và tái cấu trúc dân cư, phân bổ các phương thức sản xuất trong nền kinh tế quốc dân Nó không chỉ xây dựng và phát triển các hình thức sống đô thị mà còn dựa vào tiến bộ khoa học kỹ thuật để hiện đại hóa đô thị và gia tăng quy mô dân số.
Đô thị hóa là một quá trình xã hội và lịch sử không thể tách rời khỏi chế độ kinh tế - xã hội Mỗi nền văn minh tạo ra phong cách sống và làm việc riêng, cùng với hình thái phân bố dân cư và cấu trúc đô thị phù hợp Mỗi giai đoạn phát triển có hệ thống đô thị tương ứng, phản ánh trung thực trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và tổ chức xã hội trong thời kỳ đó.
Đô thị hóa là quá trình chuyển hóa phức tạp liên quan đến kinh tế - xã hội, văn hóa, không gian và môi trường Trước đây, sự di động được đo lường qua việc di chuyển của con người, nhưng với sự phát triển của công nghệ thông tin và viễn thông, khái niệm di động đã trở nên phức tạp và khó xác định hơn Điều này ảnh hưởng đến việc lựa chọn nơi ở, phân bố dân cư đô thị, và làm gia tăng tính phức tạp trong các mối quan hệ xã hội, đồng thời thúc đẩy tính cá thể hóa trong cộng đồng.
Đổi mới công nghệ (ĐTH) là quá trình chuyển đổi liên tục các cấu trúc và tính chất lao động, diễn ra từ nông nghiệp sang công nghiệp, sau đó là dịch vụ và khoa học - công nghệ Quá trình này bao gồm sự chuyển biến từ lao động đơn giản sang phức tạp, từ hàm lượng trí tuệ thấp đến cao, và từ lao động chân tay sang lao động trí óc, tất cả đều dựa trên sự phát triển công nghệ ngày càng nhanh chóng và rộng rãi.
Đô thị hóa (ĐTH) là quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế, trong đó tỷ trọng nông - lâm - ngư nghiệp giảm dần, trong khi công nghiệp - xây dựng và dịch vụ ngày càng gia tăng Quá trình này không chỉ mở rộng và phát triển đô thị mà còn thúc đẩy các ngành sản xuất công nghiệp và dịch vụ, góp phần tạo ra năng suất cao và gia tăng thu nhập cho người lao động.
Đô thị hóa (ĐTH) gắn liền với quá trình công nghiệp hóa (CNH) và hiện đại hóa (HĐH), phản ánh sự phát triển của nền kinh tế thị trường Quá trình này diễn ra song song với cách mạng khoa học kỹ thuật, trong đó sự hình thành, phát triển và phân bố công nghiệp đóng vai trò quyết định cho sự phát triển của ĐTH trong thời kỳ CNH và HĐH đất nước.
Đô thị hóa đang trở thành một xu hướng phổ biến, mang lối sống thành thị đến gần hơn với cư dân nông thôn Quá trình này không chỉ ảnh hưởng đến nhu cầu văn hóa và đời sống tinh thần của người dân, mà còn làm thay đổi các hoạt động giải trí và du lịch Mặc dù sản xuất nông nghiệp vẫn giữ vai trò chủ đạo, nhưng tỷ lệ công việc phi nông nghiệp đang gia tăng Hiện nay, ngày càng nhiều người dân nông thôn chuyển mình thành "nửa đô thị," tiếp nhận ảnh hưởng của lối sống thành phố vào cuộc sống hàng ngày.
Quá trình đô thị hóa diễn ra đồng thời với sự phát triển của không gian kinh tế xã hội, phản ánh trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, nền văn hóa và cách thức tổ chức đời sống xã hội.
Quá trình đô thị hóa không chỉ là sự phát triển kinh tế xã hội mà còn liên quan đến sự phát triển không gian văn hóa và kiến trúc Nó gắn liền với tiến bộ khoa học kỹ thuật và sự ra đời của các ngành nghề mới Đô thị hóa diễn ra theo hai xu hướng chính: đô thị hóa tập trung, nơi công nghiệp và dịch vụ công cộng tập trung tại các thành phố lớn, tạo ra sự khác biệt rõ rệt với nông thôn; và đô thị hóa phân tán, phát triển mạng lưới dân cư cân bằng giữa công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ công cộng, nhằm duy trì sự cân bằng sinh thái và cải thiện chất lượng cuộc sống cho cư dân cả đô thị lẫn nông thôn.
