Tính cấp thiết của đề tài
Trong bối cảnh nền kinh tế phát triển, giao dịch dân sự và thương mại gia tăng, kéo theo sự gia tăng tranh chấp giữa các bên Thế chấp tài sản là công cụ pháp lý hiệu quả để giảm thiểu rủi ro trong các giao dịch này, đặc biệt trong cho vay ngân hàng Việc xử lý tài sản thế chấp cũng được các nhà làm luật chú trọng, dẫn đến nhiều văn bản pháp luật quan trọng được sửa đổi, bổ sung, như Bộ luật Dân sự số 91/2015/QH13 và Bộ luật Tố tụng dân sự số 92/2015/QH13, nhằm đáp ứng nhu cầu thực tiễn giao lưu dân sự.
Luật thi hành từ ngày 01/01/2017 và Nghị quyết số 42/2017/QH14 ngày 21/6/2017 về thí điểm xử lý nợ xấu có hiệu lực từ 15/8/2017, thực hiện trong 5 năm Những sửa đổi, bổ sung quy định pháp luật về xử lý tài sản thế chấp đã tạo ra môi trường pháp lý an toàn, thuận lợi, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên giao dịch Tuy nhiên, các quy định hiện hành vẫn chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu thực tiễn trong xử lý tài sản thế chấp.
Hiện nay, việc xử lý tài sản đảm bảo, đặc biệt là tài sản thế chấp để thực hiện nghĩa vụ trả nợ vay tại các ngân hàng thương mại, gặp nhiều rào cản do quy định pháp luật không phù hợp Sự mâu thuẫn, chồng chéo trong các quy định và những khoảng trống trong luật pháp dẫn đến nhiều cách hiểu và áp dụng khác nhau từ các tổ chức, cá nhân liên quan Tình trạng này ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi hợp pháp của các bên trong quan hệ thế chấp và xử lý tài sản thế chấp.
Việc nghiên cứu hệ thống và khoa học các quy định pháp luật về thế chấp tài sản và xử lý tài sản thế chấp là cần thiết và cấp bách Điều này giúp hiểu rõ hơn về thực tiễn áp dụng, phát hiện những bất cập trong quy định pháp luật, từ đó hoàn thiện chúng Đặc biệt, trong bối cảnh Nhà nước đang chú trọng vào việc xử lý nợ xấu và tài sản đảm bảo tại các tổ chức tín dụng, việc này càng trở nên quan trọng hơn.
Trước bối cảnh hiện tại, tác giả quyết định nghiên cứu đề tài “Xử lý tài sản thế chấp để thực hiện nghĩa vụ trả nợ vay của cá nhân tại ngân hàng thương mại” cho luận văn thạc sĩ luật học của mình.
Tình hình nghiên cứu đề tài
Nghiên cứu các quy định pháp luật về thế chấp tài sản và xử lý tài sản thế chấp đã được nhiều tác giả đề cập trong các công trình nghiên cứu khác nhau, với những tác phẩm nổi bật trong lĩnh vực này.
Nguyễn Văn Hoạt (2004) trong luận án tiến sĩ của mình, mang tiêu đề “Bảo đảm thực hiện hợp đồng tín dụng ngân hàng bằng thế chấp tài sản”, đã nghiên cứu sâu về các phương thức bảo đảm thực hiện hợp đồng tín dụng thông qua việc sử dụng tài sản thế chấp Nghiên cứu này được thực hiện tại Viện Nhà nước và pháp luật, Hà Nội, nhằm cung cấp cái nhìn tổng quan và các giải pháp pháp lý liên quan đến vấn đề này trong lĩnh vực ngân hàng.
Luận án đã làm rõ các vấn đề lý luận và pháp luật liên quan đến việc bảo đảm thực hiện hợp đồng tín dụng ngân hàng thông qua thế chấp tài sản Dựa trên việc đánh giá toàn diện thực trạng pháp luật Việt Nam về thế chấp, luận án đề xuất các giải pháp và kiến nghị nhằm hoàn thiện quy định pháp luật trong lĩnh vực này Tuy nhiên, do luận án được thực hiện trước khi Bộ luật Dân sự năm 2005 và Bộ luật Dân sự năm 2015 được ban hành, nên các quy định pháp luật được phân tích hiện nay đã không còn phù hợp với thực tiễn.
