Cơ sở lý luận và thực tiễn
Cơ sở lý luận về huy động nguồn lực trong xây dựng nông thôn mới
2.1.1 Khái niệm, vai trò, đối tượng và nguyên tắc huy động nguồn lực trong xây dựng nông thôn mới
2.1.1.1 Một số khái niệm a.Khái niệm nông thôn
Trên thế giới hiện nay, có nhiều quan điểm đa dạng về nông thôn, thường được so sánh với các tiêu chí của thành phố Đến nay, vẫn chưa có một định nghĩa thống nhất nào về nông thôn được chấp nhận rộng rãi.
Nông thôn thường được hiểu là khu vực mà cư dân chủ yếu sống nhờ nông nghiệp Tuy nhiên, quan điểm này chưa phản ánh đầy đủ thực tế, bởi nhiều vùng nông thôn hiện nay có dân cư sống chủ yếu bằng tiểu thủ công nghiệp và dịch vụ, khiến thu nhập từ nông nghiệp trở nên thứ yếu và chỉ chiếm tỷ trọng thấp trong tổng thu nhập của người dân.
Nông thôn được định nghĩa là khu vực khác biệt với thành phố, nơi chủ yếu có cộng đồng nông dân sinh sống và làm việc, với mật độ dân cư thấp, cơ sở hạ tầng kém phát triển và khả năng tiếp cận thị trường cũng như sản xuất hàng hóa hạn chế hơn Khái niệm này sử dụng nhiều chỉ tiêu để so sánh nông thôn và thành thị, do đó mang tính toàn diện và được nhiều người chấp nhận.
Với khái niệm về nông thôn như trên, chúng ta có thể phân tích những đặc trưng chủ yếu của vùng nông thôn và so sánh với thành thị
Nông thôn là khu vực sinh sống và làm việc chủ yếu của cộng đồng nông dân, nơi sản xuất nông nghiệp đóng vai trò chủ đạo Các hoạt động kinh tế tại đây chủ yếu phục vụ cho nông nghiệp và cộng đồng cư dân nông thôn Đặc trưng này thể hiện rõ vai trò quan trọng của nông nghiệp, bao gồm cả lâm nghiệp và ngư nghiệp, trong mọi vùng nông thôn.
Dù các khu vực có tiểu thủ công nghiệp và dịch vụ phát triển mạnh, nông nghiệp vẫn giữ vai trò quan trọng Ngoài ra, nông nghiệp còn kích thích sự phát triển của nhiều ngành nghề khác phục vụ cho sản xuất nông nghiệp.
Nông thôn thường có cơ sở hạ tầng kém phát triển hơn so với thành phố, dẫn đến khả năng tiếp cận thị trường và sản xuất hàng hóa hạn chế Điều này là một thực tế rõ ràng ở mọi quốc gia, khi vùng nông thôn thường có địa bàn rộng lớn và địa hình phức tạp Với trình độ phát triển kinh tế - xã hội thấp hơn, hệ thống cơ sở hạ tầng và năng lực sản xuất hàng hóa tại đây cũng bị ảnh hưởng tiêu cực.
Nông thôn thường có thu nhập và đời sống thấp hơn thành phố, nơi được xem là trung tâm văn hóa và kinh tế với cơ cấu kinh tế phát triển hơn và mức độ đầu tư cao hơn Điều kiện thuận lợi về kinh tế và văn hóa tại thành phố thu hút nguồn lao động có trình độ cao từ nông thôn, góp phần hình thành các trung tâm văn hóa, khoa học và công nghệ tại đô thị.
Nông thôn Việt Nam thể hiện sự đa dạng tự nhiên, kinh tế và xã hội, với sự khác biệt rõ rệt về quy mô và trình độ phát triển giữa các vùng miền Sự đa dạng này không chỉ phản ánh đặc điểm địa lý mà còn là yếu tố quyết định đến sự phát triển bền vững của từng khu vực.