Việc hình thành và phát triển mạng lưới đô thị vừa và nhỏ tại các vùng có ý nghĩa quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển nông thôn, đồng thời giảm thiểu sự chênh lệch giữa khu vực thành thị và nông thôn Các giai đoạn của quá trình đô thị hóa cũng cần được xem xét kỹ lưỡng để đảm bảo sự phát triển bền vững.
CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
2.2.1 Một vài nét về đô thị hóa trên thế giới
2.2.1.1 Sự gia tăng của dân số đô thị Đô thị hóa là hiện tượng mang tính toàn cầu và diễn ra với tốc độ ngày càng tăng, đặc biệt là ở các quốc gia kém phát triển Theo các chuyên gia nghiên cứu về đô thị hóa thì trong tiến trình đô thị hóa nữa sau thế kỷ 20, các quốc gia kém phát triển là: ở gia đoạn đầu, tỷ trọng dân số đô thị trên tổng dân số thấp và tốc độ phát triển dân số đô thị nhanh, nhanh hơn rất nhiều và so với các quốc gia phát triển
Kể từ khi đô thị ra đời, dân số đô thị đã liên tục gia tăng với tốc độ nhanh chóng, điều này được thể hiện rõ qua số liệu tương đối và tuyệt đối trong biểu đồ dưới đây.
Biểu đồ 2.1: Tỷ lệ dân số đô thị thế giới thời kì 1800- 2009 (Nguồn: [9])
Đầu thế kỷ 19, dân số đô thị toàn cầu chỉ khoảng 29 triệu người, chiếm 3,2% tổng dân số Đến năm 1990, con số này đã tăng lên gần 220 triệu người, tương đương 13,6% dân số, gấp 4,3 lần so với năm 1800 Đến giữa thế kỷ 20, vào năm 1950, dân số đô thị đã đạt 732 triệu người, chiếm 29,2% tổng dân số thế giới.
Đến năm 2021, dân số đô thị đã đạt hơn 2.716 triệu người, chiếm 45% tổng dân số toàn cầu Đến năm 2009, con số này đã tăng lên 3.405 triệu người, tương đương 50% dân số thế giới Dự báo đến năm 2030, hơn 60% dân số toàn cầu sẽ sống tại các khu vực đô thị.
Với tốc độ đô thị hóa nhanh chóng, dự báo đến năm 2050, 6,4 tỷ người, tương đương 70% dân số thế giới, sẽ sinh sống tại các thành phố, tăng 3,3 tỷ người so với hiện tại Ngược lại, số dân sống ở nông thôn sẽ tiếp tục giảm dần.
3,4 tỷ người năm 2007 còn 2,8 tỷ năm 2050
2.2.1.2 Sự gia tăng về số lượng và quy mô các đô thị lớn
Sự gia tăng dân cư trong các đô thị đang trở nên rõ rệt, thể hiện qua số lượng thành phố có dân số trên một triệu người ngày càng tăng.
Từ năm 1950, thế giới chỉ có 8 đô thị với dân số trên 5 triệu người, nhưng con số này đã tăng lên 23 vào năm 1975 Đến năm 2010, trên toàn cầu có hơn 270 thành phố có từ một triệu dân trở lên, trong đó có 50 thành phố với dân số từ 5 triệu trở lên Sự gia tăng nhanh chóng của các đô thị cực lớn, với quy mô từ 10 triệu dân trở lên, cũng rất đáng chú ý; năm 1975 chỉ có 5 thành phố thuộc loại này.
2000 đã có 14 thành phố và năm 2010 là 19 thành phố
Liên hợp quốc dự báo rằng dân số toàn cầu sẽ tăng từ 6,7 tỷ người hiện nay lên 9,2 tỷ vào năm 2050 Dự kiến, đến năm 2050, sẽ có 27 “siêu thành phố” với dân số trên 10 triệu người.
2.2.1.3 Có sự khác nhau giữa quá trình đô thị hóa ở các nước phát triển và các nước đang phát triển
Quá trình đô thị hóa diễn ra khác nhau giữa các quốc gia và vùng kinh tế, phụ thuộc vào trình độ phát triển và chế độ xã hội Ở các nước phát triển, đô thị hóa bắt đầu sớm do công nghiệp hóa, dẫn đến tỷ lệ dân số đô thị gia tăng nhanh chóng và sự hình thành các đô thị lớn Mức sống cao và nhu cầu vật chất, tinh thần giữa nông thôn và thành phố không chênh lệch lớn, khiến người dân có xu hướng di chuyển ra vùng ngoại ô và các thành phố vệ tinh, làm chậm lại tốc độ gia tăng dân số đô thị Trong khi đó, ở các nước đang phát triển, bùng nổ dân số đi kèm với đô thị hóa nhanh chóng, với sự thu hút dân cư nông thôn vào các thành phố lớn, đặc biệt là thủ đô Sự chênh lệch về mức sống giữa đô thị và nông thôn vẫn còn lớn, trong khi quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh hơn công nghiệp hóa, dẫn đến tỷ lệ thất nghiệp gia tăng tại các thành phố.
