Bộ giáo dục và đào tạo Trờng đại học vinh -------------- ngô thị lan chính sách cải cách kinh tế của cộng hoà nhân dân trung hoa đối với nông thôn và những kết quả bớc đầu (1978 - 2006) Luận văn thạc sĩ khoa học lịch sử Vinh - 2007 Lờ i Cả m ơ n Để hoàn thành bản luận văn này tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS. Phạm Ngọc Tân - ngời đã rất tận tình giúp đỡ, hớng dẫn tôi kể từ khi nhận đề tài cho đến khi luận văn đợc hoàn thành. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy giáo trong khoa Lịch sử, nhất là các thầy cô giáo trong tổ bộ môn Lịch sử thế giới - khoa Lịch sử, trờng Đại học Vinh đã tận tình dạy dỗ, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập. Lời cuối cùng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đối với các bạn bè, gia đình và những ngời thân thiết đã luôn động viên, giúp đỡ, tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong thời gian học tập vừa qua. Vinh, tháng 12 năm 2007 Học viên Ngô Thị Lan 2 A. mở đầu 1. Lý do chọn đề tài Trung Quốc có diện tích gần 9,6 triệu km 2 , trong đó đất nông nghiệp chiếm gần 100 triệu ha. Đồng thời Trung Quốc lại là nớc có lịch sử lâu đời, tài nguyên nông nghiệp phong phú, có số dân đông nhất thế giới và đa số c dân sống ở nông thôn. Vì thế, kinh tế nông nghiệp nông thôn luôn giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong tiến trình phát triển kinh tế - xã hội. Trong thời kỳ cách mạng (1931-1949), nông nghiệp và nông thôn Trung Quốc vẫn giữ một vai trò quan trọng, nh Mao Trạch Đông đã nói: "Cách mạng Trung Quốc sở dĩ thành công đợc quy đến cùng là do sự nắm tơng đối tốt vấn đề nông thôn", xây dựng căn cứ cách mạng ở nông thôn, đi theo con đờng lấy nông thôn bao vây thành thị. Trên mức độ nào đó có thể nói, cách mạng Trung Quốc nếu không có nông thôn, không có căn cứ cách mạng ở nông thôn thì sẽ không giành đợc thắng lợi. Hiện nay về cơ bản, Trung Quốc vẫn là một nớc nông nghiệp với dân số hơn 1,3 tỷ ngời, trong đó có tới 866 triệu ngời sống ở nông thôn. Cho nên, nông dân Trung Quốc vẫn là nhân tố quyết định và kinh tế nông thôn vẫn có vai trò quan trọng trực tiếp đến sự phát triển của đất nớc. Đặng Tiểu Bình, nhà lãnh đạo Trung Quốc đã nhiều lần nhấn mạnh: "Trung Quốc có tới 80% c dân nông nghiệp, Trung Quốc có ổn định hay không trớc hết phải xem 80% c dân này có ổn định hay không. Thành thị có làm tốt đến bao nhiêu mà nông thôn không ổn định thì cũng chẳng có nghĩa gì. Kinh tế Trung Quốc có thể phát triển hay không, trớc hết xem nông thôn Trung Quốc có phát triển hay không, cuộc sống của nông dân có khá hơn không. Nông thôn, nông nghiệp không ổn định, nông dân không thoát khỏi nghèo nàn thì đất nớc Trung Quốc còn cha thoát khỏi nghèo nàn. Nông dân không phấn khởi tích cực sản xuất thì đất n- ớc khó bề phát triển". Hay trong nghị quyết Trung ơng Đảng cộng sản (ĐCS) Trung Quốc lần thứ 8, khoá XIII (11/1991) cũng nhấn mạnh "Nông nghiệp là 3 cơ sở cho nền kinh tế phát triển, xã hội ổn định, đất nớc tự lập. Nếu không có sự ổn định và tiến bộ toàn diện ở nông thôn, sẽ không có sự ổn định và tiến bộ toàn diện của xã hội. Nếu không có sự khá giả của nông dân sẽ không có sự khá giả của nhân dân cả nớc. Nếu không có hiện đại hoá nông nghiệp, sẽ không có hiện đại hoá toàn bộ nền kinh tế quốc dân [127; 47]. Chính vì xác định đợc tầm quan trọng