Tính cộng đồng trong nông thôn rất chặt chẽ và có ý nghĩa quan trọng trong việc phân biệt với thành thị Các vùng nông thôn thường có lịch sử phát triển lâu đời, tạo nên sự vững chắc trong phong tục tập quán và bản sắc văn hóa riêng của mỗi làng, thôn, bản Điều này giống như một luật bất thành văn mà cư dân phải tuân theo Trong khi đó, dân cư thành thị thường đến từ nhiều nơi, dẫn đến sự đa dạng và không đồng nhất trong văn hóa Nông thôn duy trì bản sắc văn hóa mạnh mẽ hơn, tạo nên truyền thống văn hóa đặc trưng cho mỗi vùng quê, in đậm trong tâm hồn của những người sinh ra và lớn lên tại đó Khái niệm nông thôn mới và xây dựng nông thôn mới cũng phản ánh sự phát triển và gìn giữ những giá trị văn hóa này.
Nông thôn mới (NTM) phải được xác định là khu vực nông thôn, khác với thị tứ, thị trấn, thị xã và thành phố, đồng thời có cơ cấu và chức năng mới so với nông thôn truyền thống Theo Nghị quyết số 26-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X ban hành vào tháng 8/2008, việc xây dựng NTM cần có hạ tầng kinh tế - xã hội hiện đại, cơ cấu kinh tế hợp lý, và tổ chức sản xuất gắn liền với sự phát triển của công nghiệp, dịch vụ và đô thị theo quy hoạch NTM cũng hướng tới một xã hội nông thôn dân chủ, ổn định, giàu bản sắc văn hóa dân tộc, nâng cao dân trí, bảo vệ môi trường sinh thái, và củng cố hệ thống chính trị ở nông thôn dưới sự lãnh đạo của Đảng.
- Nông thôn là làng xã văn minh, sạch đẹp, hạ tầng hiện đại;
- Sản xuất phát triển bền vững theo hướng kinh tế hàng hóa;
- Đời sống về vật chất và tinh thần của người dân nông thôn ngày càng được nâng cao;
- Bản sắc văn hóa dân tộc được giữ gìn và phát triển;
- Xã hội nông thôn an ninh tốt, quản lý dân chủ
NTM gồm các chức năng sau:
Chức năng chính của nông thôn là sản xuất nông nghiệp, với mục tiêu tạo ra sản phẩm nông nghiệp có năng suất và chất lượng cao, theo hướng sản xuất hàng hóa thay vì tự cung tự cấp Đồng thời, cần phát triển các ngành nghề, đặc biệt là nghề truyền thống của địa phương, nhằm bảo tồn văn hóa vật thể và phi vật thể của từng làng quê Việt Nam Việc này không chỉ tạo ra việc làm và tăng thu nhập cho cư dân nông thôn mà còn giữ gìn đặc sắc địa phương Xây dựng nông thôn mới (NTM) không có nghĩa là biến nông thôn thành thành phố.
Chức năng bảo tồn văn hóa truyền thống dân tộc là rất quan trọng, vì bản sắc văn hóa của làng quê phản ánh bản sắc riêng biệt của từng dân tộc Việc gìn giữ những giá trị văn hóa này không chỉ góp phần duy trì sự đa dạng văn hóa của các dân tộc mà còn bảo vệ di sản văn hóa của từng quốc gia.
Chức năng bảo đảm môi trường sinh thái là tiêu chí quan trọng phân biệt thành thị và nông thôn, với nền văn minh công nghiệp thường phá vỡ mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên Ngược lại, sản xuất nông nghiệp phục vụ cho hệ thống sinh thái, vì vậy việc xây dựng nông thôn mới (NTM) cần đóng góp tích cực cho môi trường Chức năng sinh thái có thể coi là thước đo cho một khu vực được công nhận là NTM, đồng thời cần phân biệt rõ ràng ranh giới giữa nông thôn và thành thị.
Nông thôn mới (NTM) là khu vực có cơ sở hạ tầng kinh tế - xã hội hiện đại, với cơ cấu kinh tế hợp lý và các hình thức tổ chức sản xuất hiệu quả Nơi đây có đời sống xã hội dân chủ, ổn định, giàu bản sắc văn hóa dân tộc, đồng thời nâng cao chất lượng cuộc sống vật chất và tinh thần Môi trường sinh thái được bảo vệ và an ninh trật tự được duy trì vững chắc.
