Tổng quan vấn đề nghiên cứu
Cơ sở lý luận về nông thôn, nông thôn mới
2.1.1 Một số khái niệm về nông thôn và xây dựng nông thôn mới
Khái niệm “nông thôn” thường được hiểu là các làng, xóm, thôn trong tâm thức người Việt, gắn liền với nghề trồng lúa nước truyền thống và là không gian sống, xã hội, văn hóa Làng - xã là cộng đồng cư trú có ranh giới lãnh thổ tự nhiên và hành chính, tự cấp, tự túc về kinh tế, tạo thành không gian khép kín Đây là đơn vị tương đối độc lập về phong tục tập quán, văn hóa và tự trị về chính trị, từng là đơn vị hành chính cơ sở trong lịch sử Mặc dù có những biến đổi qua các thời kỳ, trước năm 1945, làng vẫn giữ được cấu trúc truyền thống cơ bản Nông thôn Việt Nam được xác định là tổng hợp của các làng, với Làng Việt là đơn vị cơ bản của nông thôn.
Làng và xã đã có vai trò quan trọng trong sự phát triển đất nước, giữ gìn giá trị văn hóa và bảo vệ nguyên khí dân tộc trước nguy cơ đồng hóa Những giá trị này vẫn cần thiết cho sự phát triển, đặc biệt trong mô hình nông thôn mới Tuy nhiên, tính khép kín và tự cung tự cấp của làng truyền thống không còn phù hợp với yêu cầu phát triển hiện nay Theo Thông tư số 54/2009/TT-BNNPTNT, nông thôn được định nghĩa là phần lãnh thổ không thuộc nội thành, nội thị của các thành phố, thị xã, thị trấn, và được quản lý bởi ủy ban nhân dân xã.
Nông thôn là khu vực cư trú của cộng đồng dân cư chủ yếu là nông dân, tham gia vào các hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội và môi trường dưới một thể chế chính trị nhất định, đồng thời chịu ảnh hưởng từ các tổ chức khác, khác biệt với khu vực đô thị.
Ngày 04 tháng 6 năm 2010 Thủ Tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 800/QĐ-TTg về phê duyệt Chương trình mục tiêu Quốc gia về xây dựng NTM giai đoạn 2010 - 2020 Tại Quyết định này, mục tiêu chung của Chương trình được xác định là: “Xây dựng NTM có kết cấu hạ tầng KT - XH từng bước hiện đại; cơ cấu kinh tế và các hình thức tổ chức sản xuất hợp lý, gắn nông nghiệp với phát triển nhanh công nghiệp, dịch vụ; gắn phát triển nông thôn với đô thị theo quy hoạch; xã hội nông thôn dân chủ, ổn định, giàu bản sắc văn hóa dân tộc; môi trường sinh thái được bảo vệ; an ninh trật tự được giữ vững; đời sống vật chất và tinh thần của người dân ngày càng được nâng cao; theo định hướng XHCN”
Nông thôn mới được khái quát qua 5 nội dung cơ bản: đầu tiên, làng xã cần trở nên văn minh, sạch đẹp với hạ tầng hiện đại; thứ hai, sản xuất phải phát triển bền vững theo hướng kinh tế hàng hóa; thứ ba, đời sống vật chất và tinh thần của nông dân và nông thôn ngày càng được nâng cao; thứ tư, bản sắc văn hóa dân tộc cần được gìn giữ; và cuối cùng, xã hội nông thôn phải đảm bảo an ninh tốt và quản lý dân chủ.
2.1.1.3 Xây dựng nông thôn mới
Xây dựng nông thôn mới là một cuộc cách mạng lớn, khuyến khích cộng đồng nông thôn cùng nhau cải thiện cơ sở hạ tầng thôn, xã và gia đình, hướng tới sự khang trang, sạch đẹp Mục tiêu là phát triển toàn diện các lĩnh vực nông nghiệp, công nghiệp và dịch vụ, đồng thời nâng cao nếp sống văn hóa, bảo vệ môi trường và đảm bảo an ninh nông thôn Qua đó, thu nhập và đời sống vật chất, tinh thần của người dân sẽ được cải thiện đáng kể.
Xây dựng nông thôn mới là một nhiệm vụ cách mạng quan trọng, đòi hỏi sự tham gia của toàn Đảng, toàn dân và toàn bộ hệ thống chính trị Đây không chỉ là vấn đề kinh tế - xã hội mà còn liên quan đến các yếu tố kinh tế - chính trị tổng hợp.
Xây dựng nông thôn mới không chỉ mang lại niềm tin cho nông dân mà còn khuyến khích họ trở nên tích cực, chăm chỉ và đoàn kết Qua đó, cộng đồng nông thôn sẽ cùng nhau phát triển một môi trường sống giàu đẹp, dân chủ và văn minh.
