Khóa luận tốt nghiệp đại học A. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Quá trình giáo dục là một bộ phận của quá trình sư phạm tổng thể. Nó giữ vai trò vô cùng quan trọng trong vấn đề hình thành nhân cách của HS. Đảng và nhà nước ta đã xác định “giáo dục là quốc sách hang đầu”. Đặc biệt trong thời đại bùng nổ thông tin và xu hướng phát triển bền vững thì giáo dục ngày càng có vai trò quan trọng. Thời đại ngày nay đòi hỏi giáo dục không những tạo ra con người có trí tuệ mà còn có nhân văn nữa. Giáo dục không chỉ chú ý đến mặt thiết chế xã hội về mục đích, mục tiêu giáo dục mà còn phải quan tâm đến lợi ích của người học và nhu cầu phát triển của chính bản thân người học. Nói cách khác đó là sự thống nhất giữa nhu cầu phát triển KT-XH và nhu cầu phát triển của chính bản thân cá nhân. Chất lượng đào tạo cần phải được nâng cao cho tương xứng với những nhiệm vụ mới, phù hợp với yêu cầu của xã hội hiện nay. Để đạt được những yêu cầu đó, PPDH cũng thay đổi theo. Nghị quyết TW2 (khóa VIII) nêu rõ: “đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục và đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo của người học, từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào trong quá trình dạy học, đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho HS, nhất là sinh viên đại học. Thời gian qua lí luận dạy học Địa lí đã có những bước tiến rõ rệt về việc nghiên cứu và ứng dụng phương pháp trong việc dạy học Địa lí THPT. PPDH tích cực ngày càng được sử dụng rộng rãi trong từng tiết học. Lúc này người GV trở thành người thiết kế và thực hiện cho việc học tập tích cực của HS trong bối cảnh cụ thể. Nhiệm vụ truyền thống của GV trước đây là chuyển giao thông tin, nay được điều chỉnh và mở rộng thành một nhiệm vụ tạo ra các điều kiện học tập của HS. HS được tham gia một cách tích cực trong xây Hà Thị Khuyên- 47A- Khoa Địa lí 1 Khóa luận tốt nghiệp đại học dựng sự hiểu biết và quan niệm của mình (tự suy nghĩ và tìm hiểu bên cạnh việc chăm chú nghe giảng, làm bài tập và ghi nhớ thông tin). Địa lí là một môn học trong hệ thống các môn học ở trường phổ thông, nó có ý nghĩa thực tiễn rất lớn cũng như các môn học khác nhằm góp phần thực hiện mục tiêu giáo dục. Môn Địa lí cũng đã có những chuyển biến đáng kể từ nội dung đến PPDH. Có nhiều phương pháp dạy và học tích cực như nêu và giải quyết vấn đề, đàm thoại gợi mở, hướng dẫn HS sử dụng tri thức từ bản đồ, …Đặc biệt phương pháp thảo luận là một trong những PPDH tích cực mang lại hiệu quả cao trong quá trình dạy học. Tuy vậy, phương pháp này chưa được sử dụng rộng rãi và hiệu quả sử dụng chưa cao. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến kết quả trên như vấn đề thời gian, kích thước phòng học, trình độ, nghiệp vụ sư phạm của GV… Đã có một số tác giả nghiên cứu về phương pháp này như Đặng Văn Đức, Nguyễn Thu Hằng, Nguyễn Dược, Nguyễn Trọng Phúc và một số tài liệu khác như một số luận án, luận văn,…Nhưng nhìn chung phương pháp này nghiên cứu chưa sâu, chưa có đề tài nào nghiên cứu cụ thể, riêng về phương pháp thảo luận trong dạy học phần Địa lí KT-XH lớp 10 BCB. Mặt khác, chương trình Địa lí KT-XH lớp 10 BCB cung cấp cho các em những kiến thức