đặc biệt của nó, nên trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Trung Quốc vấn đề nông thôn đợc đặt vào vị trí trọng tâm của toàn bộ công tác Đảng và chính quyền ở Trung Quốc. Việt Nam chúng ta, vốn có nhiều điểm tơng đồng với Trung Quốc, Việt Nam cũng từng xây dựng CNXH theo mô hình của Liên Xô. Nông thôn Việt Nam cũng trải qua thời kỳ phát triển kinh tế theo mô hình kế hoạch hoá tập trung với hình thức tổ chức sản xuất chủ yếu là các hợp tác xã nông nghiệp. Nông thôn Việt Nam cũng đã từng thực hiện các chính sách khoán 100, khoán 10 . và hiện nay nền kinh tế nông nghiệp Việt Nam đã chuyển sang sản xuất theo hộ gia đình và phát triển theo kinh tế thị trờng. Xuất phát từ thực tế đất nớc, cùng với việc xác định đợc tầm quan trọng của kinh tế nông nghiệp, nên Đảng và Nhà nớc ta cũng đang từng bớc tiến hành hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn, song trong quá trình thực hiện cũng gặp không ít khó khăn. Vì vậy, việc nghiên cứu chính sách của Đảng và Nhà nớc Trung Quốc đối với nông thôn sẽ giúp chúng ta rút ra những bài học cần thiết đối với công cuộc hiện đại hoá (HĐH) nông thôn Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Với lý do trên, chúng tôi đã mạnh dạn tìm hiểu và lựa chọn vấn đề "Chính sách cải cách kinh tế của Cộng hoà nhân dân Trung Hoa đối với nông thôn và những kết quả bớc đầu (1978 - 2006)" làm đề tài luận văn tốt nghiệp cao học của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 4 Trong những năm gần đây, sự phát triển mạnh mẽ của kinh tế Trung Quốc, nhất là lĩnh vực kinh tế nông nghiệp, nông thôn đã khiến cho nhiều nớc, nhiều nhà nghiên cứu khoa học trên thế giới quan tâm. Nhiều công trình nghiên cứu, nhiều luận án tiến sĩ, nhiều bài viết của các tác giả trong và ngoài nớc đã đợc công bố. Các nhà Trung Quốc học của Viện Nghiên cứu Trung Quốc thuộc Trung tâm Khoa học Xã hội và Nhân văn quốc gia Việt Nam cũng đã có những công trình nghiên cứu về Trung Quốc ở nhiều góc độ khác nhau. Trong đó, số bài viết về chính sách kinh tế của Trung Quốc đối với nông thôn Trung Quốc chiếm một số lợng không nhỏ. Khi đề cập tới vấn đề này, các nhà nghiên cứu đã tuỳ theo cách tiếp cận khác nhau mà có cách nhìn nhận và đánh giá cũng không hoàn toàn giống nhau. Song, do hạn chế của bản thân nên nguồn tài liệu mà chúng tôi tiếp cận đợc phần lớn là các tài liệu viết bằng tiếng Việt hoặc đã dịch ra tiếng Việt và một số tài liệu bằng tiếng Trung. 2.1. Trong nớc Tại Việt Nam đã có một số công trình nghiên cứu và tìm hiểu về nông thôn Trung Quốc, nh: - Cuốn "Cải cách nông nghiệp và nông thôn Trung Quốc" của Nguyễn Đăng Thành, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, năm 1994. Cuốn "Những vấn đề bức xúc ở nông thôn Trung Quốc", đề tài cấp Bộ, TS Phùng Thị Huệ làm chủ nhiệm. Cuốn "Tìm hiểu tiến trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp nông thôn Trung Quốc từ cải cách mở cửa đến nay" đề tài cấp Viện của Nguyễn Xuân Cờng, năm 2004. Ba cuốn sách này đã trình bày một cách khái quát về tiến trình cải cách nông nghiệp và nông thôn Trung Quốc. Trong đó, chủ yếu tập trung vào các vấn đề phát triển công nghiệp ở nông thôn và đề cập tới một số vấn đề đang tồn tại gây nên những bất ổn trong cuộc sống của nông dân Trung Quốc. - Cuốn "Xí nghiệp hơng trấn ở nông thôn Trung Quốc (Quá trình hình thành và phát