Hiện nay, nông nghiệp nông thôn Việt Nam đang chuyển mình sang giai đoạn phát triển mới, tập trung vào sản xuất chất lượng và hiệu quả Mục tiêu này không chỉ nâng cao đời sống người dân mà còn đảm bảo sự công bằng trong xã hội.
Cơ sở thực tiễn
2.2.1 Kinh nghiệm xây dựng nông thôn ở một số tỉnh trong nước
2.2.1.1 Kinh nghiệm của tỉnh Bắc Ninh
Sau 8 năm triển khai chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng Nông thôn mới với sự nỗ lực của các cấp, ngành, đoàn thể cùng sự chung tay của người dân, bộ mặt nông thôn của các địa phương có sự đổi mới theo hướng văn minh, hiện đại; đời sống nhân dân được nâng lên rõ rệt Tuy nhiên, để hoàn thành mục tiêu đến năm 2020 toàn tỉnh có 50 xã đạt chuẩn NTM cần tiếp tục huy động mọi nguồn lực của cả cộng đồng (Nguyễn Tuấn, 2014)
Sau 8 năm triển khai, chương trình xây dựng NTM đã trở thành phong trào lan tỏa rộng rãi, giúp người dân nhận thức rõ vai trò của mình và tự nguyện đóng góp cho các tiêu chí NTM Các địa phương đã chú trọng quy hoạch, đặc biệt là quy hoạch sử dụng đất và khu trung tâm xã, với 100% xã hoàn thành quy hoạch chung và chi tiết Đến năm 2020, các xã đang tích cực hoàn thiện quy hoạch sản xuất và đề án xây dựng NTM Hiện tại, toàn tỉnh có 48 xã triển khai 63 mô hình trồng trọt, 20 mô hình chăn nuôi, 15 mô hình nuôi trồng thủy sản và 6 huyện áp dụng cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp, cùng với 563 HTX dịch vụ nông nghiệp được củng cố và phát triển.
Tại tỉnh, có 145 trang trại đạt thu nhập hàng tỉ đồng mỗi năm, nhờ vào việc đầu tư khoảng 700 công trình hạ tầng nông thôn Sự đầu tư này đã góp phần thay đổi căn bản bộ mặt nông thôn, cải thiện cảnh quan và môi trường, đồng thời nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân địa phương (Nguyễn Tuấn, 2014).
Công tác xây dựng NTM của tỉnh gặp nhiều khó khăn do sự chỉ đạo chưa tích cực từ một số cấp ủy Đảng và chính quyền cơ sở, cùng với phong trào thi đua “Toàn dân chung sức xây dựng NTM” ở nhiều xã còn trầm lắng và nguồn vốn hạn chế Để đạt mục tiêu NTM, các cấp, ngành và địa phương cần tăng cường lãnh đạo toàn diện, tập trung phát triển sản xuất bền vững, đào tạo nghề cho lao động nông thôn, và nâng cao chất lượng các lĩnh vực văn hóa, xã hội, an ninh Đồng thời, cần tăng cường kiểm tra, giám sát việc thực hiện các chính sách xây dựng NTM, chú trọng đến việc thực thi dân chủ và trao quyền cho người dân Các hoạt động sơ kết, tổng kết và thi đua khen thưởng cũng cần được đẩy mạnh để ghi nhận những đóng góp tích cực và phổ biến những mô hình hiệu quả Phát động phong trào thi đua ở tất cả các cấp và đơn vị để khuyến khích sự tham gia tích cực của cộng đồng trong xây dựng nông thôn mới.
Tuyên truyền theo chủ đề chuyên sâu và đa dạng hình thức, tập trung vào cơ chế, chính sách mới, đồng thời nêu gương các mô hình tiêu biểu trong phát triển sản xuất hàng hóa có liên doanh, liên kết Cần nhân rộng các phương pháp, cách làm hay để khuyến khích nhân dân đóng góp công sức và tài chính, phát huy sức mạnh đoàn kết trong xây dựng nông thôn mới (NTM) Đẩy mạnh đào tạo nghề gắn với việc làm và nâng cao thu nhập cho lao động nông thôn, tổ chức hội thảo chuyên đề về xây dựng NTM để chia sẻ kinh nghiệm và tháo gỡ khó khăn.
