bộ giáo dục và đào tạo trờng Đại học Vinh Lê thị hơng Điều tra cây thuốc và giá trị sử dụng của đồng bào dân tộc thái xã châu cờng - huyện quỳ hợp - Tỉnh nghệ an luận văn thạc sỹ sinh học Vinh - 2007 1 bộ giáo dục và đào tạo trờng Đại học Vinh Lê thị hơng điều tra cây thuốc và giá trị sử dụng của đồng bào dân tộc thái xã châu cờng - huyện quỳ hợp - tỉnh nghệ an chuyên ngành: thực vật Mã số: 60.42.20 luận văn thạc sỹ sinh học ngời hớng dẫn khoa học: pgs. TS. Ngô trực nhã Vinh-2007 2 Lời cảm ơn Để hoàn thành luận văn này tôi đã nhận đợc sự hớng dẫn, giúp đỡ và chỉ đạo tận tình của thầy giáo PGS.TS. Ngô Trực Nhã, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy. Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ của Ban giám đốc, cán bộ công nhân viên Phòng Kỷ Thuật, Hạt Kiểm Lâm, Trạm Kiểm Lâm Pù Huống, kỹ s Trần Đức Dũng- nguyên là cán bộ phòng khoa học Khu Bảo Tồn Pù Huống, Huyện Uỷ, huyện Đoàn huyện Quỳ Hợp, UBND và bà con dân bản , các ông lang bà mế xã Châu Cờng đã tạo điều kiện thuận lợi giúp tôi trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu. Qua đây tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các thầy cô giáo, ban chủ nhiệm tổ Thực Vật, khoa Sinh Học, Khoa Sau Đại Học -Tr - ờng Đại Học Vinh cùng bạn bè ngời thân đã giúp đỡ, ủng hộ, động viên, an ủi tạo điều kiện cho tôi trong thời gian qua. Trong qúa trình thực hiện đề tài do con hạn chế về thời gian, trình độ, kinh phí nên luận văn con nhiều thiếu sót. Tôi mong nhận đ ợc sự góp ý kiến quý báu của thầy cô giáo, các nhà khoa học và đồng nghiệp. Một lần nữa tôi xin chân thành cảm ơn! Vinh, ngày 27 tháng 12 năm 2007 Tác giả: Lê Thị Hơng 3 Mục lục trang Đặt vấn đề .4 Chơng I: Tổng quan tài liệu 6 1.1. tình hình nghiên cứu và sử dụng cây thuốc ở một số nớc trên .6 1.2. Tình hình nghiên cứu và sử dụng cây thuốc ở Việt Nam 11 1.3. Tình hình nghiên cứu cây thuốc ở Nghệ An 17 Chơng II: Đối tợng, mục đích, nội dung, địa điểm, thời gian và .18 2.1. Đối tợng nghiên cứu 18 2.2. mục tiêu .18 2.3. Nội dung nghiên cứu .18 2.4. Địa điểm và thời gian nghiên cứu 19 2.4.1. Địa điểm .19 2.4.2. Thời gian .19 2.5. Phơng pháp nghiên cứu 19 2.5.1. Phơng pháp điều tra, thực địa .19 2.5.1.1. Phơng pháp phỏng vấn và thu thập mẫu vật 19 2.5.1.2. Xử lý mẫu vật 20 2.5.2. Phơng pháp nghiên cứu trong phòng thí nghiệm .20 2.5.2.1. Chỉnh lý tên khoa học .20 2.5.2.2. Xây dựng danh mục 21 2.5.2.3. Đánh giá tính đa dạng sinh học của cây thuốc .21 Chơng III: Điều kiện tự nhiên và xã hội khu vực nghiên cứu .22 3.1. Điều kiện tự nhiên .22 3.1.1. Vị trí địa lý: 22 3.1.2. Địa hình .23 3.1.3. Đất đai 24 4 3.1.4. Khí hậu, thuỷ văn 27 3.1.5. Thảm thực vật .28 3.2. Điều kiện xã hội .31 3.2.1. Dân số, c dân xã Châu Cờng 32 3.2.2. Văn hoá xã hội .33 3.2.3. Điều kiện xã hội của đồng bào dân tộc Thái ở xã Châu Cờng .33 Chơng IV: Kết quả nghiên cứu .36 4.1. Thành phần các Taxon cây thuốc của đồng bào dân tộc Thái ở .36 4.2. Đánh giá tính đa dạng cây thuốc của đồng bào dân tộc Thái ở xã .64 4.2.1. Đa dạng về các bậc phân loại (họ, chi, loài) của các cây thuốc 64 4.2.2. Đa dạng về mức độ ngành .65 4.2.3. Đa dạng mức độ họ 66 4.2.4. Sự đa dạng ở mức