2.2.2 Kinh nghiệm đô thị hóa ở một số nước trên thế giới
Trên toàn cầu, quá trình chuyển dịch cơ cấu đất trong đô thị hóa đã thu hút sự chú ý của nhiều quốc gia từ lâu Tuy nhiên, sự khác biệt trong điều kiện và đặc điểm của từng nước dẫn đến việc chuyển dịch cơ cấu đất có sự khác nhau rõ rệt.
Từ những năm 50, các nước như Malaysia, Inđônêxia và Thái Lan đã thực hiện chiến lược công nghiệp hóa mạnh mẽ, đầu tư vào khu vực công nghiệp, đặc biệt là công nghiệp nhẹ Họ cũng áp dụng chính sách mở cửa để thu hút vốn đầu tư nước ngoài, khuyến khích các ngành công nghiệp xuất khẩu và phục vụ nông nghiệp Chiến lược này đã thúc đẩy nhanh chóng quá trình đô thị hóa, dẫn đến việc diện tích đất nông nghiệp ngày càng bị thu hẹp.
Kể từ khi cải cách mở cửa, tiến trình đô thị hóa của Trung Quốc đã đạt nhiều thành tựu nổi bật, đặc biệt từ sau năm 1992 khi thể chế kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa được thiết lập Trong giai đoạn thực hiện kế hoạch năm năm lần thứ 11 (2006-2010), Trung Quốc đã thực hiện chiến lược "Tích cực thúc đẩy tiến trình đô thị hóa", dẫn đến tốc độ đô thị hóa không ngừng gia tăng.
Đến năm 2010, tỷ lệ đô thị hóa của Trung Quốc đạt ít nhất 48% Theo Báo cáo về tình hình phát triển thành phố Trung Quốc năm 2002, các chuyên gia dự đoán rằng trong 50 năm tới, tỷ lệ này sẽ vượt 76% và đóng góp của các thành phố vào nền kinh tế quốc dân sẽ đạt trên 96% Tính đến cuối năm 2007, tỷ lệ dân cư thành phố của Trung Quốc đã đạt 44,9%.
Biểu đồ 2.2: Đô thị hóa ở Trung Quốc từ năm 1975 đến năm 2007(Nguồn:[18])
Mặc dù quá trình đô thị hóa ở Trung Quốc đã phát triển mạnh mẽ từ khi cải cách mở cửa, tỷ lệ đô thị hóa hiện tại vẫn còn thấp so với các nước phát triển Năm 2005, tỷ lệ đô thị hóa trung bình toàn cầu đạt 48,8%, trong khi ở các nước phát triển, con số này đã vượt 75% So với các quốc gia đang phát triển khác, tỷ lệ đô thị hóa của Trung Quốc thấp hơn gần 20% Tốc độ đô thị hóa chậm đang cản trở sự tăng trưởng kinh tế và mục tiêu xây dựng một xã hội khá giả toàn diện của Trung Quốc.
Công nghiệp hóa và đô thị hóa là quá trình cần thiết cho sự phát triển kinh tế - xã hội, nhưng đồng thời cũng dẫn đến sự thu hẹp của nhiều nguồn tài nguyên, đặc biệt là đất đai Sự gia tăng đô thị hóa gây ra mâu thuẫn giữa việc sử dụng đất cho xây dựng thành phố và bảo vệ đất trồng cây hàng năm Mở rộng địa giới hành chính thành phố đồng nghĩa với việc nhiều diện tích đất nông nghiệp bị thu hồi để phục vụ cho phát triển đô thị Theo thống kê, khi tỷ lệ đô thị hóa tăng 1,5%, nhu cầu sử dụng đất của thành phố sẽ tăng 1% Từ năm 1979 đến 1997, Trung Quốc đã thu hồi 18 triệu ha đất nông nghiệp để mở rộng thành phố, trong đó 7,3 triệu ha đất trồng cây hàng năm bị mất, vi phạm nguyên tắc bảo vệ đất nông nghiệp mà Chính phủ Trung Quốc đã đề ra.
Những vấn đề tồn tại trong hoạt động thu hồi đất nông nghiệp ở Trung Quốc