Trờng đại học vinh Khoa địa lý --------**-------- Vi thị xuân Hớng dẫn học sinh sử dụng bản đồ trong dạy học địa lý lớp 10- chuyên ban Khoá luận tốt nghiệp đại học chuyên ngành: phơng pháp Vinh 2007 Trờng đại học vinh Khoa địa lý --------**-------- Hớng dẫn học sinh sử dụng bản đồ trong dạy học địa lý lớp 10- chuyên ban Khoá luận tốt nghiệp đại học chuyên ngành: phơng pháp giảng viên hớng dẫn: Mai Văn Quyết sinh viên thực hiện : Vi Thị Xuân lớp : 44A - Địa Lý Vinh, 2007 Mục lục Trang A. phần Mở đầu 2 1. Lý do chọn đề tài 2 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài 3 3. Đối tợng nghiên cứu và giới hạn của đề tài 4 3.1. Đối tợng nghiên cứu 4 3.2. Giới hạn của đề tài 4 4. Nhiệm vụ của đề tài 4 5. Phơng pháp nghiên cứu 5 5.1. Các phơng pháp lý thuyết 5 5.2. Các phơng pháp thực tiễn 5 6. Kế hoạch thực hiện đề tài 5 7. Bố cục khoá luận 5 B. Phần nội dung 6 Chơng 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng BĐ trong DH ĐL 6 1.1. Cơ sở lý luận 6 1.2. Cơ sở thực tiễn 20 Chơng 2: Hớng dẫn HS khai thác tri thức từ BĐ nhằm phát huy tính cực trong học tập bộ môn ĐL cho HS lớp 10 ban cơ bản 23 2.1. Đặc điểm nội dung chơng trình SGK ĐL 10 cơ bản 23 2.2. Hệ thống BĐGKTT và LĐGKĐL lớp 10 24 2.3. Định hớng sử dụng BĐ, LĐ trong DHĐL lớp 10 Ban cơ bản 38 2.4. Định hớng thực hiện PP sử dụng LĐ và BĐ nhằm nâng cao hiệu quả DHĐL 10 ban cơ bản 61 Chơng 3. Đánh giá kết quả thực nghiệm 80 3.1. Thực nghiệm s phạm 80 3.2. Kết quả thực nghiệm 80 C. Phần kết luận 83 Tài liệu tham khảo 86 Lời cảm ơn Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo hớng dẫn Mai Văn Quyết, các thầy cô giáo trong khoa Địa lý, các giáo viên ở trờng THPT và bạn bè sinh viên đã tận tình giúp đỡ tôi hoàn thành khoá luận này. Là bớc dầu tập dợt nghiên cứu khoa học, bản thân đã cố gắng nhng chắc chắn đề tài không tránh khỏi những sai sót, rất mong nhận đợc sự chỉ bảo góp ý của thầy cô và các bạn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Vinh, tháng 4 năm 2007 Tác giả A. phần mở đầu 1. Lý do chọn đề tài Dạy học là hoạt động thống nhất giữa hai quá trình dạy và học. Theo quan điểm hệ thống cấu trúc thì quá trình dạy học là một quá trình thống nhất giữa các nhân tố: Mục đích, nội dung, phơng pháp, phơng tiện, hoạt động của thầy trò, trong đó giáo viên và học sinh là hai nhân tố trung tâm của quá trình dạy học. Trớc đây trong xu hớng dạy học lấy giáo viên làm trung tâm thì giáo viên là ngời chủ động truyền đạt, cung cấp thông tin sẵn có cho học sinh tiếp thu một cách thụ động. Ngày nay trớc những yêu cầu mới của cuộc cách mạng khoa học kỹ thuật hiện đại, của sự phát triển nền kinh tế, chính trị đất nớc, để đào tạo thế hệ trẻ thành những con ngời có đầy đủ phẩm chất và tài năng, đáp ứng đợc yêu cầu ngày càng cao về nguồn nhân lực cho quá trình công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nớc, đòi hỏi nền