độ chi 68 4.3. Đa dạng về dạng sống của các cây làm thuốc 69 4.4. Đa dạng bộ phận sử dụng của cây làm thuốc .71 4.4.1. Sự đa dạng về số lợng bộ phận sử dụng .71 4.4.2. Sự đa dạng trong các bộ phận đợc sử dụng .72 4.5. Sự phân bố cây thuốc theo môi trờng sống 74 4.6. Đa dạng về các nhóm bệnh đợc chữa trị .76 4.7. Đa dạng phơng pháp bào chế và sử dụng thuốc .78 4.8. Các loài cây thuốc khan hiếm có nguy cơ đe doạ tuyệt chủng .79 4.9. Bổ sung các loài cha có trong các tài liệu cây thuốc Việt Nam .82 4.10. Các bài thuốc chữa trị thông dụng và tình hình khai thác cây .86 4.11. Danh sách các loài bổ sung công dụng cho các tài liệu .87 Kết luận và kiến nghị .97 I. Kết luận .97 II. Kiến nghị .98 Tài liệu tham khảo .99 5 phụ lục. Đặt vấn đề Việt Nam có khí hậu nhiệt đới gió mùa nóng ẩm nên có một thảm thực vật vô cùng phong phú và đa dạng. Chứa đựng trong đó rất nhiều tài nguyên quý giá cung cấp cho con ngời nhu cầu thiết yếu cho cuộc sống nh lơng thực, thực phẩm, dợc liệu và các nguyên liệu khác phục vụ cho các hoạt động phát triển. Chúng ta ai cũng biết rằng sức khoẻ là vốn quý nhất của con ngời. Chính vì vậy đã từ lâu việc dùng các cây cỏ trong tự nhiên để làm thuốc chữa bệnh rất đợc mọi ngời quan tâm. Từ những thời xa xa, ông cha ta đã biết cách sử dụng loại dợc liệu tự nhiên để làm thuốc chữa bệnh. Những kinh nghiệm quý báu, công thức pha chế, cách thức sử dụng cây cỏ tự nhiên làm thuốc đã đợc lu truyền và tích luỹ qua nhiều thế hệ. Các ông lang, bà mế của đồng bào các dân tộc miền núi nớc ta đã tích luỹ nhiều đời tạo nên nhiều bài thuốc dân gian quý giá lấy từ cây cỏ. Ngày nay với thời kỳ công nghiệp hoá hiện đại hoá ô nhiễm môi trờng đã ảnh hởng tới sức khoẻ của con ngời, sự gia tăng bệnh tật ngày một nhiều. Hiện tại có nhiều bệnh mà y học trong nớc cũng nh ngoài nớc phải bó tay khi điều trị bằng thuốc tây. Nhng một số bài thuốc y học cổ truyền lại chữa khỏi và không gây tác hại phụ. Chính vì vậy tây y hiện đại đã quay lại tìm các hợp chất có trong thiên nhiên, trong các loài thực vật dùng làm thuốc và với kinh nghiệm dân gian của các dân tộc để chữa bệnh, những king nghiệm quý báu của các ông lang bà mế, của bà con dân bản ngày càng mai một các loài cây thuốc quý ngày càng mất đi. Do việc chặt phá rừng, khai thác sản phẩm cây rừng ngày một nhiều và kinh nghiệm sử dụng các cây cỏ làm thuốc ngày một mất đi do không định lu truyền lại cho các thế hệ sau. Sự tiến bộ của khoa học kỷ thuật việc dùng thuốc tây đã làm cho ngời ta quên dần những phơng pháp chữa bệnh truyền thống và bỏ phí tài nguyên cây thuốc có sẵn mất dần các kinh nghiệm 6 chữa bệnh truyền thống đợc các lơng y tích luỹ nhiều đời nh Hải Thợng Lãn Ông trớc đây đã nói dân ta sử dụng thuốc ta, sử dụng cây thuốc của dân tộc ta. Hiện nay ở trên thế giới cũng nh ở Việt Nam đã có nhiều tài liệu, nhiều nhà khoa học nghiên cứu về cây thuốc đi sâu tìm hiểu từng hoạt chất có trong cây cỏ, trong các bài thuốc dân gian từ đó chiết suất tạo ra các dợc phẩm có giá trị chữa bệnh có hiệu quả nhng việc sử dụng cây cỏ và các bài thuốc dân gian truyền thống vẫn đợc duy trì. Do đó việc điều tra các loại cây cỏ có tác dụng chữa bệnh theo kinh