triển)" của Đỗ Tiến Sâm, Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội 1994. Trong công trình này, tác giả đã trình bày về quá trình ra đời và phát triển 5 của các mô hình xí nghiệp hơng trấn khác nhau, kể từ khi các xí nghiệp này còn mang tên "xí nghiệp xã đội", đồng thời tác giả cũng nêu lên những đặc trng cơ bản của các mô hình đó. - Luận văn thạc sỹ "Trung Quốc với việc giải quyết vấn đề "tam nông" trong thời kỳ cải cách mở cửa" của Bùi Thị Thanh Hơng (ĐHKHXH và NV), Hà Nội 2006. Trong công trình này, tác giả đã trình bày khái lợc về các vấn đề nông nghiệp, nông thôn, nông dân Trung Quốc qua các thế hệ lãnh đạo, đồng thời cũng nêu lên những thay đổi trong chủ trơng của các nhà lãnh đạo qua từng giai đoạn khác nhau về việc giải quyết vấn đề "tam nông". Trên các tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, Nghiên cứu Kinh tế cũng đã đăng các bài viết chuyên đề về các vấn đề nông thôn Trung Quốc, nh :"Tìm hiểu kinh tế nông thôn Trung Quốc" của Nhợc Huy, Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, số 3-1997; "Vài nét về tiến trình cải cách nông thôn Trung Quốc từ cải cách mở cửa đến nay" của Nguyễn Xuân Cờng, Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc số 2-2005; "Nông nghiệp - khó khăn lớn nhất của Trung Quốc trong cải cách phát triển , Tạp chí Kinh tế Quốc tế , ngày 25/4/2004. Các bài nghiên cứu này đã ít nhiều đề cập tới quá trình phát triển, thành tựu cũng nh những khó khăn của công cuộc cải cách nông nghiệp ở nông thôn Trung Quốc. Đó chính là những tài liệu bổ ích để chúng ta có cơ sở phân tích, đánh giá khách quan, khoa học hơn quá trình cải cách nông thôn Trung Quốc. Ngoài ra, rải rác trên các báo cũng đã đăng các bài, nh: "Trung Quốc với các biện pháp thúc đẩy kinh tế nông thôn của Quang Trờng, Báo Nhân dân, ngày 26/6/2003; "Trung Quốc để phát triển nông thôn bền vững" của Danh Đức, Tuổi trẻ Chủ nhật, số 11-2004; "Trung Quốc: Lấp dần hố sâu giàu nghèo, của Phạm Chu, Quân đội nhân dân, số 16527, ngày 27/4/2007 . Trong các bài viết này, các tác giả đã đa ra những nhận định ban đầu và một số giải pháp để giải quyết tốt hơn vấn đề nông thôn Trung Quốc hiện nay, mục đích làm cho khoảng cách nông thôn và thành thị xích lại gần nhau hơn. Đây là cơ sở 6 để chúng ta đánh giá khách quan sự thay đổi của nông thôn Trung Quốc trong thời kỳ thực hiện cải cách - mở cửa. 2.2. Ngoài nớc - Tại Trung Quốc, những năm gần đây, vấn đề nông thôn đã và đang là một trong những vấn đề nổi cộm, trở thành tiêu điểm của d luận và các nhà quyết sách Trung Quốc. Cho nên, đây là đề tài đợc rất nhiều nhà nghiên cứu quan tâm và đã có những công trình nghiên cứu tổng hợp của nhiều tác giả và tác phẩm của Sơ Huệ, Lục Học Nghệ, Lu Bân, Trần Tích Văn, Lý Kinh Văn Nh: - Cuốn "Kinh tế Trung Quốc bớc vào thế kỷ XXI" do Lý Kinh Văn chủ biên, gồm 2 tập. Nội dung của 2 tập sách này đã đề cập một cách toàn diện nền kinh tế Trung Quốc trong thời gian (1978-1998) và nêu lên những khuynh h- ớng, mục tiêu phát triển cũng nh cục diện chuyển dịch cơ cấu sản nghiệp trong công nghiệp, nông nghiệp và dịch vụ của nền kinh tế Trung Quốc trong thế kỷ tới. Về vấn đề nông thôn, trong cuốn sách này cũng trình bày khái lợc sự biến đổi cơ cấu kinh tế và sự chuyển dịch lao động nông nghiệp trong nông thôn, đồng thời tác giả cũng nêu lên những nét sáng tạo và