CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
CƠ SỞ LÍ LUẬN
1 HVNN – Động từ ngữ vi (ĐTNV), BTNV và PNNV
HVNN là HV được thực hiện ngay khi nói năng và ngôn ngữ là phương tiện để thực hiện HV đó [6; 5]
Theo Austin – nhà triết học người Anh, HVNN được chia làm ba loại lớn: HV tạo lời, HV mượn lời và HV ở lời (HVOL) [6; 88]
Hình thức văn bản là việc sử dụng các yếu tố ngôn ngữ như ngữ âm, từ vựng và cách kết hợp từ để tạo ra một phát ngôn có ý nghĩa về cả hình thức lẫn nội dung.
HV mượn lời là hiện tượng khi người nói sử dụng phương tiện ngôn ngữ nhằm tạo ra một hiệu ứng nhất định ở người nghe hoặc chính bản thân họ.
HVOL là những hành vi ngôn ngữ mà người nói thực hiện ngay tại thời điểm nói Chúng tạo ra những hiệu quả ngôn ngữ, tức là gây ra phản ứng ngôn ngữ tương ứng từ người nhận.
O Ducrot nói rõ thêm về HVOL là ở chỗ chúng thay đổi tư cách pháp nhân của người đối thoại Chúng đặt người nói và người nghe vào những nghĩa vụ và quyền lợi mới so với tình trạng của họ trước khi thực hiện HVOL đó [6; 90]
Ví dụ: Em chào cô ạ
Khi phát ngôn của người nói kết thúc thì cũng là lúc người nói thực hiện xong HVCH
Các HVOL khi được phát ra tạo ra phản ứng ngôn ngữ từ người nhận, ví dụ như khi nói "Em chào cô ạ", người nghe có thể đáp lại bằng "Chào em" Phản ứng này phụ thuộc vào thiện ý và hiểu biết của người nghe; nếu không đáp lại, sẽ bị coi là không lịch sự theo nguyên tắc hội thoại O Ducrot cho rằng HVOL làm thay đổi tư cách pháp nhân của người đối thoại, ràng buộc họ vào những nghĩa vụ và quyền lợi mới so với trước khi thực hiện HV đó Đây là điểm khác biệt giữa HVOL với HV tạo lời và HV mượn lời.
HVOL thể hiện ý định rõ ràng của người nói, đặc biệt là mục đích giao tiếp mà họ đặt ra khi sử dụng từng HVOL Mỗi HVOL được thực hiện đều cần sự hợp tác từ người tham gia giao tiếp.
Trong mỗi ngôn ngữ, có những động từ mà khi được phát âm, người nói cũng đồng thời thực hiện hành động mà chúng chỉ định Austin gọi những động từ này là động từ ngữ hành (ĐTNV) Để ĐTNV thực hiện đúng chức năng của chúng, cần phải đáp ứng một số điều kiện nhất định.
- Chủ thể nói phải ở ngôi thứ nhất (người nói Sp1)
- Bổ ngữ của động từ phải ở ngôi thứ hai
- Phải được dùng ở thời hiện tại (hiện tại phát ngôn)
- Không có các động từ chỉ các tình thái khác nhau của động từ như đã, sẽ, đang,
Trong ví dụ "Tôi xin chào bác sĩ", động từ "chào" được xác định là động từ nhân văn (ĐTNV) và được sử dụng đúng theo chức năng ngữ nghĩa Câu này diễn ra ở thời hiện tại, không có các phụ từ chỉ thời gian, và chủ ngữ "tôi" thể hiện ngôi thứ nhất, chỉ người đang thực hiện hành động chào.
Nếu không hội đủ các điều kiện trên thì ĐTNV vẫn được dùng như các động từ miêu tả thông thường
Ví dụ: Nó đã chào anh, trong đó động từ "chào" được sử dụng như một động từ miêu tả Việc sử dụng từ "đã" cho thấy hành động này xảy ra ở thời quá khứ.