nghiêm dân gian là rất cần thiết. Việc thu nhập kinh nghiệm dùng cây cỏ chữa bệnh có ý nghĩa về mặt văn hoá truyền thống nhân văn của các dân tộc truyền lại cho các thế hệ sau. Xuất phát từ lý do đó mà chúng tôi chọn đề tài: Điều tra cây thuốc và giá trị sử dụng của đồng bào dân tộc Thái xã Châu Cờng - Huyện Quỳ Hợp Tỉnh Nghệ An làm đề tài luận văn tốt nghiệp của mình. 7 Chơng I Tổng quan tài liệu. 1.1. Tình hình nghiên cứu và sử dụng cây thuốc ở một số n- ớc trên thế giới. Khi con ngời xuất hiện, để tồn tại, sống và đấu tranh chống chọi với thiên nhiên, con ngời đã sử dụng các cây cỏ phục vụ cho cuộc sống của mình nh làm thức ăn, làm nhà ở, làm thuốc chữa bệnh Từ đó những kinh nghiệm ấy dần dần đợc tích luỹ và sau này đã hình thành một bộ môn khoa học mới là Dân Tộc Thực Vật Học. Nhân dân ta đã biết sử dụng cây cỏ làm thuốc từ rất lâu. Nhng sự phát triển của loài ngời, của xã hội, mỗi dân tộc, mỗi quốc gia đều có nền y học cổ truyền riêng. Vốn hiểu biết về cây thuốc, cây làm lơng thực, thực phẩm, đặc biệt là về kinh nghiệm dân gian trong sử dụng cây cỏ đợc nghiên cứu ở các mức độ khác nhau truỳ thuộc vào sự phát triển của quốc gia đó. Từ xa xa (vào năm 3216 hoặc 3080 trớc công nguyên) Thần Nông một nhà dợc học tài năng đã chú ý tìm hiểu tác động của cây cỏ đến sức khoẻ con ngời. Ông đã dùng các loài cây thuốc để thử nghiệm trên bản thân mình, bằng cách uống, nếm sau đó ghi lại những đặc điểm và hiểu biết mà ông cảm nhận đợc trong cuốn sách Thần nông bản thảo gồm 365 vị thuốc rất có giá trị. Vào đầu thập kỷ thứ II nhân dân Trung Quốc đã biết dùng các loài cây cỏ để chữa bệnh nh: Nớc chè đặc; rễ cây cốt khí củ (Polygonum cuspidatum); vỏ rễ cây Táo tầu (Zizyphus vulgaris) để chữa vết th ơng; dùng các loài nhân sâm (Panax) để phục hồi ngũ quan, trấn tĩnh tinh thần, chế ngự cảm xúc, chặn đứng kích động, giải trừ lo âu, sáng mắt, khai sáng trí tuệ, gia tăng sự thông thái đợc sử dụng phổ biến từ lâu ở Trung Quốc [30,33,59]. Trơng Trọng Cảnh là một vị thánh trong Đông y vào thời Đông Hán cách đây 1700 năm, đã viết Thơng hàn tập bệnh luận chỉ các bệnh dịch và các bệnh về thời tiết nói chung và đề ra những cách chữa trị bằng thảo dợc [22]. 8 Cuốn Cây thuốc Trung Quốc (1985) đã liệt kê một danh lục các cây cỏ chữa bệnh nh rễ cây Gấc (Momordica cochimchinensis) chữa nhọt độc, viêm tuyến hạch, hạt trị sng tấy đau khớp, sốt rét, vết thơng tụ máu; Cải Xoang (Rorippa aquaticum (L.)) giải nhiệt, chữa lỡ mồm, chảy máu chân răng, chữa bớu cổ, ho, lao Cây Chè ( Camellia sinensis) làm hng phấn thần kinh, giảm mệt mỏi, kháng lị trực khuẩn; Cây lẩu (Psychotria rubra) toàn thân giả nhỏ làm thuốc chữa gãy xơng, tiêu sng, rửa mụn nhọt độc [43]. Mới đây trong luận án tiến sỹ của Teddy Yang Tatchi (Hồng Kông) kết luận rằng Catechin trong chè xanh cha lên men có hoạt chất làm giảm lipit trong máu và làm giảm bệnh tim mạch do cholesterol gây ra[39]. Với sự phát triển của khoa học kỷ thuật, việc nghiên cứu các bài thuốc dân gian tìm ra các hoạt chất để làm thuốc chữa bệnh. ở đời Hán (năm 186 trớc công nguyên) trong cuốn sách Thủ hậu bị cấp phơng đã kê 52 đơn thuốc chữa bệnh từ các loài cây cỏ. Vào giữu thế kỷ XVI Lý Thời Trân đã thống kê đợc 12000 vị thuốc trong tập Bản thảo cơng mục xuất bản năm 1595[27], đã giúp cho việc chữa bệnh bằng cây cỏ còn lu truyền tới ngày nay. ở Châu âu, theo y học dân gian của Liên Xô con ngời đã sử dụng nớc sắc vỏ quả cây Bạch dơng (Bentula alba), vỏ cây Sồi (Quecus robus) Các n- ớc Nga, Đức, đã dùng cây Mã đề (plantago major) sắc nớc hoặc giả lá tơi đắp chữa trị vết thơng, viêm tiết niệu, sỏi thận[33]. Y học dân tộc Bun ga ri đã coi Hoa Hồng (Rosa Sinensis) là một vị thuốc chữa trị đợc nhiều bệnh, ngời ta dùng hoa, lá, rể để làm tan huyết và chữa phù thũng. Ngày nay khoa học đã chứng minh đợc trong cánh hoa hồng có chứa một lợng tanin, glucosit, tinh dầu đáng kể[45]. Theo các nhà khoa học ở Viện hàn Lâm Hoàng Gia Anh thì chè xanh (Thea Sinensit L.) ngăn chặn sự phát triển các loại tế bào ung th ở gan, dạ dày nhờ hợp chất của phenol có tên là Gallat épigallocatechol(GEGC)[39]. Từ lâu ngời Peru đã dùng hạt cây Sen cạn (Tropaeolum majus) để trị bệnh về phổi và đờng tiết niệu[48]. ở Bắc Mỹ từ những thế kỷ trớc, thổ dân da 9 đỏ đã biết dùng củ cây Echinacea angustifolia chữa bệnh nhiểm khuẩn và thuốc chế từ củ cây này chữa trị vết thơng mng mủ và vết rắn cắn. Và sau này (1950) Stoll và cộng sự đã tách đợc một glucosit gọi là Echinacoit, kiềm chế đ- ợc tụ cầu gây bệnh[30]. Cách đây khoảng 3000-5000 năm, ấn Độ đã dùng phổ biến cây cỏ làm thuốc, dùng lá cây Ba chẽn (Desmodium triangulare) sao vàng sắc đặc để chữa kiết lỵ và tiêu chảy rất hiệu nghiệm[45]. Từ năm 400 trớc công nguyên, ngời Hy Lạp và La Mã cổ đại đã biết đến Gừng (Zingiber Officinale). Dùng gừng để chữa bệnh cúm, cảm lạnh, kém ăn, viêm khớp. Thời cổ xa, các chiến binh Hy Lạp và La Mã đã biết dùng dịch cây Lô hội (Aloe vera) để làm thuốc tẩy xổ[33]. Ngời cổ Hy lạp dùng rau Mùi tây (Coriandrum Officinale) để đắp vết th- ơng mau lành. Dùng vỏ quả óc chó (Juglans regia L.) để chữa vết loét, vết th- ơng[33,57]. Gelien một thầy thuốc thời cổ đại Ai Cập đã dùng Tỏi (Allium Sqtìvum L.) làm thuốc chữa bệnh, có tác dụng lợi tiểu, trị giun, giải độc, chữa hen suyển và đau răng. Cũng từ rất lâu ngời Hai ti (Dominíc- Trung Mỹ) dùng cây Cỏ lào (Eupatorium odoratum) làm thuốc đắp vào chữa các vết thơng bị nhiễm khuẩn dùng để cầm máu, chữa đau nhức răng, làm lành các vết loét lâu ngày không liền sẹo [50]. ở vùng Đông Nam Châu á, ngời Malaixia dùng lá cây Húng chanh (Coleus amboinicus) sắc cho phụ nữ sau khi đẻ uống lấy lá giả nhỏ vắt nớc cho trẻ uống trị sổ mũi, đau bụng, ho gà Trong ch ơng trình điều tra cơ bản nguồn tài nguyên thiên nhiên ở khu vực Đông Nam á, Perry đã nghiên cứu và ghi nhận nhiều cây thuốc của y học cổ truyền và đã kiểm chứng tổng hợp thành cuốn sách Medicinal plants of East and Sontheast Asia 1985 giới thiệu cây thuốc vùng Đông Nam á[30,56]. Các nhà khoa học trên thế giới đi sâu nghiên 10 . đề tài: Điều tra cây thuốc và giá trị sử dụng của đồng bào dân tộc Thái xã Châu Cờng - Huyện Quỳ Hợp Tỉnh Nghệ An làm đề tài luận văn tốt nghiệp của mình bộ giáo dục và đào tạo trờng Đại học Vinh Lê thị hơng Điều tra cây thuốc và giá trị sử dụng của đồng bào dân tộc thái xã châu cờng - huyện quỳ hợp - Tỉnh