MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Việt Nam nước nằm khu vực khí hậu nhiệt đới ẩm, gió mùa, địa hình phức tạp, với hệ thực vật phong phú đa dạng.Cho đến số loài thực vật bậc cao có mặt nước ta theo ước tính nhà thực vật học khoảng 12.000 loài Trên sở loài biết, thống kê 657 lồi thực vật có chứa tinh dầu thuộc 357 chi 114 họ, có khoảng 3850 loài sử dụng y học dân tộc [6] Theo thống kê tổng công ty Dược Việt Nam [1], nhu cầu sử dụng thuốc thảo mộc dược liệu nước ta lớn, vào khoảng 50.000 tấn/năm thu hoạch từ khoảng 300 loài khác Đây nguồn tài nguyên thiên nhiên vô quý báu đất nước.Chúng thường sủ dụng để làm gia vị, làm thuốc chữa bệnh, làm dược phẩm phổ biến đời sống ngày,cũng y học cổ truyền nước Trung Quốc, Nhật Bản, Việt Nam… Điều chứng tỏ hợp chất thiên nhiên có hoạt tính sinh học đóng vai trị quan trọng đời sống người Ngày nay, công nghiệp tổng hợp hợp chất hữu phát triển mạnh, nguồn nguyên liệu từ thảo dược coi vô quan trọng thiếu Chúng nguồn nguyên liệu trực tiếp hay gián tiếp cung cấp chất dẫn đường cho việc tìm kiếm biệt dược Cho đến nay, ngồi cơng trình nghiên cứu khoa học thuốc vị thuốc Việt Nam, cịn có nhiều thuốc vị thuốc lưu truyền dân gian, mà chưa nghiên cứu, nghiên cứu chưa triệt để cấu tạo, thành phần hoá học tác dụng dược lý Trong có đào rừng Đào rừng loại gỗ to, mọc hoang tỉnh miền núi phía Bắc, đồng bào dân tộc hay dùng rễ làm thuốc chữa đau khớp, đau cột sống thần kinh ngoại biên, số thầy thuốc dùng chúng làm thuốc cường kiện gân cơ, cường tráng thể, chưa nghiên cứu nhiều thành phần hoá học [4] Đào rừng đối tượng nghiên cứu chương trình nghiên cứu thuốc Bắc Kạn GS TSKH Nguyễn Xn Dũng [2] Chính chúng tơi chọn đề tài:'' Tách xác định cấu trúc số hợp chất từ rễ đào rừng (Prunus zippeliana var crassistyla (Card) J E Vid.) Bắc Kạn ", từ góp phần xác định thành phần hố học đào rừng, đồng thời có hướng gây trồng, khai thác nguồn nguyên liệu quý đất nước, phục vụ cho nghiệp phát triển ngành dược liệu nước nhà Nhiệm vụ nghiên cứu - Chiết chọn lọc với dung mơi thích hợp để thu hỗn hợp cao hợp chất từ rễ đào rừng - Sử dụng phương pháp sắc ký kết tinh phân đoạn để phân lập hợp chất - Sử dụng phương pháp phổ để xác định cấu trúc hợp chất thu Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu rễ đào rừng (Prunus zippeliana var crassistyla (Card) J E Vid.) thuộc họ Hoa hồng (Rosaceae) Bắc Kạn CHƯƠNG I TỔNG QUAN 1.1 Chi Prunus 1.1.1 Đặc điểm thực vật phân loại Chi Prunus chi số loài thân gỗ bụi, bao gồm mận, anh đào, đào, mơ hạnh Theo truyền thống đặt họ Hoa hồng (Rosaceae) phân họ phân họ Prunoideae (hay Amygdaloideae), đặt thành họ riêng Prunaceae (Amygdalaceae) Trong chi có khoảng 500 loài phát hiện, chúng phân bố rộng khắp khu vực ôn đới Bắc bán cầu [13] Chi Prunus bao gồm hạnh, mơ, anh đào, đào mận, tất chúng có giống trồng cho sản xuất cấp độ thương mại Phần ăn hạnh hạt loại hạch mà khơng phải "hột" Cũng có số lồi, giống lai giống trồng tuý để làm cảnh, thông thường dồi hoa chúng, hay thân Các loại cảnh bao gồm nhóm gọi chung anh đào lấy hoa Hoa chúng thường có màu từ trắng tới hồng, với cánh đài hoa Hoa mọc đơn hay thành kiểu hoa tán với 2-6 hoa nhiều cành hoa Qủa loài Prunus loại hạch với "hột" tương đối lớn Lá đơn thơng thường có hình mũi mác, khơng thuỳ có cưa mép Do giá trị đáng kể chúng vai trò nguồn cung cấp hoa, nhiều loài Prunus đưa vào trồng nhiều khu vực khơng phải địa chúng