Mô hình NTM (Nông thôn mới) được hiểu là tổng hợp các đặc điểm và cấu trúc hình thành một tổ chức nông thôn mới, đáp ứng các yêu cầu hiện đại trong bối cảnh ngày nay Mô hình này mang tính tiên tiến hơn so với mô hình nông thôn cũ, thể hiện sự phát triển toàn diện trên nhiều phương diện.
2.1.2 Sự cần thiết xây dựng nông thôn mới ở nước ta
Kể từ khi thực hiện đường lối đổi mới, chính sách phát triển nông nghiệp và nông thôn của Đảng và Nhà nước ta đã có những thay đổi căn bản Nông nghiệp được xem là mặt trận hàng đầu, với sự chú trọng vào các chương trình lương thực, hàng tiêu dùng và xuất khẩu, cùng với việc phát triển kinh tế trang trại Nhà nước cũng đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông thôn, xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư, và thực hiện quy chế dân chủ ở cơ sở Đồng thời, Nhà nước phối hợp với các tổ chức quốc tế và xã hội trong nước để xoá đói giảm nghèo, cải thiện môi trường thiên nhiên và xã hội Những chủ trương và chính sách này đã giúp chuyển đổi nền nông nghiệp tự túc tự cấp sang nền nông nghiệp hàng hóa.
Thành tựu trong phát triển nông nghiệp và nông thôn trong thời kỳ đổi mới rất ấn tượng, nhưng vẫn còn nhiều mâu thuẫn và thách thức cần giải quyết Những hạn chế này đang ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của nông nghiệp và nông thôn nước ta.
Thứ nhất: Nông thôn phát triển thiếu quy hoạch và tự phát
Thứ hai: Kết cấu hạ tầng kinh tế – xã hội còn lạc hậu không đáp ứng được yêu cầu phát triển lâu dài
Thứ ba: Quan hệ sản xuất chậm đổi mới, đời sống người dân còn ở mức thấp Thứ tư: Các vấn đề về văn hóa – môi trường – giáo dục – y tế
Thứ năm: Hệ thống chính trị còn yếu (nhất là trình độ và năng lực điều hành)
Để thực hiện Nghị quyết của Đảng về nông thôn và khắc phục tình trạng hiện tại, cần xây dựng mô hình nông thôn mới phù hợp với yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập kinh tế toàn cầu.
2.1.3 Nguyên tắc, nội dung và tiêu chí xây dựng nông thôn mới
2.1.3.1 Nguyên tắc xây dựng nông thôn mới Điều 2 Thông tư liên tịch số 26/2011/TTLT-BNNPTNT-BKHDT-BTC, ngày 13 tháng 4 năm 2011 (liên Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn, Kế hoạch và đầu tư, Bộ Tài chính) về hướng dẫn một số nội dung thực hiện Quyết định 800/QĐ-TTg ngày 04/6/2010 của Thủ tướng Chính phủ về phê duyệt
Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010-2020 đã đề ra 6 nguyên tắc trong xây dựng NTM như sau:
Chương trình xây dựng NTM cần tập trung vào việc thực hiện 19 tiêu chí của Bộ tiêu chí quốc gia về NTM, được quy định tại Quyết định số 491/QĐ-TTg ngày 16/4/2009 của Thủ tướng Chính phủ.
Phát huy vai trò của người dân và cộng đồng địa phương là điều quan trọng, trong khi Nhà nước đóng vai trò định hướng và ban hành các tiêu chí, chính sách hỗ trợ Các hoạt động cụ thể cần được cộng đồng thôn, xã thảo luận và quyết định một cách dân chủ để thực hiện hiệu quả.
Cơ sở thực tiễn của quy hoạch xây dựng nông thôn mới trên thế giới và Việt Nam
2.2.1 Kinh nghiệm xây dựng nông thôn mới ở một số nước trên thế giới 2.2.1.1 Kinh nghiệm xây dựng NTM của Trung Quốc
Trước năm 2000, Trung Quốc có 38.000 xã, trong đó gần 10.000 xã và 300.000 thôn không có đường nhựa và bê tông liên thông Khoảng 20 triệu hộ nông dân không có điện sử dụng, và tỷ lệ đóng góp của khoa học công nghệ cho nông nghiệp chỉ đạt 40%, thấp hơn nhiều so với 75-80% ở các nước phát triển Mặc dù lãnh đạo, truyền thông và học giả rất nhiệt huyết với phong trào phát triển, nhưng nông dân tại cơ sở lại tỏ ra bàng quan, đặc biệt ở các khu vực kém phát triển, điều này phần lớn do hạn chế kinh tế và chủ yếu là do trình độ văn hóa và nhận thức của người dân.