BTNV là một cấu trúc biểu thị HVOL, đóng vai trò là dấu hiệu ngữ pháp và ngữ nghĩa cho các HVOL Nhờ vào các BTNV, chúng ta có thể nhận diện và hiểu rõ hơn về các HVOL.
Austin phân loại BTNV thành hai loại dựa trên sự hiện diện của ĐTNV: BTNV tường minh (trực tiếp) và BTNV nguyên cấp (hàm ẩn, gián tiếp) BTNV tường minh (trực tiếp) bao gồm các biểu thức có chứa ĐTNV với chức năng ngữ vi.
Ví dụ: Chào bác sĩ
BTNV nguyên cấp (BTNV hàm ẩn, BTNV gián tiếp) là BTNV không chứa ĐTNV ở chức năng ngữ vi
Ví dụ: A: Anh dạo này trông trắng trẻo đấy
B: Cám ơn, chào anh Anh đi làm về à?
Câu chào “Anh dạo này trông trắng trẻo đấy.” thể hiện sự quan tâm và giao tiếp giữa A và B, mặc dù không có động từ nhân văn trực tiếp Câu này mang ý nghĩa chào hỏi, tạo nên sự kết nối trong cuộc trò chuyện.
GS TS Đỗ Hữu Châu cho rằng PNNV là phát ngôn và sản phẩm của một HVOL nào đó, được thực hiện một cách trực tiếp và chân thực PNNV tối thiểu bao gồm BTNV, nhưng trong giao tiếp hàng ngày, PNNV thường mở rộng với BTNV và các thành phần bổ sung Tóm lại, PNNV có cấu trúc chính là BTNV và phần mở rộng.
PNNV = (phần mở rộng) + BTNV + (phần mở rộng)
Nhìn vào mô hình trên ta thấy có một số trường hợp sau đây:
- PNNV chỉ gồm một BTNV
Ví dụ: Chào giáo sư
- PNNV gồm: phần mở rộng + BTNV
Ví dụ : Dạ chào giáo sư
- PNNV gồm: phần mở rộng + BTNV + phần mở rộng
Ví dụ : Dạ chào giáo sư ạ
Các phát ngôn trên thể hiện PNNV, với sản phẩm HVOL chào hỏi và HVCH được thực hiện một cách trực tiếp và chân thực Trong đó, "chào giáo sư" là biểu thức chào hỏi (BTNV), và các từ "dạ", "ạ" là thành phần mở rộng của BTNV này.
2 HVNN ở lời trực tiếp và HVNN ở lời gián tiếp
2.1.1 Sơ lược về HVNN ở lời trực tiếp
HVNN ở lời trực tiếp là những HVNN chân thực, được thực hiện đúng với đích ở lời, đúng với điều kiện sử dụng của chúng [6; 145]
HVOL trực tiếp có sự phù hợp giữa mục đích phát ngôn với hình thức câu chữ được dùng để thực hiện mục đích
Trong tiếng Việt, có nhiều động từ và cụm động từ được sử dụng để chào hỏi như: thưa, chào, kính chào, chào mừng, chào đón, tạm biệt, và cụm “((xin) cho phép) Sp1 được gửi đến (tới) Sp2 lời chào…” Những động từ này không chỉ thể hiện sự lịch sự mà còn tạo ra sự kết nối trong giao tiếp.
CƠ SỞ THỰC TIỄN
I ĐẶC ĐIỂM TÂM SINH LÍ CỦA HS TIỂU HỌC
1 Đặc điểm nhận thức Ở tiểu học, đặc điểm nhận thức cảm tính chiếm ưu thế hơn nhận thức lí tính, các em nhìn nhận sự vật thường bằng tri giác, cảm giác, hiểu được cái bên ngoài của sự vật – hiện tượng hơn là bản chất bên trong của sự vật Có thể nói, nhận thức của HS tiểu học còn nặng tính cảm tính
1.1 Đặc điểm nhận thức cảm tính
Tri giác của học sinh tiểu học thường mang tính đại thể và ít chú ý đến chi tiết, dẫn đến việc phân biệt đối tượng chưa chính xác và dễ mắc sai lầm Ở các lớp đầu cấp, tri giác của trẻ gắn liền với hành động và hoạt động thực tiễn, thể hiện đặc điểm cảm xúc mạnh mẽ Tuy nhiên, trẻ em ở độ tuổi này chưa có khả năng quan sát tinh tế, chú ý đến các chi tiết ngẫu nhiên và khả năng tổng hợp thông tin còn hạn chế.