Địa lí chung nhất về những khái niệm, những quy luật Địa lí KT-XH đại cương, phân biệt được các hình thức tổ chức dân cư và sản xuất phổ biến trên thế giới để các em có cơ sở hiểu rõ hơn đặc điểm của từng quốc gia, từng khu vực riêng biệt khi học Địa lí ở chương trình lớp sau. Đồng thời lứa tuổi HS lớp 10 cũng là lứa tuổi đã có sự trưởng thành nhất định về mặt năng lực, nhận thức, trình độ tư duy và khả năng giao tiếp xã hội. Chính vì những lí do trên tôi đã lựa chọn đề tài “Vận dụng phương pháp thảo luận vào dạy học Địa lí lớp 10 BCB phần Địa lí KT-XH”. Việc vận dụng phương pháp này sẽ phát huy vai trò tích cực trong dạy học các vấn Hà Thị Khuyên- 47A- Khoa Địa lí 2 Khóa luận tốt nghiệp đại học đề KT-XH, nâng cao hiệu quả dạy học, đáp ứng yêu cầu đổi mới PPDH trong xu thế hiện nay. 2. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài. 2.1. Mục đích nghiên cứu Việc tiến hành nghiên cứu đề tài nhằm nắm vững cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của phương pháp hướng dẫn HS thảo luận để tiến hành vận dụng phương pháp này vào dạy học Địa lí lớp 10 BCB phần Địa lí KT-XH. Từ đó, góp phần đổi mới phương pháp và nâng cao hiệu quả dạy học của bộ môn Địa lí. Thông qua việc thực nghiệm sư phạm để đánh giá tính khả thi của phương pháp thảo luận. Tìm ra các giải pháp nhằm phát huy những ưu, điểm và khắc phục những hạn chế của phương pháp khi vận dụng vào thực tiễn dạy học Địa lí lớp 10 BCB phần Địa lí KT-XH. Đề xuất những định hướng đổi mới PPDH Địa lí THPT phù hợp với yêu cầu của giai đoạn hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ của đề tài. Nghiên cứu lí luận để nắm khái quát khái niệm, đặc điểm, ưu nhược điểm của PPDH nói chung và nắm vững phương pháp thảo luận nói riêng. Nghiên cứu chương trình Địa lí lớp 10 BCB phần Địa lí KT-XH để vận dụng phương pháp thảo luận vào dạy học. `Thực nghiệm sư phạm nhằm chứng minh tính khả thi của phương pháp. Rút ra các kết luận cần thiết đề xuất khả năng ứng dụng vào thực tiễn. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu. Cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của phương pháp thảo luận. Hoạt động học tập và quá trình nhận thức của HS lớp 10 trường THPT Thạch Thành I-Thanh Hóa trong phần hai: Địa lí KT-XH lớp 10 BCB Hà Thị Khuyên- 47A- Khoa Địa lí 3 Khóa luận tốt nghiệp đại học 4. Giới hạn nghiên cứu. Trong đề tài này, chúng tôi không có tham vọng giải quyết tất cả mọi vấn đề về việc sử dụng phương pháp thảo luận trong dạy học Địa lí lớp 10 BCB mà chỉ giới hạn trong phần Địa lí KT-XH. 5. Giả thuyết khoa học. Kết quả nghiên cứu của đề tài vận dụng phương pháp thảo luận trong dạy học Địa lí lớp 10 phần Địa lí KT-XH sẽ góp phần nâng cao kết quả dạy học phần này. 6. Quan điểm nghiên cứu. - Quan điểm hệ thống Nghiên cứu phần: Địa lí KT-XH trong một hệ thống. Cấu trúc đứng của một hệ thống bao gồm: Địa lí dân cư, Cơ cấu nền kinh tế, Địa lí công nghiệp, Địa lí dịch vụ, Môi trường và sự phát triển bền vững Cấu trúc ngang bao gồm lãnh thổ trên toàn thế giới, các châu lục, các khu vực… Cấu trúc động lực: Hệ thống các chức năng nâng cao hiệu quả kinh tế, ổn định xã hội. - Quan điểm lịch sử: Mỗi một hiện tượng Địa lí KT-XH đều tồn tại trong một thời gian nhất định. Nói cách khác, các hiện tượng này có quá trình phát sinh, phát triển và suy vong. Trong quá trình nghiên cứu, khi xem xét hay đánh giá cần phải đứng trên quan điểm lịch sử. Quan điểm này đòi hỏi phải nhìn nhận quá khứ để lí giải ở mức nhất định cho hiện tại và dự báo tương lai phát triển của hiện tượng Địa lí KT-XH. Nếu tách rời quá khứ khỏi hiện tại thì khó có thể giải thích thỏa đáng sự phát triển ở thời điểm hiện tại và nếu không chú ý đến tương lai thì ngành khoa học này mất đi khả năng dự báo. Hà Thị Khuyên- 47A- Khoa Địa lí 4 Khóa luận tốt nghiệp đại học - Quan điểm kinh tế: Trong nghiên cứu Địa lí KT-XH, quan điểm này được thể hiện qua một số chỉ tiêu kinh tế cụ thể như tốc độ tăng trưởng, hiệu quả kinh tế… Trong cơ chế thị trường, việc sản xuất phải đem lại lợi nhuận và tất nhiên khó có thể chấp nhận sự thua lỗ triền miên. - Quan điểm phát triển bền vững: Phát triển bền vững là một khái niệm tương đối mới, ra đời trên cơ sở đúc rút kinh nghệm phát triển của các quốc gia trên hành tinh, phản ánh xu thế phát triển của thời đại và định hướng cho tương lai của nhân loại. Đối với việc nghiên cứu địa lí KT-XH, phát triển bền vững có thể được coi là quan điểm, là mục tiêu nghiên cứu. Quán triệt quan điểm bền vững đòi hỏi phải đảm bảo sự bền vững cả về ba mặt: KT-XH và môi trường. Về mặt kinh tế, đó là tốc độ tăng trưởng kinh tế, hiệu quả và sự ổn định của nền kinh tế. Dưới góc độ xã hội phải chú trọng đến việc xóa đói giảm nghèo, xây dựng cơ chế và bảo tồn văn hóa dân tộc. Về phương diện môi trường là giữ gìn tính đa dạng sinh học, bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, ngăn chặn sự ô nhiễm và xuống cấp của môi trường. 7. Phương pháp nghiên cứu. 7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lý thuyết. - Phương pháp thu thập tài liệu: Tìm hiểu lựa chọn những tài liệu cần thiết về tâm lý học, lý luận dạy học địa lí, các tài liệu mới cập nhật vào trong dạy học từng tiết học, bổ sung các số liệu mới… - Phương pháp xử lý tài liệu: bao gồm đọc phân tích tài liệu, xử lý các số liệu phục vụ cho giảng dạy, xử lý các số liệu sau khi thực nghiệm sư phạm … 7.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Điều tra sư phạm: tiếp cận với HS, lấy ý kiến của HS và GV, dự giờ các khối lớp, tập trung ở khối 10. Hà Thị Khuyên- 47A- Khoa Địa lí 5 Khóa luận tốt nghiệp đại học - Thực nghiệm sư phạm: chọn lớp thực nghiệm và lớp đối chứng ở khối 10. Xây dựng các giáo án vận dụng phương pháp thảo luận để dạy ở lớp thực nghiệm. Sau đó đối chiếu so sánh với lớp đối chứng để rút ra kết luận, phương hướng sử dụng phương pháp thảo luận trong phần hai: Địa lí KT- XH lớp 10 BCB 8. Điểm mới của đề tài. Đề tài nghiên cứu trong phạm vi hẹp hơn (chỉ nghiên cứu trong phần hai: Địa lý KT-XH lớp 10 BCB) nên đi theo chiều sâu, cụ thể hơn. Phương pháp thảo luận được vận dụng vào dạy học phần Địa lí KT-XH ở lớp 10 có hiệu quả hơn. 9. Lịch sử nghiên cứu vấn đề. Phương pháp thảo luận là phương pháp cơ bản trong dạy học nói chung và trong dạy học Địa lí nói riêng, vì vậy phương pháp này đã được nghiên cứu từ rất sớm. Từ trước công nguyên, Khổng Tử (550-479) đã viết trong luận ngữ “Tam nhân đồng hành, tất