sự phát triển của các tổ chức kinh tế nông thôn ở Trung Quốc. - Trong tạp chí Trung Cộng nghiên cứu có bài "Trung Cộng tăng cờng công tác cơ sở nông thôn nhằm củng cố vững chắc chế độ sản xuất nông nghiệp" của Sơ Huệ, trang 88-96, năm 1982. Đề ra việc tăng cờng công tác cơ sở ở nông thôn. Đồng thời, tác giả cũng đa ra những biện pháp để thực hiện, đó là: tăng cờng giáo dục t tởng chính trị; chấn chỉnh xây dựng tổ chức Đảng và tổ chức quần chúng ở cơ sở; đẩy mạnh các hoạt động khoa học kỹ thuật ở nông thôn. - Cuốn "Hai mơi năm cải cách nông thôn Trung Quốc"(quyển 1), thuộc Trung tâm nghiên cứu trờng Đảng, Nxb Trung Châu cổ tịch, năm 1998. Trong cuốn sách này tác giả đã tập trung trình bày các mục tiêu chủ yếu và các kinh nghiệm cơ bản của công cuộc cải cách nông thôn ở Trung Quốc trong 20 năm 7 cải cách mở cửa (1978-1998). Từ những kinh nghiệm rút ra trong thực tiễn cải cách, tác giả đã đề xuất những biện pháp để nhằm mục đích triển khai tốt hơn công cuộc cải cách nông nghiệp và nông thôn. Ngoài ra, ở các nớc khác cũng đã có nhiều công trình khoa học, nghiên cứu về công cuộc cải cách nông nghiệp, nông thôn Trung Quốc. Nh vậy, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu đề cập đến những khía cạnh khác nhau có liên quan trực tiếp đến đề tài mà chúng tôi nghiên cứu. Đó chính là nguồn t liệu quan trọng và quý giá để chúng tôi thực hiện đề tài nghiên cứu của mình. Tuy nhiên, theo chúng tôi cho đến nay vẫn cha có một công trình nào nghiên cứu một cách đầy đủ và hệ thống về "Chính sách cải cách kinh tế của CHND Trung Hoa đối với nông thôn và những kết quả bớc đầu (1978- 2006)". Bởi vậy, thực hiện đề tài này, chúng tôi hy vọng góp phần tìm hiểu đầy đủ hơn về nông thôn Trung Quốc trong công cuộc cải cách mở cửa, để từ đó tìm ra những bài học kinh nghiệm nhằm mục tiêu giải quyết tốt hơn vấn đề nông nghiệp, nông thôn ở nớc ta hiện nay. 3. Đối tợng và phạm vi nghiên cứu Đối tợng nghiên cứu: Nh tên đề tài của luận văn đã chỉ rõ, đối tợng nghiên cứu của luận văn là "Chính sách cải cách kinh tế của Cộng hoà nhân dân Trung Hoa đối với nông thôn và những kết quả bớc đầu (1978-2006)". Tuy nhiên, để có thể hiểu đợc chính sách kinh tế của Trung Quốc đối với nông thôn trong thời kỳ cải cách mở cửa, chúng ta không thể không đề cập tới những nét khái quát cơ bản nhất về chính sách đối với nông thôn Trung Quốc trớc đó, đặc biệt là từ khi nớc Cộng hoà nhân dân Trung Hoa ra đời (1949) đến trớc khi tiến hành cải cách mở cửa. Về phạm vi nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu chính sách cải cách kinh tế của Cộng hoà nhân dân Trung Hoa đối với nông thôn trong công cuộc cải cách mở cửa, trong đó chủ yếu tập trung tìm hiểu những chính sách, chủ trơng của Đảng và Nhà nớc Trung Quốc đối với kinh tế nông thôn, những thành tựu 8 và những vấn đề tồn tại trong thời gian thực hiện cải cách mở cửa từ năm 1978 đến năm 2006. Đồng thời luận văn cũng chú trọng đến các giải pháp giải quyết vấn đề nông thôn hiện nay tại Trung Quốc, những triển vọng phát triển nông nghiệp nông thôn để tiến tới xây dựng xã hội hài hoà, khá giả toàn diện ở Trung Quốc trong những năm đầu thế kỷ XXI. 4. Phơng pháp nghiên cứu và nguồn t liệu Để giải quyết những vấn đề do đề tài đặt ra, về mặt phơng pháp luận, chúng tôi dựa vào chủ nghĩa duy vật biện chứng, đặc biệt là chủ nghĩa duy vật