giáo dục nớc nhà phải đổi mới toàn diện cả về mục tiêu, nội dung, phơng pháp, phơng tiện dạy học. Mỗi môn học đều có những phơng pháp và phơng tiện dạy học riêng phù hợp với đặc trng yêu cầu của môn học. Cũng nh tất cả các môn học khác, môn ĐL trong nhà trờng phổ thông phải góp phần giáo dục đào tạo những công dân tơng lai phù hợp với yêu cầu xã hội. Vai trò quan trọng của môn đL đợc thể hiện ở chỗ nó có khả năng bồi dỡng cho học sinh một khối lợng trí thức phong phú về tự nhiên, kinh tế xã hội và những kỹ năng, kỹ xảo hết sức cần thiết trong cuộc sống, đặc biệt là kỹ năng về bản đồ. Trong D- H ĐL, do đối tợng của nó là nghiên cứu các tổng hợp thể lãnh thổ tự nhiên và tổng hợp thể lãnh thổ sản xuất. Vì vậy việc dạy học làm sao cho học sinh nắm đợc các đối tợng địa lý là những gì? ở đâu? Tại sao ở đó? Và cần thay đổi những đối tợng đó nh thế nào? Là nhiệm vụ rất quan trọng của giáo viên dạy ĐL. Chính vì thế mà trong PPDH môn ĐL không thể tách rời phơng pháp bản đồ. Bản đồ là khâu mở đầu và cũng là khâu kết thúc của khoa học ĐL. Hệ thống bản đồ phục vụ cho việc DH ĐL ở trong trờng phổ thông trong những năm gần đây đã đợc cung cấp, bổ sung mới rất nhiều. Song vẫn còn thiếu so với yêu cầu của quá trình dạy học. Bản đồ hiện nay không chỉ là phơng tiện minh hoạ mà còn là nguồn cung cấp kiến thức phong phú, giúp cho học sinh rèn luyện đợc những KN ĐL cơ bản cần thiết. Trong điều kiện trang bị bản đồ của nhà trờng còn nhiều thiếu thốn và không phải tất cả học sinh đều có khả năng tự trang bị cho mình các loại bản đồ hoặc Atlat, thì hệ thống lợc đồ, bản đồ trong SGK ĐL có một vị thế hết sức quan trọng. Bản đồ, lợc đồ không chỉ là phơng diện minh hoạ cho kiến thức mà còn là nguồn tri thức ĐL quan trọng trong bài học và đôi khi thay thế cả một phần của bài học. Tuy nhiên, do những diều kiện khách quan và chủ quan khác nhau, trong quá trình dạy học ĐL hiện nay, cả giáo viên và học sinh cha chú trọng đúng mức vai trò của việc sử dụng bản đồ trong dạy học. Để học sinh có thể đạt đợc những kỹ năng cần thiết, cơ bản về bản đồ một kỹ năng không thể thiếu trong quá trình học tập, nghiên cứu ĐL, thì việc hình thành, rèn luyện cho học sinh kỹ năng làm việc với bản đồ có ý nghĩa rất quan trọng. Rèn luyện kỹ năng làm việc với bản đồ còn góp phần hình thành cho học sinh kỹ năng sử dụng bản đồ để khai thác trí thức ĐL một cách độc lập, có hiệu quả hơn. Từ những nhận thức trên cùng với việc tìm hiểu, phân tích đặc điểm ch- ơng trình địa lý lớp 10 ban cơ bản, tôi mạnh dạn chọn đề tài: Hớng dẫn học sinh sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lý lớp 10- chuyên ban, nhằm nâng cao hiệu quả trong dạy học Địa lý. Qua việc nghiên cứu đề tài này, tôi mong muốn sẽ đóng góp một phần nhỏ vào quá trình nghiên cứu để đổi mới PPDH ĐL ở trờng phổ thông trung học nói chung và ở lớp 10 nói riêng phù hợp với xu thế phát triển