CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐẾ TÀI
Cơ sở lí luận
1.1.1 Tình huống và tình huống dạy học
Theo tâm lý học, tình huống được định nghĩa là một hệ thống các điều kiện liên quan đến chủ thể, và những điều kiện này ảnh hưởng gián tiếp đến sự tích cực của chủ thể đó.
Theo triết học, tình huống được xem là sự kết hợp của các mối quan hệ cụ thể, liên kết con người với môi trường tại một thời điểm nhất định Khi đó, con người trở thành chủ thể của hành động nhằm đạt được mục tiêu cụ thể.
Tình huống được định nghĩa là tổng thể các sự kiện diễn ra tại một địa điểm và thời gian cụ thể, tạo ra áp lực buộc con người phải suy nghĩ, hành động, đối phó hoặc chịu đựng.
Tình huống được phân loại thành hai dạng chính: tình huống đã xảy ra, là những sự kiện được tích lũy trong tri thức nhân loại, và tình huống sẽ xảy ra, phản ánh dự kiến chủ quan của con người.
Tình huống dạy học là sự kết hợp của các mối quan hệ xã hội cụ thể, được hình thành trong quá trình giáo dục, khi học sinh đóng vai trò là chủ thể trong hoạt động nhận thức, hướng tới một mục tiêu dạy học nhất định.
Tình huống dạy học có thể được hiểu là trạng thái nội tâm hình thành từ sự tương tác giữa người dạy và đối tượng học.
Theo lý luận dạy học Xô Viết, tình huống dạy học được xem là đơn vị cấu trúc cơ bản của bài giảng, bao gồm các điều kiện cần thiết như mục đích, nội dung và phương pháp dạy học, nhằm đạt được những kết quả cụ thể và hạn chế.
Nguyễn Ngọc Quang đã giới thiệu một cách tiếp cận mới trong dạy học thông qua tình huống mô phỏng hành vi Mô phỏng hành vi được hiểu là việc bắt chước và sao chép quá trình hành vi của con người, cùng với sự tương tác cá nhân, nhằm đạt được mục tiêu nhất định Trong môi trường thực tế, quá trình hành vi này được xử lý sư phạm thông qua mô hình hóa, tạo ra các tình huống mô phỏng, phản ánh thực tiễn Khi áp dụng tình huống mô phỏng vào tổ chức dạy học, nó trở thành tình huống dạy học, thực chất là quá trình chuyển đổi từ tình huống mô phỏng sang tình huống dạy học.
Bản chất của tình huống dạy học là một đơn vị cấu trúc quan trọng trong quá trình giảng dạy, thể hiện mối liên hệ giữa mục đích, nội dung và phương pháp giảng dạy tại một thời điểm cụ thể, với nội dung là một đơn vị kiến thức.
1.1.1.3 Bài tập tình huống dạy học
Bài tập tình huống dạy học là những tình huống được cấu trúc dưới dạng bài tập, phản ánh các tình huống giả định hoặc thực tế trong quá trình giảng dạy các môn học ở bậc phổ thông Những tình huống này không chỉ giúp học sinh hình thành kiến thức mới mà còn củng cố và khắc sâu kiến thức đã học Trong rèn luyện kỹ năng dạy học, bài tập tình huống đóng vai trò là phương tiện, công cụ và cầu nối giao tiếp giữa giáo viên và học sinh.
1.1.2 Dạy học bằng tình huống
Dạy học bằng tình huống là phương pháp giúp học sinh phân tích và thảo luận để tìm ra giải pháp cho các tình huống cụ thể, từ đó đạt được các mục tiêu học tập.
1.1.2.1 Đặc điểm của dạy học tình huống [25].
Chương trình học nên dựa vào các tình huống thực tế để học sinh có thể nắm vững tri thức và kỹ năng cần thiết Những tình huống này không chỉ nhằm kiểm tra kỹ năng mà còn giúp phát triển bản thân và nâng cao khả năng thực hành của học sinh.