2.2.1.2 Kinh nghiệm của huyện Đan Phượng, Hà Nội
Huyện Đan Phượng, như nhiều địa phương khác ở Hà Nội, đã đối mặt với những thách thức trong sản xuất nông nghiệp manh mún và hạ tầng nông thôn xuống cấp khi triển khai chương trình xây dựng nông thôn mới Để tạo sự đồng thuận trong nhân dân, huyện đã chú trọng công tác tuyên truyền, tổ chức nhiều hoạt động nhằm nâng cao nhận thức về vai trò của người dân trong quá trình này Người dân được tham gia góp ý vào quy hoạch và lựa chọn tiêu chí phát triển phù hợp với điều kiện địa phương Đan Phượng xác định xây dựng cơ sở hạ tầng nông thôn là yếu tố then chốt cho phát triển kinh tế - xã hội, huy động nguồn lực từ cộng đồng để đầu tư Huyện đã chủ động hỗ trợ nguyên vật liệu xây dựng và khuyến khích người dân tham gia làm đường giao thông, tạo nên không khí đoàn kết và phấn khởi Chỉ sau hai tháng, hàng chục ki-lô-mét đường đã hoàn thành, với sự đóng góp đáng kể từ người dân, góp phần tiết kiệm ngân sách nhà nước và nâng cao đời sống cộng đồng.
Huy động nguồn lực xây dựng đường giao thông đã giúp Đan Phượng thực hiện hiệu quả các chương trình phát triển nông nghiệp, nâng cao đời sống người dân Trong thời gian tới, huyện sẽ tiếp tục phát huy kết quả đạt được, đầu tư để hai xã Thọ Xuân và Hồng Hà đạt chuẩn nông thôn mới trong năm nay, đồng thời nâng cao chất lượng các tiêu chí ở 13 xã đã đạt chuẩn.
2.2.2 Kinh nghiệm xây dựng nông thôn mới ở một số huyện tỉnh Phú Thọ
2.2.2.1 Kinh nghiệm xây dựng nông thôn mới tại huyện Lâm Thao tỉnh Phú Thọ
Trong giai đoạn 2011-2015, huyện Lâm Thao đã thực hiện chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới (NTM) với nhiều thuận lợi, nhờ vào việc xác định là vùng sản xuất nông nghiệp trọng điểm của tỉnh và nằm trong khu vực phát triển kinh tế quan trọng Hạ tầng phục vụ sản xuất và đời sống nông thôn được đầu tư đồng bộ, nông dân có ý thức và năng động trong cách nghĩ và làm, cùng với kinh nghiệm phong phú trong sản xuất nông nghiệp Môi trường chính trị xã hội ổn định và các chính sách của Nhà nước, tỉnh được ban hành cụ thể và đồng bộ, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển.
Huyện đang đối mặt với nhiều khó khăn trong đời sống dân sinh, đặc biệt là ở những vùng thu nhập thấp và quy mô sản xuất nhỏ Diện tích đất nông nghiệp bị thu hẹp do nhu cầu phát triển công nghiệp và dịch vụ, trong khi cơ sở hạ tầng nông thôn xuống cấp, với tỷ lệ bê tông hóa giao thông nội đồng chỉ đạt 50% Nhận thức của một số cán bộ và người dân còn hạn chế, dẫn đến tư tưởng trông chờ vào nguồn ngân sách Nhà nước Quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội và xây dựng nông thôn mới cần được thực hiện lại từ đầu, vì đến năm 2010, chỉ một số xã đạt từ 9 đến 10 tiêu chí Nguồn lực đầu tư rất hạn hẹp, tạo ra thách thức lớn trong việc thực hiện chương trình.
Trong quá trình xây dựng Lâm Thao thành huyện NTM, cấp ủy và chính quyền huyện đã nghiên cứu và lựa chọn các nhiệm vụ trọng tâm, tập trung lãnh đạo và chỉ đạo thực hiện quyết liệt Đặc biệt, công tác tuyên truyền, học tập và quán triệt chương trình xây dựng NTM được đẩy mạnh trong toàn Đảng bộ và toàn dân, với vai trò chủ thể của người nông dân được xác định là nhiệm vụ xuyên suốt của chương trình.