Kể từ khi Chính phủ Trung Quốc khởi xướng chương trình “Tam nông”, đầu tư và bảo hộ cho phát triển nông thôn - nông nghiệp đã gia tăng đáng kể, từ 123,1 tỷ nhân dân tệ năm 2000 lên 339,7 tỷ nhân dân tệ năm 2006, tương đương với mức tăng 2,75 lần Tuy nhiên, nhiều địa phương đã sử dụng nguồn kinh phí này không đúng mục đích, thậm chí có nơi còn kê khống để chi cho những mục đích khác Hệ quả của tình trạng này là hiệu quả của chương trình “Tam nông” bị hạn chế.
Trước tình hình phát triển nông nghiệp - nông thôn gặp nhiều thách thức, Trung Quốc đã triển khai các giải pháp và chính sách tích cực Hai giải pháp lớn được coi là thiết thực và hiệu quả trong những năm qua bao gồm việc xây dựng Nông thôn mới (NTM) nhằm hình thành mô hình nông thôn văn minh Đây là những bài học quý giá mà chúng ta có thể tham khảo để cải thiện tình hình nông nghiệp - nông thôn tại Việt Nam.
Từ đầu những năm 2000, Trung Quốc đã khởi xướng xây dựng 10 làng mẫu với thiết kế kiến trúc ban đầu mang tính "thô cứng", đặc trưng bởi đường phố thẳng tắp, dân cư được sắp xếp theo ô bàn cờ vuông vức và các ngôi nhà có kiểu dáng tương đồng, thiếu cây xanh và không gian công cộng Kết quả là những ngôi làng này có vẻ ngoài giống phố hơn là làng Tuy nhiên, những làng được xây dựng sau đó đã tiếp thu nhiều ý kiến đóng góp, dẫn đến quy hoạch kiến trúc cảnh quan mang phong cách giống như resort hơn.
Mỗi làng mới đều nổi bật với hạ tầng công cộng hiện đại, bao gồm đường sá, trụ sở, khu thể thao và dịch vụ giải trí phong phú Nhà ở thường có diện tích từ 300-500 m², được xây dựng 2-3 tầng với kiến trúc hiện đại và đầy đủ tiện nghi Nhiều hộ gia đình sở hữu ô tô du lịch và máy móc phục vụ sản xuất nông nghiệp Đồng ruộng được cải tạo để sản xuất chuyên canh, với sự đầu tư từ doanh nghiệp vào chế biến nông sản Nông dân có thể cho doanh nghiệp thuê đất, tạo ra nhiều cơ hội việc làm cho lao động nông thôn, từ dịch vụ môi trường đến thương mại và sửa chữa thiết bị Sự hình thành lớp công nhân nông nghiệp cũng ngày càng rõ nét trong cộng đồng.
Vai trò của nhà nước trong việc xây dựng và thực hiện quy hoạch thể hiện qua việc chỉ đạo tập trung dân cư vào các khu vực có phong thủy tốt, hỗ trợ đầu tư hạ tầng công cộng và cấp đất cho người dân xây dựng nhà ở Người dân tự lo chi phí xây dựng nhưng phải tuân thủ quy hoạch và kiến trúc đã định Mỗi hương, xã đều có ít nhất 2-3 kỹ sư xây dựng và kiến trúc sư của nhà nước để hướng dẫn và giám sát, nhờ đó các làng mới không chỉ hiện đại, văn minh mà còn giữ được bản sắc nông thôn Các làng mẫu của Trung Quốc đã thu hút hàng chục triệu khách du lịch trong và ngoài nước đến tham quan và học tập, tạo nên hình ảnh đối lập rõ nét với những làng truyền thống.
Chính quyền Trung Quốc khẳng định rằng họ đang xây dựng mô hình làng mới nhằm thay đổi tư duy của người dân về nông thôn mới (NTM), với mục tiêu cho thấy rằng NTM có thể đạt được trong thời gian từ 5-7 năm ở những nơi có điều kiện tốt và cán bộ giỏi, trong khi những nơi khó khăn có thể mất đến 50 năm Đến nay, đã có hàng chục ngàn làng mới được hình thành, nhiều trong số đó còn đẹp hơn các làng mẫu ban đầu Bên cạnh đó, chính sách khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp và nông thôn cũng đang được thúc đẩy mạnh mẽ.
Chính phủ Trung Quốc coi xây dựng nông thôn mới (NTM) là công trình thế kỷ, ảnh hưởng đến gần 1 tỷ nông dân Với quy mô và nội dung thực hiện lớn, việc này diễn ra trong bối cảnh nguồn tài chính quốc gia không đủ Do đó, cần khuyến khích các tầng lớp xã hội, đặc biệt là doanh nghiệp công - thương, nhận thấy lợi ích từ phong trào này để tham gia đầu tư và tài trợ mạnh mẽ, từ đó đảm bảo sự thành công của xây dựng NTM.