* Những tình huống có cấu trúc thực sự phức tạp – nó không phải chỉ có một giải pháp cho tình huống (tình huống chứa các biến sư phạm)
Tình huống học tập cần mang tính chất gợi vấn đề, không chỉ đơn thuần là sự thực hiện theo ý thích của giáo viên Học sinh phải là người chủ động giải quyết vấn đề, thích nghi và điều tiết với môi trường xung quanh Sự hỗ trợ từ giáo viên sẽ tùy thuộc vào từng tình huống cụ thể.
* Học sinh chỉ được hướng dẫn cách tiếp cận với tình huống chứ không có công thức nào giúp học sinh tiếp cận với tình huống.
* Việc đánh giá dựa trên hành động và thực tiễn.
1.1.2.2 Ưu- nhược điểm của dạy học tình huống [6], [19], [22], [28].
Phương pháp này nổi bật với khả năng kích thích sự tham gia tích cực của học sinh trong quá trình học tập, giúp phát triển kỹ năng học tập, giải quyết vấn đề, đánh giá và dự đoán kết quả Nó cũng cải thiện kỹ năng giao tiếp như nghe, nói và trình bày, đồng thời tăng cường khả năng suy nghĩ độc lập và sáng tạo Học sinh được khuyến khích tiếp cận tình huống từ nhiều góc độ, từ đó phát hiện ra giải pháp cho các vấn đề phức tạp và chủ động điều chỉnh nhận thức, hành vi và kỹ năng của bản thân Phương pháp này đặc biệt hiệu quả trong việc đào tạo nhận thức bậc cao.
Như vậy, phương pháp sư phạm này có thể phát huy được tính chất dân chủ, năng động và tập thể để đạt được mục đích dạy học.
Để thiết kế tình huống học tập phù hợp với nội dung, mục tiêu đào tạo và trình độ của học sinh, cần chú trọng đến việc kích thích tính tích cực của học sinh.
Tập thể + Làm việc theo nhóm.
(Không nghe, tiếp thu một cách thụ động) Dân chủ
+ Sự bình đẳng mọi người tham gia.
Cơ sở thực tiễn
Để có cơ sở thực tiễn cho đề tài, chúng tôi đã tiến hành điều tra thực trạng rèn luyện kỹ năng tư duy trong dạy và học môn Sinh học lớp 12 tại một số trường THPT Chúng tôi thực hiện quan sát sư phạm, dự giờ, tham khảo giáo án, và trao đổi ý kiến với giáo viên bộ môn, cùng với việc sử dụng phiếu thăm dò ý kiến của giáo viên và phiếu điều tra học sinh tại một số trường THPT ở tỉnh Hà Tĩnh Từ những hoạt động này, chúng tôi đã rút ra một số kết luận quan trọng.
1.2.1 Thực trạng sử dụng BTTH rèn luyện kĩ năng tư duy cho HS.
Chúng tôi đã sử dụng phiếu thăm dò ý kiến của 32 GV Sinh học thuộc tỉnh
Hà Tĩnh về việc GV sử dụng BTTH và việc GV rèn luyện kỹ năng tư duy cho HS và có kết quả như sau:
Bảng 1.1 Kết quả điều tra thực trạng việc sử dụng BTTH rèn luyện kỹ năng tư duy cho HS.
TT Vấn đề Các phương án trả lời Số lượng
Thầy (Cô) thấy sự cần thiết của việc rèn luyện kỹ năng tư duy trong dạy học ở mức độ nào? Không cần thiết 0 0
Kỹ năng khái quát hóa 28 87,5
Kỹ năng phân tích, tổng hợp 27 84,4
Theo thầy (cô) trong dạy học Sinh học có thể phát triển ở HS kỹ năng nào sau đây?