Nhiều lồi nguồn gốc Cựu giới trồng làm cảnh hay lấy trồng rộng khắp giới; số nhiều lồi hợp thuỷ thổ vượt xa khu vực nguồn gốc chúng Bảng 1: Phân bố số loài thuộc chi Prunus giới [13] ST Tên khoa học T Prunus africana Prunus armeniaca Prunus avium Prunus brigantina Prunus campanulata Tên thông thường Phân bố Anh đào châu Phi Mơ tây Anh đào hoang Mơ Brianầon Anh đào hoa chuông Sahara Madagascar Trung tới Trung Quốc Châu Âu tới Tây Đông nam Pháp Miền nam Trung Quốc, Đài Anh đào xám Anh đào Cambridge Loan Trung Quốc Có thể đơng Châu á, có cantabridgensis Prunus cerasus Prunus cerasifera Anh đào chua Mận anh đào thể giống lai Châu Âu tây Nam Đông nam Châu Âu tây 10 Prunus cocomilia 11 Prunus cornuta 12 Prunus dasycarpa nam Châu Mận Naples Đông nam Châu Âu Anh đào dại Himalaya Himalaya Mơ đen Có lẽ giống lai P 13 Prunus davidiana 14 Prunus domestica Đào Davit Mận Mận tía armeniaca với P cerasifera Trung Quốc Giống lai, có lẽ từ Tây 15 Prunus dulcis Hạnh Caucasus Đông nam Châu Âu tây 16 Prunus fruticosa nam Châu Anh đào lùn, Anh đào Đông nam Châu Âu bắc 17 18 19 20 Siberi Anh đào dại xám Anh đào liễu Anh đào Fuji Anh đào Afghanistan Prunus canescens Prunus Prunus grayana Prunus incana Prunus incisa Prunus jacquemontii Châu Nhật Bản Tiểu á, Caucasus Nhật Bản Afghanistan Pakistan 21 Prunus laurocerasus 22 Prunus lusitanica Anh đào nguyệt quế Balkan Tây Nguyệt quế Bồ Đào Iberia 23 Prunus maackii 24 Prunus mahaleb 25 Prunus mume Nha Anh đào Mãn Châu Đông bắc châu Anh đào St Lucie Châu Âu Mơ ta hay Mơ Nhật Trung Quốc, Nhật Bản 26 27 28 29 30 31 32 Bản Anh đào núi Nhật Bản Anh đào dại Đào Anh đào núi Mận Nhật Bản Anh đào Sargent Anh đào Tây Tạng Nhật Bản Miền bắc đại lục á-Âu có lẽ từ Tây Địa Trung Hải Trung Quốc, Nhật Bản Miền bắc Nhật Bản Miền tây Trung Quốc tới Anh đào Nhật Bản Mơ Siberi Mận mơ Anh đào Oshima Trung Đông Đông bắc Châu Miền bắc Trung Quốc Các đảo Oshima Izu Nhật 33 34 35 36 37 38 39 40 Prunus nipponica Prunus padus Prunus persica Prunus prostrata Prunus salicina Prunus sargentii Prunus serrula Prunus serrulata Prunus sibirica Prunus simonii Prunus speciosa Prunus spinosa Prunus subhirtella Prunus tenella Prunus tomentosa 41 Prunus yedoensis Hạnh lùn Nga Anh đào lông Bản Châu Âu, bắc Phi, tây Có lẽ từ Đơng Khu vực biển Đen Tây nam Trung Quốc, Anh đào Yoshino Himalaya Nhật Bản (có thể từ nguồn Mận gai gốc lai giống) Ở Việt Nam chi Prunus ghi nhận phân bố bảng Bảng 2: Phân bố số loài thuộc chi Prunus Việt Nam [9], [10] STT Tên khoa học Prunus arborea Tên thông thường Phân bố Xoan đào lông, mạy Sơn La, Hà Giang, Tuyên thông, vàng nương, Quang, Bắc Kạn, Vĩnh ca Phúc, Hồ Bình, Thanh Hố, Nghệ An, Kon Tum, Prunus armeniaca Mơ, mơ hoa trắng Gia Lai, Lâm Đồng Hà Tây, trồng nhiều nơi Việt Nam, có nguồn Prunus cerasoides gốc từ Trung Lai Châu, Lào Cai, Hà Anh đào Giang, Cao Bằng, Hồ Bình, Ninh Bình, Lâm Prunus ceylanica Đồng Lào Cai, Sơn La, Vĩnh Mù hôi, rẹp Phúc, Quảng Trị, Thừa thiên Huế, Đà Nẵng, Quảng Nam, Lâm Đồng, Bình Phước, Đồng Nai Nam Việt Nam Prunus Giang cước cochinchinensis Prunus fordiana Vàng nương ford ô Quảng Ninh, Quảng Bình, 10 Prunus grisea Prunus javanica Prunus lancilimba Prunus mume rô núi Quảng Trị, Thừa thiên Rẹp lơng Huế Đà Nẵng, Bình Định, Kon Vàng nương Java Vàng nương thon Mai, mơ hoa vàng Tum, Gia Lai, Đắc Lắc Bà Rịa - Vũng Tàu Lào Cai Lào Cai, Cao Bằng, Lạng Sơn, Hoà Bình, Hà Tây, 11 Prunus