Học sinh cuối bậc Tiểu học đã có khả năng tìm các dấu hiệu đặc trưng cho sự vật, biết phân biệt các sắc thái của chi tiết
Tri giác của các em lúc này mang tính mục đích và có phương hướng rõ ràng, có khả năng quan sát tinh tế
1.2 Đặc điểm nhận thức lí tính
Khả năng tư duy của học sinh tiểu học thể hiện rõ nét tính trực quan cụ thể ở các lớp đầu, và dần chuyển sang tính khái quát khi học sinh lên các lớp cuối cấp Bên cạnh đó, khả năng tưởng tượng của các em cũng phát triển theo từng giai đoạn học tập.
- Tưởng tượng của HS tiểu học phát triển hơn trẻ mẫu giáo
- Quá trình tưởng tượng còn tản mạn và ít tổ chức
- Hình ảnh tưởng tượng chưa gọt giũa, chưa được bền vững
- Cuối bậc tiểu học tính trực quan tưởng tượng của các em giảm, có em có khả năng tưởng tượng sáng tạo
Ngôn ngữ của trẻ ở tiểu học phát triển cả ba mặt: ngữ âm, từ vựng và ngữ pháp
Khi vào lớp 1, trẻ em bắt đầu học được hình thức mới của ngôn ngữ: ngôn ngữ viết
Vốn từ của các em được tăng lên do được học nhiều môn học, phạm vi tiếp xúc được mở rộng
Ngôn ngữ của trẻ tiểu học đã có sự phát triển rõ rệt so với giai đoạn tiền học đường Tuy nhiên, khả năng diễn đạt của các em vẫn chưa được hoàn thiện, thể hiện qua việc hiểu vấn đề nhưng gặp khó khăn trong việc trình bày ý tưởng Trong các bài viết, trẻ thường có xu hướng lặp từ, diễn đạt một cách khô khan và thiếu phong phú về nội dung.
II CHƯƠNG TRÌNH TIẾNG VIỆT TIỂU HỌC VÀ VIỆC DẠY HỘI THOẠI
1 Mục tiêu – Nội dung chương trình Tiếng Việt tiểu học
1.1 Mục tiêu chương trình Tiếng Việt tiểu học
Dạy học tiếng mẹ đẻ là một chủ đề được thảo luận sôi nổi, ngay cả ở các quốc gia đã công nhận vị trí quan trọng của nó trong giáo dục phổ thông từ lâu Các chương trình giảng dạy tiếng mẹ đẻ thường khác nhau do mục tiêu dạy học đa dạng, vì nội dung chương trình được thiết kế dựa trên những mục tiêu này.
Chương trình Tiếng Việt mới ban hành theo quyết định ngày 9/11/2001 của Bộ Giáo dục và Đào tạo, xây dựng mục tiêu của chương trình Tiếng Việt như sau:
1 Hình thành và phát triển ở HS kĩ năng sử dụng Tiếng Việt (nghe, nói, đọc, viết) để học tập và giao tiếp trong các môi trường hoạt động của lứa tuổi Thông qua việc dạy và học Tiếng Việt, góp phần rèn luyện các thao tác tư duy
2 Cung cấp cho HS những kiến thức sơ giản về tiếng Việt và những hiểu biết sơ giản về xã hội, tự nhiên, con người, văn học, văn hoá của Việt Nam và nước ngoài
3 Bồi dưỡng tình yêu tiếng Việt và hình thành thói quen gìn giữ sự trong sáng, giàu đẹp của tiếng Việt, góp phần hình thành nhân cách của con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa
Chương trình Tiếng Việt tiểu học mới ưu tiên giao tiếp bằng tiếng Việt, tập trung vào việc hình thành kỹ năng nghe, nói, đọc, viết Kiến thức về tiếng Việt, xã hội, tự nhiên, con người, văn hóa và văn học được cung cấp cho học sinh một cách đơn giản Trong chương trình này, hoạt động giao tiếp không chỉ là mục tiêu hàng đầu mà còn là phương tiện chính trong việc dạy học tiếng Việt.