Thầy (Cô) rèn luyện kỹ năng tư duy trong dạy học
Sinh học ở mức độ nào? Không sử dụng 0 0
Khó thực hiện vì thời gian tiết học hạn chế 19 59,4 Trình độ HS không đồng đều 15 46,9
Theo Thầy (Cô), khi rèn luyện kỹ năng thường gặp phải những khó khăn nào? Đòi hỏi thời gian đầu tư của giáo viên quá nhiều 6 18,8
Sử dụng tình huống có vấn đề 21 65,6 Thường xuyên làm các bài tập, câu hỏi (tự luận) 23 71,9 Phân tích các sơ đồ, tranh vẽ 18 56,3
Theo Thầy (Cô) để rèn luyện kỹ năng tư duy cho
HS thì có thể sử dụng các biện pháp nào? Sử dụng các câu hỏi trắc nghiệm 17 53,1
Thầy (Cô) đã thiết kế và sử dụng các bài tập tình huống trong dạy học ở mức độ nào? Chưa bao giờ 8 25
Theo số liệu, phần lớn giáo viên (56,3%) nhận thức rõ vai trò quan trọng của việc rèn luyện kỹ năng tư duy cho học sinh Tuy nhiên, thực tế cho thấy một số giáo viên vẫn chưa quan tâm đúng mức đến vấn đề này, dẫn đến việc dạy học chủ yếu tập trung vào việc truyền đạt nội dung Sự chuyển đổi từ nhận thức đến hành động thực tiễn vẫn còn một khoảng cách lớn.
Đa số giáo viên đánh giá cao việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh Họ đã đề xuất nhiều biện pháp để nâng cao kỹ năng tư duy, trong đó việc sử dụng bài tập tình huống được cho là cần thiết để tăng cường hứng thú học tập Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều giáo viên chưa áp dụng biện pháp này, thậm chí có người chưa bao giờ sử dụng, dẫn đến hạn chế chất lượng và giảm hứng thú học tập của học sinh trong bộ môn.
1.2.2 Thực trạng học tập của HS. Để có sự đánh giá khách quan, chúng tôi điều tra 119 HS tại trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai và có được số liệu như sau:
Bảng 1.2 Kết quả điều tra thực trạng học tập của HS
TT Vấn đề Các phương án trả lời
Khi học bộ môn Sinh học, Giáo viên đọc chép 11 9,2
Tự nghiên cứu tài liệu 13 10,9 Luyện giải các câu hỏi bài tập 45 37,9 bạn thích được học theo phương pháp nào?
Rèn luyện các kỹ năng 50 42
Kỹ năng khái quát hóa 32 26,9
Kỹ năng phân tích- tổng hợp 75 59,7
Theo bạn để học tốt môn
Sinh học cần có những kỹ năng nào?
Giờ học hứng thú và bổ ích 30 25,2 Thu lượm được rất nhiều kiến thức khó và hay 16 13,4
Rèn luyện được các kỹ năng tư duy trong học tập 51 42,9
Bạn cảm nhận như thế nào về các giờ học có rèn luyện kỹ năng?
Nhận thức của bạn về vai trò của việc rèn luyện kỹ năng tư duy trong dạy học Sinh học? Không cần thiết 0 0
Giáo viên hướng dẫn và rèn luyện trong các tiết học 48 40,4
Bạn tự rèn luyện ở nhà 26 21,8
5 Để rèn luyện kỹ năng tư duy bạn thường sử dụng phương pháp nào?
Bạn thảo luận và trao đổi ý kiến với bạn bè để hình thành kỹ năng 45 37,8
Bạn đánh giá như thế nào về kỹ năng tư duy của mình? Chưa tốt 67 56,3
Rất thích và quyết tâm làm bằng được 24 20,2
Khi gặp các câu hỏi có tính tư duy cao thì bạn:
Rất thích nhưng khó nên bỏ qua để làm câu khác 61 51,3
Không thích và bỏ qua để làm câu khác 34 28,6
Số liệu bảng 1.2 cho thấy đa số HS nhận thức được sự cần thiết của các kỹ năng tư duy trong học tập
Theo khảo sát, 42% học sinh bày tỏ sự ưa thích với hình thức dạy học rèn luyện kỹ năng tư duy, vì điều này giúp tăng cường hứng thú và kích thích sự sáng tạo Tuy nhiên, chỉ có 11,8% học sinh tự đánh giá tốt về kỹ năng tư duy của mình, trong khi 56,3% thừa nhận rằng kỹ năng này vẫn chưa đạt yêu cầu.