Vũ Thị Hồng Yến (2013) trong luận án tiến sĩ luật học “Tài sản thế chấp và xử lý tài sản thế chấp theo quy định của pháp luật dân sự Việt Nam hiện hành” đã xây dựng cơ sở lý luận và phân tích các quy định pháp luật về tài sản thế chấp Luận án nêu bật những bất cập còn tồn tại và đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật liên quan Tuy nhiên, do được thực hiện trước khi Bộ luật Dân sự năm 2015 ra đời, một số nội dung trong luận án hiện nay đã không còn phù hợp.
Trần Thanh Thanh (2012) trong luận văn thạc sĩ luật học của mình đã nghiên cứu về việc xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của tổ chức tín dụng theo pháp luật Việt Nam, cung cấp cái nhìn sâu sắc về quy định pháp lý và thực tiễn liên quan đến vấn đề này Luận văn được thực hiện tại Đại học Luật quốc gia Hà Nội, góp phần làm rõ các khía cạnh pháp lý trong việc bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan trong giao dịch tín dụng.
Luận văn này có đề tài liên quan chặt chẽ đến nghiên cứu hiện tại, với việc làm rõ cơ sở lý luận và quy định pháp luật về xử lý tài sản bảo đảm tiền vay của tổ chức tín dụng theo pháp luật Việt Nam Tác giả cũng chỉ ra một số bất cập và đề xuất hướng hoàn thiện Tuy nhiên, do luận văn được viết từ lâu, các văn bản quy phạm pháp luật được sử dụng để phân tích đã không còn phù hợp với thực tiễn giao dịch dân sự hiện nay.
Nguyễn Trung Hiếu (2015) trong luận văn thạc sĩ luật học của mình đã phân tích về "Thế chấp và xử lý tài sản thế chấp theo pháp luật dân sự Việt Nam hiện hành" Nghiên cứu này được thực hiện tại Khoa Luật, Đại học, cung cấp cái nhìn sâu sắc về các quy định pháp lý liên quan đến việc thế chấp và quy trình xử lý tài sản thế chấp trong bối cảnh pháp luật Việt Nam hiện tại.
Luận văn đã phân tích rõ ràng các vấn đề lý luận và thực trạng pháp luật Việt Nam về thế chấp và xử lý tài sản thế chấp Ngoài ra, luận văn cũng chỉ ra những bất cập trong hệ thống pháp luật hiện hành và đề xuất hướng hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả quản lý tài sản thế chấp.
Luận văn được hoàn thành trước khi Bộ luật Dân sự năm 2015 có hiệu lực, do đó, các quy định pháp luật trong luận văn chưa đầy đủ và không hoàn toàn phù hợp với Bộ luật Dân sự mới cùng các văn bản quy phạm pháp luật được ban hành sau đó.
Nguyễn Bảo Ngọc (2018) đã trình bày trong luận văn thạc sĩ luật học của mình, đề tài “Xử lý tài sản thế chấp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự theo Bộ luật dân sự 2015” Nghiên cứu này tập trung vào các quy định pháp lý liên quan đến việc xử lý tài sản thế chấp trong bối cảnh thực hiện nghĩa vụ dân sự, nhằm cung cấp cái nhìn sâu sắc về các vấn đề pháp lý hiện hành.
Bài viết trình bày các vấn đề lý luận và quy định pháp luật dân sự hiện hành về biện pháp thế chấp và xử lý tài sản thế chấp, so sánh với Bộ luật Dân sự năm 2005 Tác giả phân tích thực tiễn xử lý tài sản thế chấp tại Việt Nam, chỉ ra những hạn chế và bất cập trong quy định của Bộ luật Dân sự năm 2015 Mặc dù bài viết tập trung vào các bất cập, nhưng chưa xây dựng được cái nhìn tổng thể về quy định pháp luật hiện hành về thế chấp tài sản, đặc biệt trong bối cảnh Nhà nước đang nỗ lực xử lý nợ xấu và tài sản bảo đảm của các tổ chức tín dụng.