của sự nghiệp giáo dục. 2. Lịch sử nghiên cứu đề tài PPDH hớng dẫn học sinh khai thác tri thức từ bản đồ và sách giáo khoa là những phhơng pháp cơ bản trong dạy học ĐL và đã đợc nhiều tác giả quan tâm khi viết về phơng pháp dạy học. Đó là những nghiên cứu của tác giả: Nguyễn Dợc trong Lý luận dạy học Địa lý - Nhà xuất bản ĐHSP năm 2004, của Nguyễn Trọng Phú trong Một số vấn đề trong dạy học Địa lý ở trờng phổ thông NXB ĐHQGHN 2004, của Mai Xuân San trong Rèn luyện kỹ năng Địa lý NXBGD năm 1998 Nguyễn Trọng Phúc trong Ph - ơng tiện thiết bị kỹ thuật trong dạy học Địa lý NXB ĐHQGHN năm 2001 và một số tài liệu khác. Tuy nhiên tất cả các tài liệu đó chỉ đề cập đến việc hình thành kỹ năng sử dụng bản đồ là phơng pháp quan trọng trong dạy học ĐLvà kỹ năng sử dụng bản đồ là một trong những yếu tố quan trọng để hoàn thiện kỹ năng ĐL cho mình. Song việc nghiên cứu về bản đồ và kỹ năng làm việc với bản đồ, đặc biệt là trong chơng trình dạy học ĐL lớp 10 chuyên ban đến nay cha có tác giả nào thực sự quan tâm đến. Việc hình thành kỹ năng làm việc với bản đồ cho học sinh trong quá trình DH ĐL có vai trò hết sức quan trọng, nhằm tăng cờng tính trực quan đồng thời giúp học sinh khai thác tri thức ĐL một cách độc lập, đạt hiệu quả cao. Vì thế mà tôi quyết định chọn đề tài này làm đối tợng nghiên cứu cho mình. 3. Đối tợng nghiên cứu và giới hạn của đề tài 3.1. Đối tợng nghiên cứu Việc rèn luyện kỹ năng khai thác tri thức từ bản đồ giáo khoa cho học sinh lớp 10 chuyên ban. 3.2. Giới hạn của đề tài Việc hớng dẫn học sinh khai thác trí thức từ bản đồ trong giảng dạy ĐL ở trờng trung học phổ thông hiện nay là một vấn đề lớn, có thể nhìn từ nhiều góc độ rộng, hẹp khác nhau: bản đồ giáo khoa treo tờng, bản đồ câm, bản đồ trống, bản đồ bài tập,các lợc đồ, bản đồ trong SGK, tập bản đồ địa lý (Atlat giáo khoa) Mỗi loại đều có những u, nhợc điểm riêng. Vì vậy tác dụng và phơng pháp sử dụng chúng trong DHĐL cũng khác nhau. Trong đề tài này tôi không có tham vọng giải quyết tất cả mọi vấn đề về việc sử dụng BĐGK ĐL ở trờng THPT mà chỉ giới hạn trong BĐGKTT và LĐ trong SGK. Mặt khác, do nội dung BĐ, LĐ ở SGK ban nâng cao và SGK ban cơ bản có nội dung tơng đối giống nhau. Do vậy trong đề tài này chúng tôi chỉ dừng lại ở phạm vi sử dụng BĐGKTT và LĐGK cho một số bài tiêu biểu trong chơng trình SGK ĐL lớp 10 ban cơ bản. 4. Nhiệm vụ của đề tài Để đạt đợc mục đích là nâng cao chất lợng DH và góp phần thay đổi PPDH theo xu hớng dạy học lấy học sinh làm trung tâm. Với việc hớng dẫn cho học sinh cách khai thác tri thức ĐL từ bản đồ trong dạy học. Để đạt đợc những mục tiêu đề ra thì đề tài phải hoàn thành những nhiệm vụ sau: - Tìm hiểu những đặc điểm hệ thống bản đồ treo tờng và lợc đồ giáo khoa sử dụng trong dạy học lớp 10 chuyên ban. - Hớng dẫn cho học sinh kỹ năng làm việc với bản đồ. - Xây dựng một số giáo án cụ thể có sử dụng BĐGK