Học sinh không chỉ mong muốn tự học và thảo luận với bạn bè mà còn cần sự hướng dẫn và rèn luyện từ giáo viên trong các giờ học Tuy nhiên, do chưa được phát triển tốt kỹ năng tư duy, nhiều em gặp khó khăn với các câu hỏi tư duy cao, dẫn đến việc 51,3% học sinh chọn bỏ qua những câu hỏi này và làm câu khác.
Học sinh mong muốn kết hợp kiến thức thực tế vào bài học để giờ học trở nên bổ ích và thú vị hơn, đồng thời giảm tải phần lý thuyết và tăng cường thời gian thực hành.
Qua điều tra thực trạng dạy và học, hầu hết giáo viên đánh giá cao việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh Cả giáo viên và học sinh đều nhận thức được tầm quan trọng của việc rèn luyện kỹ năng tư duy trong quá trình dạy học, cũng như sự cần thiết của việc thiết kế và sử dụng bài tập tình huống Tuy nhiên, thực tế cho thấy việc rèn luyện kỹ năng tư duy trong dạy học chưa được giáo viên chú trọng đúng mức, thậm chí một số giáo viên chưa bao giờ áp dụng bài tập tình huống để phát triển kỹ năng tư duy cho học sinh.
Cơ sở vật chất phục vụ cho việc dạy học còn thiếu thốn, trong khi lượng kiến thức cần truyền đạt lại khá lớn Số lượng học sinh trong mỗi lớp học đông, thời gian lên lớp hạn chế, và khả năng tiếp nhận kiến thức của học sinh không đồng đều.
Nhiều giáo viên có trình độ kiến thức về Sinh thái học chưa tốt và không đầu tư vào giảng dạy, dẫn đến giờ học khô khan và thiếu hứng thú cho học sinh Hơn nữa, việc thiếu nghiên cứu về phương pháp và biện pháp rèn luyện kỹ năng tư duy đã gây khó khăn trong việc thiết kế bài soạn Bên cạnh đó, một số giáo viên cũng ít tạo điều kiện cho học sinh phát biểu và tham gia xây dựng bài học.
Nhiều giáo viên chưa quen với việc rèn luyện kỹ năng tư duy trong giảng dạy, cũng như thiết kế và sử dụng bài tập thực hành để phát triển kỹ năng này, do họ chưa được học những kiến thức cần thiết trong trường đại học.
Học sinh hiện đang đối mặt với nhiều khó khăn trong việc phát triển kỹ năng tư duy, bao gồm thời gian trên lớp hạn chế cho việc trao đổi và rèn luyện kỹ năng, cũng như thiếu hướng dẫn cụ thể trong quy trình rèn luyện Hơn nữa, phương pháp học tập chưa phù hợp khiến các em cảm thấy khó khăn trong việc tiếp thu kiến thức Số lượng bài tập thực hành để cải thiện kỹ năng tư duy cũng còn hạn chế, dẫn đến sự thiếu tự tin của học sinh Do đó, các em mong muốn giáo viên tăng cường rèn luyện kỹ năng tư duy trong các giờ học, đặc biệt là theo một quy trình cụ thể.
Môn Sinh học chỉ được áp dụng trong kỳ thi Đại học khối B và một số trường Cao đẳng, Trung cấp, điều này khiến việc lựa chọn nghề nghiệp và trường học trở nên khó khăn hơn so với các môn tự nhiên khác Do đó, nhiều học sinh xem môn Sinh là môn phụ và không đầu tư nhiều thời gian cũng như công sức cho việc học tập.
Việc rèn luyện kỹ năng tư duy trong hoạt động dạy - học hiện nay còn hạn chế, đặc biệt là ở các bộ môn tại trường THPT và môn SH Điều này ảnh hưởng đến chất lượng giáo dục và sự phát triển toàn diện của học sinh.
Việc thiết kế và bổ sung các bài tập tình huống trong giảng dạy Sinh học, đặc biệt là ở phần Sinh Thái học, là rất cần thiết để nâng cao hiệu quả học tập.