lịch sử. Thông qua nguồn tài liệu thu thập đợc chúng tôi tiến hành phân tích, xử lí, hệ thống hoá và khái quát hoá những vấn đề cần thiết để đa vào luận văn. Nói cách khác là sử dụng kết hợp hai phơng pháp: phơng pháp lịch sử và phơng pháp logic, bên cạnh đó chúng tôi còn sử dụng phơng pháp đối chiếu so sánh và các phơng pháp liên ngành để giải quyết các vấn đề liên quan tới luận văn . Nguồn tài liệu đợc sử dụng chủ yếu là các văn kiện của ĐCS Trung Quốc, các sách, tạp chí đã xuất bản, đồng thời tìm kiếm thêm những tài liệu mới nhất trên mạng Internet. 5. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 5.1. Mục đích: Mục đích nghiên cứu của luận văn là nghiên cứu về chính sách cải cách kinh tế của nớc CHND Trung Hoa đối với nông thôn và những kết quả bớc đầu. Nhằm đạt đến sự hiểu biết toàn diện, sâu sắc, có hệ thống về chính sách cải cách của Đảng và Chính phủ Trung Quốc đối với kinh tế nông nghiệp và nông thôn từ năm 1978 đến năm 2006. 5.2. Nhiệm vụ: Xuất phát từ mục đích trên đề tài nghiên cứu phải làm rõ một số vấn đề cơ bản sau: - Khái quát thực trạng nông thôn Trung Quốc trớc năm 1978, đặt ra yêu cầu cấp thiết phải tiến hành cải cách. - Chính sách cải cách của Đảng và Chính phủ Trung Quốc đối với nông thôn từ năm 1978 đến năm 2006. - Những thành tựu bớc đầu đạt đợc và những vấn đề hiện đang tồn tại ở 9 nông thôn Trung Quốc trong quá trình thực hiện chính sách cải cách, từ đó đa ra những giải pháp tơng ứng để khắc phục, đồng thời luận văn cũng nêu lên những triển vọng phát triển nông nghiệp, nông thôn ở Trung Quốc trong tơng lai. 6. Đóng góp của luận văn Theo suy nghĩ chủ quan của bản thân, luận văn có những đóng góp sau: Đây là đề tài tập trung tìm hiểu về chính sách cải cách kinh tế của Trung Quốc đối với nông thôn và những kết quả bớc đầu (1978 - 2006). Luận văn sẽ hệ thống hoá và khái quát hoá, dựng lại bức tranh tổng thể chính sách cải cách kinh tế của Trung Quốc đối với nông thôn từ khi nớc Cộng hoà nhân dân Trung Hoa thành lập (1949) đến năm 2006. Qua đó giúp ngời đọc hiểu đợc tơng đối rõ ràng về đờng lối, chính sách của ĐCS Trung Quốc đối với kinh tế nông thôn từ năm 1949 đến nay, đặc biệt là trong thời kỳ cải cách mở cửa (1978-2006). Trung Quốc và Việt Nam là hai nớc xã hội chủ nghĩa do ĐCS lãnh đạo, đều đứng trớc nhiệm vụ lịch sử hiện đại hoá đất nớc. Chúng ta có chung môi tr- ờng và cũng gặp những vấn đề khó khăn nh nhau. Về vấn đề nông thôn, giữa hai nớc có nhiều điểm tơng đồng. Tìm hiểu kinh tế nông thôn Trung Quốc có thể góp phần gợi mở cho chúng ta những suy nghĩ về các vấn đề đang đặt ra ở nông thôn Việt Nam hiện nay. Hiện nay, Đảng và Nhà nớc ta cũng đang tiến hành công nghiệp hoá, hiện đại hoá (CNH, HĐH) nông nghiệp và nông thôn, nhằm tăng thu nhập cho nông dân, mở mang và phát triển kinh tế nông thôn nh tinh thần của nghị quyết Hội nghị lần thứ năm Ban chấp hành trung ơng Đảng khoá IX đề ra. Do đó nội dung và t liệu của luận văn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho quá trình thực hiện nghị quyết trên. Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần nhỏ vào việc tìm hiểu lịch sử Trung Quốc từ cải cách mở cửa đến nay, đồng thời, nội dung của luận văn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho cán bộ và sinh viên đang học tập và nghiên cứu lịch sử Trung Quốc. 7. Kết cấu của luận văn 10