trong dạy học ĐL cho lớp 10- chuyên ban. - Đánh giá kết quả nghiên cứu. 5. Phơng pháp nghiên cứu Để đạt đợc những nhiệm vụ và mục đích của đề tài đề ra, tôi đã áp dụng các phơng pháp nghiên cứu gồm cả phơng pháp lý thuyết và các phơng pháp thực tiễn. 5.1. Các phơng pháp lý thuyết Bao gồm các phơng pháp: phân loại, phân tích, tổng hợp, so sánh, nghiên cứu của tài liệu. 5.2. Các phơng pháp thực tiễn Bao gồm các phơng pháo sau: - Điều tra, tìm hiểu, quan sát. - Tiếp xúc, trao đổi với học sinh và giáo viên hớng dẫn. - Thực nghiệm s phạm. 6. Kế hoạch thực hiện đề tài Gồm các bớc sau: - Giai đoạn 1: (Tháng 10 - 2006) chọn và nhận đề tài - Giai đoạn 2: (Từ tháng 10 2006 đến 1/2007) su tầm, thu thập, xử lý tài liệu, nghiên cứu lý thuyết, xây dựng đề cơng nghiên cứu. - Giai đoạn 3: (Tháng 2 đến 4/2007), soạn giáo án tiến hành thực nghiệm s phạm. - Hoàn thành bảo vệ đề tài (tháng 5/2005). 7. Bố cục khoá luận Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, khoá luận gồm 3 phần, 3 chơng gồm 86 trang. B. Phần nội dung Chơng 1 Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lý 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Vai trò của phơng tiện dạy học địa lý 1.1.1.1. Khái niệm: Theo quan điểm cấu trúc hệ thống thì PTDH là một nhân tố quan trọng trong quá trình dạy học, nó cùng với các nhân tố khác nh: Mục đích, nhiệm vụ, nội dung, phơng pháp, hoạt động của GV và HS tạo thành một thể thống nhất hoàn chỉnh có quan hệ biện chứng với nhau thúc đẩy quá trình dạy học đạt tới mục đích nhất định. Việc vận dụng và tiến hành các PPDH không thể tách rời với việc sử dụng các PTDH. PTDH là một tập hợp những đối tợng vật chất đợc GV sử dụng với t cách là những phơng tiện điều khiển hoạt động nhận thức của HS, phơng tiện là một nguồn tri thức phong phú để lĩnh hội tri thức và rèn luyện kỹ năng. Mỗi môn học trong nhà trờng phổ thông, ngoài những phơng pháp giảng dạy chung còn có những phơng pháp đặc thù, do vậy mà cũng có những PTDH riêng, đặc thù cho môn học đó. Trong môn ĐL, phơng tiện và thiết bị dạy học gồm có: một phần cơ sở vật chất truyền thống hay hiện đại dùng để dạy học nh: Phòng bộ môn địa lý, vờn địa lý toàn bộ những đồ dùng trực quan nh: Bản đồ, tranh ảnh, mô hình các thiết bị nghe nhìn và các tài liệu để cung cấp những tri thức cơ bản cho HS và GV nh SGK ĐL, sách tham khảo, báo chí có nội dung địa lý. 1.1.1.2. Vai trò của PTDH: PTDH vừa là phơng tiện trực quan, vừa là nguồn tri thức phong phú về mặt phơng pháp, PTDH giúp HS thu nhận thông tin và sự vật, hiện tợng một cách sinh động, tạo điều kiện hình thành biểu tợng ĐL cho HS. Mà biểu tợng địa lý là cơ sở để tạo khái niệm vì nó phản ánh đợc những thuộc tính của khái niệm địa lý tơng ứng. PTDH giúp học sinh chuyển từ t duy cụ thể cảm tính sang t duy trừu tợng lý tính, khái quát hoá. Thông qua sử dụng các PTDH, GV còn giúp HS đào sâu những tri