hữu ngã sư yên. Trạch kỳ thiện dã nhi tòng chi, kĩ bất thiện dã nhi cải chi” (Ba người cùng đi tất có người thầy, lựa cái hay của người này mà học, xét cái quấy của người kia mà tự sửa chữa mình). Trong lý thuyết cũng như thực tiễn dạy học Khổng Tử rất quan tâm đến sự trao đổi lẫn nhau giữa các môn sinh. Cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, Jonh DeWay là người đưa ra quan điểm của mình gọi là chủ nghĩa công cụ. Jonh DeWay cho rằng chính từ triết học thực dụng ông đã xây dựng một khoa học sư phạm tích cực (chủ động) về sự làm việc chung của HS. Theo ông, môi trường ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển nhân cách của trẻ. Do đó phải tạo cho trẻ một môi trường càng gắn với đời sống càng tốt. Hơn nữa chỉ có tạo nên môi trường làm việc chung mới giúp cho trẻ có thói quen trao đổi kinh nghiệm thực hành có cơ hội phát triển lý luận và những khả năng trừu tượng hóa. Hà Thị Khuyên- 47A- Khoa Địa lí 6 Khóa luận tốt nghiệp đại học Sau này Kerschenseiner đã tiếp nối Jonh DeWay trong việc tổ chức dạy học theo nhóm. Ông chỉ ra rằng những hoạt động chung chẳng những khơi dậy tinh thần trách nhiệm của cá nhân trong lương tâm mỗi con người mà còn loại bỏ được tất cả những hành động gây ra bởi những động cơ có tính chất ích kỉ, đồng thời hình thành cho HS có thói quen tốt là tinh thần xã hội. Đến những năm 20 của thế kỉ XX Causinet là người đã có những nghiên cứu về phương pháp thảo luận như là một phương pháp thỏa mãn nhu cầu hoạt động, nhu cầu xã hội của trẻ em. Sau đó là những công trình của GPakmacle, Joho Kodeh đã bổ sung phương pháp này theo hướng phát huy tính tích cực của HS. Ở Việt Nam đã có nhận thức từ rất sớm về vấn đề thảo luận. Từ xưa, ông cha ta đã có câu “học thầy không tày học bạn”. Trong PPDH Địa lí, nhiều tác giả đã đề cập đến phương pháp này. Năm 1998 Nguyễn Dược – Nguyễn Trọng Phúc đã viết trong lý luận dạy học địa lí phần đại cương đi sâu phương pháp nghiên cứu thảo luận và xếp nó vào PPDH lấy HS làm trung tâm. Năm 2003, hai tác giả Đặng Văn Đức- Nguyễn Thu Hằng đã xây dựng một số phương pháp tích cực trong đó có các phương pháp như: phương pháp thảo luận, phương pháp báo cáo … Phương pháp thảo luận cũng được thảo luận trong “PPDH Địa lí theo hướng tích cực” của các tác giả trên. Phương pháp này cũng được đề cập trong một số khóa luận của sinh viên, trong chuyên đề đổi mới phương pháp, song chưa có công trình nào nghiên cứu cụ thể, đi theo chiều sâu trong dạy học Địa lí phần Địa lí KT-XH lớp 10 BCB. Vì vậy, tôi chọn đề tài này và xem xét nó trong mối quan hệ với các PPDH khác nhằm nâng cao hiệu quả dạy học. 10. Bố cục và dung lượng của đề tài. Ngoài phần mở đầu và kết luận, phần nội dung nghiên cứu gồm ba chương. Hà Thị Khuyên- 47A- Khoa Địa lí 7 Khóa luận tốt nghiệp đại học Chương I: Cơ sở khoa học của việc sử dụng phương pháp thảo luận. Chương II: Hướng dẫn HS thảo luận nhằm phát huy tinh tích cực trong học tập Địa lí lớp 10 BCB phần Địa lí KT-XH Chương III: Thực nghiệm sư phạm. Khóa luận có một bảng số liệu gốc, một số bảng số liệu và một số biểu đồ, một phụ lục và tổng cộng khoảng trên tám mươi trang đánh máy trên giấy A4. Hà Thị Khuyên- 47A- Khoa Địa lí 8 Khóa