Tổ chức thực hiện chương trình theo hướng dẫn của Trung ương và tỉnh bằng cách thành lập ban chỉ đạo ở cấp huyện và xã, triển khai quy hoạch cho 12 xã trong huyện Cần xây dựng các đề án với mục tiêu và mục đích đầu tư rõ ràng, đồng thời phân kỳ và sắp xếp thứ tự ưu tiên đầu tư hợp lý để huy động nguồn lực hiệu quả Đẩy mạnh huy động và lồng ghép các nguồn lực để thực hiện chương trình, cụ thể hóa các tiêu chí phục vụ nhu cầu của người dân, xác định lộ trình và cách làm phù hợp với từng địa phương trong quá trình triển khai.
Tổ chức và chỉ đạo toàn bộ hệ thống chính trị tham gia tích cực vào các phong trào hành động như "Toàn dân chung sức xây dựng nông thôn mới" và "Xây dựng huyện Lâm Thao sáng, xanh, sạch, đẹp" Đồng thời, vận động cộng đồng doanh nghiệp, tổ chức tín dụng và người dân tham gia, gắn kết với cuộc vận động "Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh" nhằm đưa chương trình xây dựng nông thôn mới vào thực tiễn một cách hiệu quả.
Thực hiện chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng NTM giai đoạn 2011-
Năm 2015, huyện Lâm Thao đã áp dụng phương châm "Tạo sức mạnh tại chỗ" trong việc xây dựng nông thôn mới (NTM), coi người dân là chủ thể chính Để thực hiện các tiêu chí NTM, huyện đã phân định rõ ràng các nhiệm vụ cụ thể, trong đó xác định việc nào do dân thực hiện và việc nào do Nhà nước hỗ trợ Huyện cũng ưu tiên thực hiện những việc dễ làm trước, khó làm sau, nhằm triển khai đồng bộ và hiệu quả qua nhiều hình thức phong phú, góp phần nâng cao nhận thức của cán bộ, đảng viên và nhân dân.
Huyện Lâm Thao đang tích cực triển khai đề án quy hoạch cho 12 xã, công bố quy hoạch để người dân nắm rõ Quy hoạch xác định sản phẩm chủ lực và mô hình sản xuất cho từng xã, cùng với việc hoàn thiện quy hoạch xây dựng huyện đến năm 2020, làm cơ sở cho phát triển đô thị và nông thôn, xác định các thị trấn trọng điểm đầu tư Ban chỉ đạo xây dựng NTM của huyện đã chọn lộ trình ưu tiên cho các xã có điều kiện sản xuất thuận lợi như Cao Xá, Sơn Dương, Hợp Hải, Thạch Sơn, Tứ Xã, đồng thời lựa chọn danh mục dự án để tập trung vốn đầu tư, đảm bảo hoàn thành các tiêu chí theo quy định.
Phát triển sản xuất là mục tiêu chính của chương trình xây dựng nông thôn mới (NTM), nhằm nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho nông dân Huyện đã tập trung vào việc ứng dụng tiến bộ kỹ thuật, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp và tổ chức lại sản xuất theo định hướng tái cơ cấu ngành nông nghiệp, đồng thời thúc đẩy liên kết bốn nhà Việc rà soát quy hoạch sử dụng đất và thực hiện dồn đổi ruộng đất là cần thiết để phát triển sản xuất theo chương trình nông nghiệp trọng điểm của tỉnh, với sự chú trọng vào phát triển trang trại, gia trại và mô hình cánh đồng mẫu lớn Đầu tư cơ sở hạ tầng đóng vai trò quyết định, yêu cầu sự thống nhất trong nhận thức và đồng thuận từ các cấp, ngành và nhân dân để huy động nguồn lực Việc lựa chọn nhóm công trình, dự án sử dụng nguồn vốn ngân sách Nhà nước và vốn xã hội hóa, đặc biệt là phong trào xã hội hóa làm đường giao thông nông thôn và nội đồng, gắn với cứng hóa kênh, mương là rất quan trọng để đảm bảo tiến độ và khả năng cân đối ngân sách.