thức đã lĩnh hội, kích thích hứng thú, nhận thức, năng lực quan sát phân tích, tổng hợp của các em. Đối với GV, PTDH tạo điều kiện thuận lợi để trình bày bài giảng một cách tinh giảm, sinh động, đầy đủ, sâu sắc. Về mặt nội dung thì PTDH còn là nguồn tri thức địa lý quan trọng, là đối tợng để HS chủ động tự lực khai thác tri thức địa lý dới sự hớng dẫn của GV. Đồng thời phát triển đợc t duy logic (phân tích, tổng hợp, so sánh) trong việc nắm tri thức và phát hiện tri thức mới. Khi làm việc với PTDH địa lý HS sẽ rèn luyện đợc kỹ năng, kỹ xảo địa lý hình thành ở các em đức tính kiên trì, tự giác, óc thẩm mỹ. Mặt khác việc khai thác triệt để các thông tin từ nhiều nguồn khác nhau, bồi dỡng năng lực tự học, tự nghiên cứu. 1.1.2. Vai trò của bản đồ trong dạy học địa lý 1.1.2.1. Bản đồ địa lý Theo K.A. Xaliev thì BĐ địa lý là mô hình ký hiệu hình tợng không gian của các đối tợng và hiện tợng tự nhiên, xã hội đợc thu nhỏ đợc tổng hợp hoá theo một cơ chế toán học nhất định nhằm phản ánh vị trí, sự phân bố và mối tơng quan của các đối tợng và hiện tợng, cả những biến đổi của chúng theo thời gian để thoả mãn mục đích yêu cầu đã định trớc. So với những cách thức biểu hiện bề mặt trái đất khác, BĐĐL có những đặc tính cơ bản phân biệt đó là cơ sở toán học của BĐ, thể hiện các đối tợng và hiện tợng ĐL trên bề mặt trái đất bằng một hệ thống các ký hiệu quy ớc (- ớc hiệu) và tổng quát hoá nội dung biểu hiện. BĐ là một phơng tiện không thể thiếu đợc trong công tác nghiên cứu, khảo sát địa lý và cả trong giảng dạy, học tập địa lý ở nhà trờng. 1.1.2.2. Bản đồ giáo khoa địa lý * Định nghĩa và tính chất của BĐGKĐL Trong hệ thống phân loại BĐĐL, BĐGK thuộc BĐ chuyên đề, mục đích của nó là dùng để dạy và học trong nhà trờng. Theo U.C. Bilich và A.C Vasmuc thì BĐGK là những BĐ đợc sử dụng trong mục đích giáo dục, cần đảm bảo cho việc dạy và học trong các cơ quan giáo dục, dới tất cả mọi hình thức, tạo nên một hệ thống giáo dục cho tất cả các tầng lớp từ HS đến đào tạo chuyên gia. Những BĐ đó cũng sử dụng trong nhiều ngành khoa học, trớc hế là Địa lý và Lịch sử. Là một BĐ nên trớc hết BĐGK mang đặc điểm chung của một BĐ đó là: Xác định trên cơ sở toán học nhất định, đợc khái quát hoá, tổng hợp hoá để phục vụ cho mục đích, nội dung nào đó và cũng phải dùng ngôn ngữ bản đồ để phản ánh sự vật hiện tợng. Tuy nhiên, nó đợc xây dựng nhằm sử dụng cho mục đích dạy học ĐL ở nhà trờng nên nó có những đặc điểm riêng, đó là tính s phạm cao, tính khái quát hoá và tính trực quan cũng cao. * Vai trò của Bản đồ giáo khoa Địa lý . trình địa lý lớp 10 ban cơ bản, tôi mạnh dạn chọn đề tài: Hớng dẫn học sinh sử dụng bản đồ trong dạy học Địa lý lớp 10- chuyên ban, nhằm nâng cao hiệu quả trong. học vinh Khoa địa lý --------**-------- Vi thị xuân Hớng dẫn học sinh sử dụng bản đồ trong dạy học địa lý lớp 10- chuyên ban Khoá luận tốt nghiệp đại học