CƠ SỞ HÌNH THÀNH VÀ NỘI DUNG TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ ĐẠO ĐỨC
Cơ sở hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức
Tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức được hình thành từ bối cảnh lịch sử - xã hội Việt Nam vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, kết hợp với truyền thống đạo đức dân tộc, tinh hoa đạo đức nhân loại và phẩm chất cá nhân của Người.
1.1.1 Thực tiễn lịch sử - xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX
Cuộc đời và sự nghiệp của Hồ Chí Minh gắn liền với tinh thần đấu tranh kiên cường của dân tộc Việt Nam chống lại thực dân Pháp vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX Tư tưởng đạo đức của Người phản ánh sự kiên định và bất khuất trong cuộc chiến giành độc lập và tự do cho đất nước.
Cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, chủ nghĩa tư bản chuyển từ giai đoạn tự do cạnh tranh sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa, dẫn đến sự chi phối của giai cấp tư sản trong mọi lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa và xã hội Các nước đế quốc như Anh, Pháp, Mỹ, và Nhật Bản đã thực hiện nhiều hình thức bóc lột sức lao động và quyền lợi của công nhân, cả ở chính quốc lẫn thuộc địa Cuộc chiến tranh thế giới lần thứ I đã phơi bày rõ rệt tham vọng của chủ nghĩa tư bản, nhưng cũng chính là động lực cho Cách mạng Tháng Mười Nga, mở ra một kỷ nguyên mới cho nhân loại - kỷ nguyên chuyển tiếp từ chủ nghĩa tư bản sang chủ nghĩa xã hội.
Cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, thế giới xuất hiện nhiều mâu thuẫn cơ bản, bao gồm: mâu thuẫn giữa giai cấp tư sản và giai cấp vô sản, mâu thuẫn giữa các nước thuộc địa và các nước đế quốc thực dân, mâu thuẫn giữa các đế quốc với nhau, và mâu thuẫn giữa chủ nghĩa đế quốc và chủ nghĩa xã hội.
Trên bình diện quốc gia, Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ
Vào năm 1858, thực dân Pháp xâm lược Việt Nam với luận điệu phi lý và bịp bợm về một sự nghiệp cao cả nhằm khai hóa các chủng tộc Sự xâm lược này đã kích thích sự ra đời của nhiều tư tưởng mới và các cuộc vận động cách mạng lớn tại Việt Nam, với mục tiêu cuối cùng là đánh đuổi thực dân Pháp và giành lại chủ quyền đất nước.
Từ năm 1885, các sĩ phu lãnh đạo phong trào Cần Vương đã tích cực khởi xướng phong trào chống Pháp, tuy nhiên, do thiếu một hệ tư tưởng khoa học rõ ràng, phong trào này đã gặp nhiều khó khăn trong việc đạt được mục tiêu.
Sau thất bại của phong trào Cần Vương năm 1896, đầu thế kỷ XX, chính trị Việt Nam chứng kiến sự xuất hiện của ba con đường cứu nước, đại diện bởi Phan Bội Châu, Phan Chu Trinh và Hoàng Hoa Thám Phan Bội Châu ủng hộ việc học hỏi từ Nhật Bản để tiến hành nổi dậy chống Pháp bằng bạo lực Trong khi đó, Phan Chu Trinh lại không tin vào con đường cách mạng bạo lực, mà khuyến khích cải cách chính trị và phát triển văn hóa, kinh tế để dần đạt được sự công nhận từ Pháp Hoàng Hoa Thám lựa chọn Yên Thế làm căn cứ địa để chống Pháp bằng quân sự Tuy nhiên, cả ba con đường này đều dẫn đến bế tắc, khiến đất nước tiếp tục rơi vào khủng hoảng chính trị.
Trong bối cảnh lịch sử đầy thách thức, dân tộc Việt Nam cần tìm ra con đường cứu nước đúng đắn Nhu cầu cấp bách này đã thúc đẩy Hồ Chí Minh lên đường tìm kiếm giải pháp cứu nước, từ đó hình thành và phát triển tư tưởng đạo đức của Người.