1.2 Nội dung chương trình Tiếng Việt tiểu học
Nội dung chương trình tiếng Việt tiểu học gồm những bộ phận sau:
- Kĩ năng sử dụng tiếng Việt (đọc, nghe, nói, viết)
- Tri thức tiếng Việt (một số hiểu biết tối thiểu về ngữ âm, chính tả, ngữ nghĩa, ngữ pháp,…)
Tri thức về văn học, xã hội và tự nhiên bao gồm những hiểu biết cơ bản về sáng tác văn học và phương pháp tiếp cận chúng, cũng như kiến thức về con người và đời sống tinh thần, vật chất của họ Bên cạnh đó, hiểu biết về đất nước và dân tộc Việt Nam cũng là một phần quan trọng trong việc khám phá văn hóa và bản sắc dân tộc.
Nội dung này được sắp xếp theo hai giai đoạn phát triển:
1 Giai đoạn 1 (các lớp 1, 2, 3) nội dung dạy học có nhiệm vụ hình thành những cơ sở ban đầu cho việc học đọc, học viết, định hướng việc học nghe, học nói trên cơ sở vốn tiếng Việt mà các em đã có Học đọc, học viết có vị trí đặc biệt quan trọng trong giai đoạn này
Yêu cầu cơ bản đối với học sinh ở giai đoạn này là khả năng đọc thông thạo và hiểu chính xác một văn bản ngắn, viết rõ ràng và đúng chính tả, đồng thời phát triển kỹ năng nghe và nói một cách chủ động và rành mạch.
Trong giai đoạn này, học sinh chủ yếu tiếp thu kiến thức qua các bài thực hành đọc, viết, nghe và nói Tri thức tiếng Việt không được giảng dạy một cách tách biệt mà được rút ra từ những hoạt động thực hành, giúp học sinh tiếp nhận một cách tự nhiên.
2 Giai đoạn 2 (lớp 4, 5) nội dung chương trình nhằm phát triển kĩ năng đọc, viết, nghe, nói ở mức độ cao hơn, hoàn thiện hơn Ở giai đoạn này, HS bước đầu được cung cấp những khái niệm cơ bản về một số đơn vị ngôn ngữ và qui tắc sử dụng tiếng Việt làm nền móng vững chắc cho các kĩ năng tiếng Việt Bên cạnh những bài tập thực hành như ở giai đoạn trước, các em còn được học những bài tri thức tiếng Việt như ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp,… Những bài học này không được trình bày dưới dạng lí thuyết đơn thuần mà chủ yếu vẫn bằng cách nhận diện, phát hiện trên những ngữ liệu đã được đọc, viết, nghe, nói, từ đó khái quát thành những khái niệm cơ bản, ban đầu Chương trình Tiếng Việt tiểu học sau 2000 mỗi năm học 35 tuần lễ, gồm
8 phân môn Số tiết học các phân môn theo các lớp được phân bố trong chương trình khung như sau:
Chương trình Tiếng Việt tiểu học tập trung vào việc dạy tiếng Việt để giao tiếp hiệu quả, rèn luyện các kỹ năng nghe, nói, đọc, viết một cách hệ thống từ lớp 1 đến lớp 5 Các kỹ năng này được phân chia theo từng lớp học, với nội dung luyện tập từ cơ bản đến nâng cao Đặc biệt, chương trình đã xây dựng nội dung dạy học hội thoại nhằm cải thiện kỹ năng nghe, nói bên cạnh việc dạy độc thoại như trước đây.
2 Hội thoại và hành vi chào hỏi trong chương trình Tiếng Việt tiểu học
2.1 Hội thoại trong chương trình Tiếng Việt tiểu học