persica Ninh Bình Lai Châu, Lào Cai, Hà Đào Giang, Cao Bằng, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Hồ Bình, Hà Tây, Ninh Bình, 12 13 Prunus phaeosticta Vàng Prunus salicina nương Thanh Hoá đốm Lào Cai, Cao Bằng, Hồ nâu Bình, Vĩnh Phúc Mận, uc lý, mộc thép Lai Châu, Sơn La, Lào Cai, Cao Bằng, Lạng Sơn, Quảng Ninh, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Bắc Giang, Bắc Ninh, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Hà Tây, Ninh Bình, 14 Prunus undulata Lâm Đồng Mu cai, vàng nương Lai Châu, Lào Cai, Hà wallich Giang, Hồ Bình, Vĩnh Phúc, Kon Tum, Lâm 15 Prunus zippeliana Đồng Da bò, đào dại, vàng Lào Cai, Ninh Bình, Lâm nương zippel Đồng Hình1: Ảnh số lồi thuộc chi Prunus 1.1.2 Thành phần hoá học chi Prunus Chi Prunus chứa lượng lớn hợp chất phenolic có hoạt tính chống oxi hoá cao Kayano S cộng tách hợp chất: axit caffeoylquinic, axit hydroxycinnamic, axit benzoic, cumarin, lignan flavonoit từ Prunus domestica L.[12] Trong Prunus laurocerasus có sáp chứa 80% hợp chất alkan (C16- C25) Các nhà khoa học Hàn Quốc thử hoạt tính chống oxy hố in vitro số loài Prunus chọn lọc Hàn Quốc như: P buergeriana, P daviana, P padus, P pendula, P sargentii, P serrulata var spontanea P yedoensis Họ tách 11 flavonoit biết từ phân đoạn tan etyl axetat dịch chiết metanol từ P serrulata var spontanea Các hợp chất có hoạt tính oxy hố cao [15] Từ rễ P ameniaca người ta tách ba đồng phân kiểu entepiafzelechin-(48; 27)- epiafzelechin (mahuannin A), ent-epiafzelechin- (48; 2 O  7)-(+)- afzelechin ent-epiafzelechin-(48; 2 O  7)-(-)afzelechin [18] Từ nhiều loại Prunus như: P serotina P virginiana cv Schubert phân nhóm Padus P ilicifolia P lyonii phân nhóm Laurocelasus, Santamour lần phát amygdalin diglucozit cyanua Trong taxa khác hai loài (Subgenera) chứa monoglucozit prunazin [19] Dưới bảng hợp chất tách từ số loài chi Prunus: Bảng 3: Các hợp chất tách từ số loài chi Prunus TT Tên loài Tên chất Ký Tài hiệu liệu [20] Prunus  Axit acaciabiuronic amygdalus  Amygdalacton [26]  Axit4-hydroxy-3-(3-metyl-2-butenyl)benzoic [16] [17] O--D-glucopyranozit  2-Metyl-3-nonacosanon  Persicogenin 3'-glucozit  Prunasin [21]  Daucosterin  -Sitosterol  Persicogenin 3'-glucozit (5,3'-dihydroxy-7,4'dimetyoxyflavanon 3'-glucozit  Axit 3-prenyl-4-O--D-glucopyranosyloxy4-hydroxylbenzoic  Axit 1-O--D-glucopyranosyl(2S,3R,4E,8Z)-2-[(2R)-2hydroxyhexadecanoylamino]-4,82 Prunus octadecadien-1,3-diol  (E-)-1-O-(3,4-Dihydroxycinnamoyl) [20] cerasus  (E-)-2-O-(3,4-Dihydroxycinnamoyl) [23]  Pinostrobin [19]  Pinostrobin 5-glucozit [22]  Tectochrysin 5-glucozit 10 [24]  Cerasinon [25]  Chalcon [27]  Cerasidin  Genistein 5-glucozit  Prunetin 5-glucozit  Apigenin 5-glucozit genkwanin 5-glucozit  Neosakuranin  Metyl chlorogenat  Axit 2-hydroxy-3-(o-hydroxyphenyl) propanoic  1-(3',4'-dihydroxycinnamoyl)-cyclopenta- 2,5-diol 10 ... Ent-epiafzelechin-(27,48)epicatechin  Ent-epicatechin-(48,2O7)-catechin  Ent-epiafzelechin-(48,2O7)epicatechin  Ent-epicatechin-(48,2O7)epicatechin  Ent-epiafzelechin-(48,2O7)9... 48) epicatechin  Ent-epiafzelechin (2O7, 48) epiafzelechin  Ent-epiafzelechin (2O7, 48) catechin  (+)-Catechin 15 Prunus  (-)-Epicatechin  Naringenin 4''-metyl ete 7-xylozit... 2O7)epiafzelechin (mahuannin A)  Ent-epiafzelechin-(48, 2O7)- (+)afzelechin  Ent-epiafzelechin-(48, 2O7)- (-)afzelechin  Ent-epiafzelechin-3-O-p-hydroxybenzoat11 Prunus (48,