1.1.2 Truyền thống đạo đức dân tộc Việt Nam
Hồ Chí Minh sinh ra trong một gia đình nhà nho yêu nước tại xã Chung Cự, huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An Mẹ của ông, cụ Hoàng Thị Loan (1868 - 1900), là hình mẫu của người phụ nữ Việt Nam truyền thống, với đức tính đảm đang và tình yêu thương gia đình Cha của ông, cụ Nguyễn Sinh Sắc (1863 - 1929), là một nhà khoa bảng nổi bật, thể hiện tinh thần tự học và sự quan tâm đến giáo dục đạo đức cho con cái.
Hồ Chí Minh lớn lên trong tình thương yêu của gia đình, nơi có sự đầm ấm của văn hóa truyền thống Ông được nuôi dưỡng tâm hồn bằng nguồn văn hóa dân gian giàu tình quê hương và đất nước.
Tuổi thơ của Hồ Chí Minh phản ánh sâu sắc cốt cách con người xứ Nghệ với những phẩm chất như lý tưởng trong tâm hồn, trung kiên trong bản chất và cứng cỏi trong giao lưu Những đặc điểm này đã đóng góp quan trọng vào việc hình thành tư tưởng đạo đức của Người, tất cả đều xuất phát từ truyền thống đạo đức của dân tộc Truyền thống này bao gồm lòng yêu nước nồng nàn, ý chí tự cường, tinh thần đoàn kết và ý thức cộng đồng, cùng với lòng nhân ái, khoan dung, đức tính cần cù và sự tinh tế trong ứng xử.
Yêu nước là truyền thống đạo đức sâu sắc của người Việt Nam từ thời Vua Hùng, được thể hiện qua các truyền thuyết như Thánh Gióng và Mỵ Châu - Trọng Thủy, tạo động lực cho lòng yêu nước của dân tộc Những di tích lịch sử như thành Cổ Loa, thành Nhà Hồ và Ải Chi Lăng chứng minh cho truyền thống yêu nước của tổ tiên Cuộc kháng chiến giải phóng dân tộc dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, cùng với các địa danh như Điện Biên Phủ và Sài Gòn, đã làm phong phú thêm trang sử yêu nước Ý chí tự cường của dân tộc thể hiện qua tinh thần gìn giữ quốc thể và khẳng định vị thế, góp phần làm cho đất nước ngày càng phát triển.
Hồ Chí Minh đã sớm tiếp thu và phát huy truyền thống yêu nước, thể hiện ý chí tự cường dân tộc, và những giá trị này đã trở thành định hướng quan trọng trong suốt quá trình hoạt động cách mạng của Người.
Dân tộc Việt Nam luôn có lòng yêu nước nồng nàn, một truyền thống quý báu Mỗi khi Tổ quốc bị xâm lăng, tinh thần yêu nước này lại bùng cháy mạnh mẽ, tạo thành một làn sóng lớn lao, vượt qua mọi nguy hiểm và khó khăn, nhấn chìm những thế lực phản bội và cướp nước.
Tinh thần đoàn kết và ý thức cộng đồng là những giá trị cốt lõi của dân tộc Việt Nam, gắn kết cá nhân với gia đình, làng xã và Tổ quốc, tạo nên nền tảng vững chắc cho sự tồn tại và phát triển Trong các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, tinh thần này được thể hiện mạnh mẽ, và Hồ Chí Minh đã kế thừa và phát triển thành nguyên lý “Đoàn kết, đoàn kết, đại đoàn kết Thành công, thành công, đại thành công.”
Nội dung tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức
Tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức bao gồm các quan điểm chủ chốt về vai trò và vị trí của đạo đức trong xã hội và đời sống cá nhân Ông nhấn mạnh tầm quan trọng của những phẩm chất đạo đức cách mạng và các nguyên tắc cần thiết để xây dựng một nền đạo đức mới, góp phần vào sự phát triển bền vững của xã hội.