Một trong những nhiệm vụ quan trọng trong xây dựng nông thôn mới (NTM) là phát triển và hiện đại hóa nông nghiệp Điều này không chỉ bao gồm việc cải thiện hạ tầng sản xuất như thủy lợi, đường sá, và công nghệ thông tin, mà còn yêu cầu chuyên môn hóa và thâm canh cho các sản phẩm chủ lực của địa phương Việc gắn kết thị trường trong nước và quốc tế là cần thiết để tăng sức cạnh tranh cho nông sản và nâng cao thu nhập cho khu vực nông thôn Do đó, việc thu hút doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực này là vô cùng quan trọng, và chính phủ Trung Quốc đã triển khai nhiều chính sách nhằm thúc đẩy đầu tư doanh nghiệp, bao gồm các giải pháp cụ thể để hỗ trợ phát triển nông nghiệp.
Truyền thông đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức của các tầng lớp xã hội và doanh nghiệp về cơ hội và lợi ích khi đầu tư vào nông nghiệp và xây dựng nông thôn mới (NTM).
Các chính sách cụ thể đã hỗ trợ doanh nghiệp trong việc xác định lĩnh vực và ngành nghề đầu tư, dựa trên việc tính toán chi phí cơ hội và lợi thế cạnh tranh.
Chủ trương "sản nghiệp hóa nông nghiệp" nhấn mạnh việc lấy thị trường trong và ngoài nước làm định hướng, nông hộ làm cơ sở và doanh nghiệp làm chỗ dựa, với hiệu quả kinh tế là trung tâm Điều này dẫn đến việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp và nông thôn, tập trung vào chuyên môn hóa các nghề trụ cột và sản phẩm chủ đạo Để nâng cao hiệu quả kinh tế gắn với thị trường, cần thực hiện sản xuất theo chuỗi giá trị, kết nối chặt chẽ từ sản xuất, cung ứng đến tiêu thụ Chính phủ đã giao đất cho nông dân từ năm 2010, cho phép họ nhượng lại hoặc cho doanh nghiệp thuê với giá cả do Nhà nước quy định Nông dân cũng có thể làm thuê cho doanh nghiệp sau khi nhượng hoặc cho thuê đất.
Chính phủ khuyến khích đầu tư vào nông nghiệp và xây dựng nông thôn thông qua các chính sách thuế ưu đãi, như miễn giảm thuế VAT cho doanh nghiệp sản xuất thuốc trừ sâu sinh học và phân hữu cơ Mặc dù thuế thu năm 2005 tăng 20% so với năm 2004, 99% số thuế vẫn đến từ doanh nghiệp phi nông nghiệp Các doanh nghiệp hợp tác với nông dân và hợp tác xã chế biến nông sản được miễn thuế thu nhập, trong khi các doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp sẽ nhận được hỗ trợ hạ tầng lên đến 20-25% tổng chi phí cho các dự án cải tạo đồng ruộng và xây dựng hệ thống tưới tiêu Đặc biệt, doanh nghiệp đầu tư vào khu vực nghèo và khó khăn còn được hưởng mức hỗ trợ cao hơn Chính phủ cũng có chính sách mua sản phẩm từ các doanh nghiệp nông nghiệp, chủ yếu nhằm hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa, giúp họ vượt qua rủi ro từ thiên tai và thị trường.
Các doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp và xây dựng nông thôn được hỗ trợ quảng cáo miễn phí một phần hoặc toàn bộ chi phí, xem đây như một khoản đầu tư trở lại cho lĩnh vực này Trong bối cảnh cạnh tranh, chi phí quảng cáo là rất quan trọng để doanh nghiệp giới thiệu sản phẩm và thương hiệu Mặc dù được hưởng nhiều chính sách ưu tiên, doanh nghiệp vẫn có thể phải tham gia “đấu thầu” trong một số trường hợp Các địa phương ưu tiên hơn cho những doanh nghiệp có lợi thế về kỹ thuật, tài chính, và phương án kinh doanh tốt, được gọi là doanh nghiệp đầu rồng Ngoài ra, chính phủ yêu cầu các doanh nghiệp tham gia sản xuất nông nghiệp và xây dựng nông thôn phải đầu tư vào thị trường chứng khoán để đảm bảo nguồn huy động vốn.
Chính sách đầu tư vào nông nghiệp nông thôn Trung Quốc đã thu hút nhiều doanh nghiệp, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh quốc tế cho các sản phẩm nông sản Điều này không chỉ thay đổi diện mạo nông thôn mà còn tạo ra những bước tiến quan trọng trong phát triển kinh tế địa phương (Tạp chí Nông thôn Việt, 2016).
2.2.1.2 Kinh nghiệm xây dựng nông thôn mới ở Hàn Quốc từ phong trào