luận tốt nghiệp đại học B. PHẦN NỘI DUNG Chương I NHỮNG CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA PHƯƠNG PHÁP THẢO LUẬN TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 10 BCB PHẦN II: ĐỊA LÍ KINH TẾ- XÃ HỘI 1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1.1. Khái niệm và tính chất của PPDH 1.1.1.1. Khái niệm Theo quan điểm triết học: phương pháp là cách thức, con đường, phương tiện, là tổ hợp các bước mà trí tuệ phải đi để tìm ra và chứng minh chân lý. PPDH là một trong những vấn đề cơ bản của lý luận dạy học. Trong mấy chục năm gần đây nhiều cuộc tranh luận sôi nổi đã nổ ra xung quanh vấn đề dạy và học dẫn đến tồn tại rất nhiều quan điểm khác nhau. Ilabene (1981) cho rằng PPDH là một hệ thống hành động có mục đích của GV nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và thực hành của HS, đảm bảo cho HS lĩnh hội học vấn . IUK Babanxki (1983) định nghĩa PPDH là cách thức tương tác giữa thầy và trò nhằm giả quyết các nhiệm vụ giáo dưỡng, giáo dục và phát triển trong quá trình dạy học . I.D. Pverev (1980) định nghĩa PPDH là cách thức hoạt động tương hỗ giữa thầy và trò nhằm đạt được mục đích dạy học. Hoạt động này được thể hiện trong việc sử dụng các nguồn nhận thức, các thuật ngữ lôgic, các hoạt động độc lập của HS và cách thức điều khiển qua quá trình nhận thức của thầy giáo… Hà Thị Khuyên- 47A- Khoa Địa lí 9 Khóa luận tốt nghiệp đại học Mặc dù nhiều quan niệm khác nhau nhưng ta có thể hiểu một cách chung nhất PPDH là cách thức hoạt động của thầy và trò trong quá trình dạy học, dưới sự chỉ đạo của thầy nhằm thực hiện tốt nhiệm vụ dạy học. 1.1.1.2. Tính chất PPDH có bốn tính chất cơ bản như sau: - Tính mục đích: Đây là tính chất cơ bản nhất của PPDH. Bởi vì mỗi phương pháp đều muốn vạch ra con đường tối ưu để đạt đến mục tiêu. PPDH trước hết phải phục vụ cho mục tiêu đào tạo của nhà trường, đào tạo những thế hệ HS làm chủ được hoạt động nhận thức, trở thành con người lao động có học vấn, có đạo đức năng động, sáng tạo, giàu lòng nhân ái, yêu nước, yêu CNXH. - Tính nội dung: PPDH bao giờ cũng là phương pháp dạy những tri thức nhất định. PPDH Địa lí sẽ có những nét đặc thù khác với bộ môn dạy học Lịch sử và trong bộ môn Địa lý tự nhiên sẽ có những nét đặc thù khác với bộ môn dạy học KT-XH. Hơn nữa khi nội dung thay đổi nó còn đòi hỏi phương pháp thay đổi cho phù hợp. Sự phát triển không ngừng của khối lượng tri thức mà loài người tích lũy được trong thời đại ngày nay đang làm biến đổi sâu sắc hệ hệ thống PPDH. - Tính hiệu quả: Các PPDH chịu sự chi phối mạnh mẽ của các đặc điểm lứa tuổi HS và hiệu quả của chúng tùy thuộc vào khả năng vận dụng của người GV trong những điều kiện cụ thể của lớp học và của từng HS. Ví dụ phương pháp nêu vấn đề, phương pháp hướng dẫn học sử dụng SGK, phù hợp với HS đã đạt đến mức trưởng thành nhất định. Còn phương pháp sử dụng phương tiện trực quan, quan sát, kể chuyện sẽ gây được hứng thú ở HS nhỏ tuổi. - Tính hệ thống: Các PPDH được vận dụng trong từng khâu của quá trình dạy học nên phải tạo thành một hệ thống được lựa chọn, cân nhắc một cách khoa học. Hơn nữa, mỗi PPDH cũng phải là một hệ thống các thao tác biện pháp Hà Thị Khuyên- 47A- Khoa Địa lí 10