1.2.1 Tư tưởng Hồ Chí Minh về vị trí, vai trò của đạo đức trong đời sống xã hội và trong đời sống mỗi người Đạo đức là hệ thống những yêu cầu của xã hội mà nhờ đó con người tự giác điều chỉnh hành vi của mình trong các quan hệ nhằm bảo đảm sự hài hòa lợi ích giữa cá nhân với cá nhân, cá nhân với cộng đồng, với toàn xã hội trong sự cùng tồn tại, phát triển Đạo đức Hồ Chí Minh là đạo đức cách mạng, không vì danh vọng của cá nhân, mà vì lợi ích chung của Đảng, của dân tộc, của loài người tiến bộ Hồ Chí Minh định nghĩa đạo đức cách mạng là:
Quyết tâm suốt đời đấu tranh cho Đảng và cách mạng là điều cốt lõi Cần ra sức làm việc, giữ vững kỷ luật và thực hiện tốt đường lối, chính sách của Đảng Lợi ích của Đảng và nhân dân lao động phải được đặt lên trên lợi ích cá nhân Hết lòng phục vụ nhân dân, đấu tranh quên mình vì Đảng và dân, đồng thời gương mẫu trong mọi việc Học tập chủ nghĩa Mác - Lênin, thường xuyên tự phê bình và phê bình để nâng cao tư tưởng và cải tiến công tác, cùng đồng chí tiến bộ.
Hồ Chí Minh luôn kiên trì và nhất quán trong quan niệm về đạo đức của mình Từ tác phẩm Đường Kách mệnh cho đến bản Di chúc,
Người luôn đề cao những chuẩn mực đạo đức thân dân, vị công vong tư Trong Đường Kách mệnh, Hồ Chí Minh đã trình bày mục đầu tiên là
Trong bài viết "Tư cách của một người cách mạng", tác giả nêu rõ 23 tư cách cần thiết, chia thành ba mối quan hệ cơ bản: với bản thân, với người khác và trong công việc Đối với bản thân, cần có tính cần kiệm, hòa nhã, quyết tâm sửa lỗi, cẩn thận nhưng không nhút nhát, hay hỏi và nghiên cứu, vị công vong tư, không hiếu danh hay kiêu ngạo, luôn thực hiện lời nói, giữ vững chủ nghĩa, sẵn sàng hy sinh, ít tham lam về vật chất và giữ bí mật Trong quan hệ với người khác, cần khoan dung với từng cá nhân, nghiêm khắc với đoàn thể, có lòng giúp đỡ, thẳng thắn nhưng không táo bạo, và thường xuyên xem xét người xung quanh Khi làm việc, cần xem xét hoàn cảnh kỹ càng, quyết đoán, dũng cảm và phục tùng đoàn thể Cuối cùng, trong bản Di chúc, Hồ Chí Minh nhấn mạnh tầm quan trọng của sự đoàn kết trong Đảng và nhân dân để xây dựng một Việt Nam hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh, đồng thời góp phần vào sự nghiệp cách mạng thế giới.
Theo Hồ Chí Minh, đạo đức cách mạng là yếu tố quan trọng hàng đầu quyết định sự phát triển của sự nghiệp cách mạng Đạo đức cách mạng không chỉ là một phần thiết yếu trong nền tảng tinh thần của xã hội mới mà còn đóng vai trò quyết định trong việc xây dựng và phát triển đất nước.
Cũng như sông cần có nguồn nước để chảy, cây cần có gốc để sống, con người cách mạng phải có đạo đức để lãnh đạo Thiếu đạo đức, dù có tài năng đến đâu, cũng không thể dẫn dắt nhân dân.
Trong thời kỳ đấu tranh giành chính quyền, đạo đức cách mạng là nền tảng quan trọng giúp người cách mạng nhận thức rõ ràng về chính nghĩa và phi nghĩa, từ đó xác định hướng đi đúng đắn và sống với hoài bão, lý tưởng Hồ Chí Minh khẳng định rằng việc cải tạo xã hội cũ thành xã hội mới là một nhiệm vụ vinh quang nhưng cũng đầy thử thách Đạo đức cách mạng không chỉ là phần sáng nhất trong nhân cách con người mà còn là biểu trưng cho tinh thần dũng cảm, giúp người chiến sĩ cộng sản giữ vững khí tiết và không khuất phục trước kẻ thù.
Đạo đức cách mạng là nguồn sức mạnh giúp con người giữ vững tinh thần lạc quan và kiên cường trong mọi thử thách Trong cuộc chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, mặc dù đối thủ có nền tảng kinh tế và quân sự vượt trội, đạo đức cách mạng đã nuôi dưỡng sức mạnh dân tộc, làm thay đổi cán cân lực lượng theo hướng có lợi cho ta Hồ Chí Minh nhấn mạnh rằng, dù lực lượng giữa ta và địch chênh lệch lớn, niềm tin vào chiến thắng cuối cùng vẫn là động lực quan trọng: “Nay tuy châu chấu đấu voi Nhưng mai voi sẽ bị lòi ruột ra.”
Trong những thời điểm nhất định, sức mạnh của đạo đức cách mạng có thể vượt lên trên yếu tố vật chất, giúp con người thực hiện những điều phi thường Hồ Chí Minh nhấn mạnh rằng tinh thần quan trọng hơn vật chất, khi dẫn chứng những hành động dũng cảm của chiến sĩ trong kháng chiến Ông cho rằng mặc dù vật chất có vai trò quan trọng, nhưng tinh thần và đạo đức còn có sức mạnh to lớn hơn, giúp chúng ta chiến thắng ngay cả khi đối thủ có lợi thế về vật chất Điều này thể hiện rõ vai trò của yếu tố tinh thần và đạo đức trong các hoạt động thực tiễn.
Trong quá trình xây dựng và phát triển đất nước, đạo đức cách mạng giúp mỗi cá nhân nhận thức rõ mối quan hệ giữa lợi ích cá nhân và lợi ích xã hội, từ đó điều chỉnh hành vi và nâng cao trách nhiệm bảo vệ lợi ích cộng đồng Đạo đức này khuyến khích chống lại cái ác, loại trừ chủ nghĩa cá nhân, phát huy cái thiện, và nuôi dưỡng những phẩm chất như chân thành, khiêm tốn, đoàn kết và bác ái Hồ Chí Minh nhấn mạnh rằng, người có đạo đức cách mạng sẽ giữ tinh thần giản dị, lo cho nhiệm vụ trước, không màng đến hưởng thụ hay danh vọng Đạo đức cách mạng còn góp phần loại bỏ những yếu tố lạc hậu, thúc đẩy những nhân tố tích cực, xây dựng nền tảng văn hóa mới cho xã hội.
Theo Hồ Chí Minh, đạo đức cách mạng và tài năng, trí tuệ có mối liên hệ chặt chẽ Ông nhấn mạnh rằng “có tài mà không có đức” sẽ gây hại cho xã hội, trong khi “có đức mà không có tài” tuy không gây hại nhưng cũng không mang lại lợi ích Tài năng cần phải đi đôi với đạo đức, vì cả hai đều nhằm phục vụ nhân dân và đưa sự nghiệp cách mạng đến thành công Hồ Chí Minh khẳng định rằng đạo đức phải được đặt lên trên tài năng, vì đó là thước đo phẩm chất cao thượng của con người Đạo đức cách mạng không chỉ giúp con người phát triển trí tuệ mà còn hướng tâm hồn con người tới những giá trị nhân văn Một xã hội thiếu minh đức và những đức hạnh trong quan hệ giữa người với người sẽ không thể được coi là xã hội văn hiến.
Hồ Chí Minh coi đạo đức là yếu tố quan trọng trong nền tảng tinh thần xã hội, là "gốc" của người cách mạng Đạo đức cách mạng không chỉ nâng cao bản lĩnh mà còn phát huy năng lực cách mạng của con người.
1.2.2 Tư tưởng Hồ Chí Minh về những phẩm chất đạo đức cách mạng
Hồ Chí Minh đã nêu rõ những phẩm chất đạo đức cách mạng cốt lõi, bao gồm lòng trung thành với đất nước và tình yêu thương đối với nhân dân Ông nhấn mạnh tinh thần nhân ái, bao dung, cùng với các đức tính cần cù, tiết kiệm, liêm chính và chí công vô tư Bên cạnh đó, tinh thần quốc tế trong sáng và lòng trung thủy cũng là những giá trị quan trọng mà ông đề cao.
- Trung với nước, hiếu với dân
Trung là một khái niệm đạo đức quan trọng trong văn hóa phương Đông cổ đại, đặc biệt được Nho giáo nhấn mạnh với nội dung chủ yếu là lòng trung thành đối với vua.
Hồ Chí Minh đã định nghĩa lại khái niệm trung, chuyển từ trung với vua sang trung với nước, thể hiện trách nhiệm thiêng liêng trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước Sự chuyển đổi này không chỉ xóa bỏ ý nghĩa của công cụ thống trị của chế độ phong kiến mà còn thiết lập một chuẩn mực đạo đức mới cho người Việt Nam hiện đại.