Nguyễn Hoàng Vũ (2018) đã trình bày trong luận văn thạc sĩ luật học của mình tại Trường Đại học Luật, Đại học Huế về việc sử dụng thế chấp tài sản như một biện pháp bảo đảm thực hiện nghĩa vụ trong hợp đồng tín dụng của các ngân hàng thương mại theo pháp luật Việt Nam Nghiên cứu này cung cấp cái nhìn sâu sắc về quy định pháp lý liên quan và vai trò của thế chấp trong việc bảo vệ quyền lợi của các bên tham gia hợp đồng tín dụng.
Luận văn này nghiên cứu lý luận về thế chấp tài sản nhằm đảm bảo thực hiện nghĩa vụ trong hợp đồng tín dụng, đồng thời phân tích thực trạng pháp luật về thế chấp tài sản trong hoạt động cho vay của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam Bài viết chỉ tập trung vào việc đánh giá quy định pháp luật hiện hành về thế chấp tài sản trong một số vấn đề cụ thể và đề xuất các giải pháp hoàn thiện mang tính khái quát.
Nguyễn Ngọc Điện (1999) đã trình bày những quan điểm quan trọng về việc bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự trong luật dân sự Việt Nam trong cuốn sách chuyên khảo của mình, xuất bản bởi Nhà xuất bản Trẻ tại Thành phố Hồ Chí Minh Tác phẩm này không chỉ cung cấp cái nhìn sâu sắc về các quy định pháp lý mà còn nêu bật tầm quan trọng của việc thực thi nghĩa vụ dân sự trong bối cảnh phát triển của hệ thống pháp luật Việt Nam.
Cuốn sách về bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự trong luật dân sự Việt Nam của Hồ Chí Minh là một công trình nghiên cứu khoa học toàn diện, đề cập đến các hình thức bảo đảm đối vật và bảo đảm đối nhân Tác giả cung cấp kiến thức pháp lý cơ bản và bình luận chuyên sâu về biện pháp thế chấp, bao gồm sự thành lập hợp đồng thế chấp, đăng ký thế chấp, hiệu lực và chấm dứt hợp đồng thế chấp, cũng như thế chấp giá trị quyền sử dụng đất Tuy nhiên, nghiên cứu này được thực hiện từ thời điểm Bộ luật Dân sự năm 1995 có hiệu lực.
Mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài
Mục đích nghiên cứu là nhằm hoàn thiện cơ sở lý luận và quy định pháp luật Việt Nam về xử lý tài sản thế chấp của cá nhân và hộ gia đình Nghiên cứu này hướng đến nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định tại các ngân hàng thương mại, góp phần tích cực vào công tác xử lý nợ xấu và tài sản bảo đảm trong bối cảnh nợ xấu đang gia tăng.
Đối tượng nghiên cứu tập trung vào lý luận về thế chấp tài sản và việc xử lý tài sản thế chấp của cá nhân, hộ gia đình trong việc thực hiện nghĩa vụ trả nợ vay tại ngân hàng thương mại theo pháp luật Việt Nam hiện hành Bài viết cũng xem xét thực tiễn áp dụng các quy định này trong công tác xử lý tài sản thế chấp trong thực tế.
Luận văn nghiên cứu phạm vi biện pháp thế chấp và xử lý tài sản thế chấp theo quy định pháp luật Việt Nam, tập trung vào khía cạnh pháp lý và thực tiễn liên quan đến tài sản thế chấp của cá nhân, hộ gia đình trong việc đảm bảo nghĩa vụ trả nợ vay tại ngân hàng thương mại Tác giả phân tích những vướng mắc và bất cập trong quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn xử lý tài sản thế chấp, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện chế định này.
Phương pháp nghiên cứu
Dựa trên phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, tác giả áp dụng các phương pháp nghiên cứu chuyên sâu để làm nổi bật nội dung của luận văn.
Tác giả đã áp dụng phương pháp phân tích kết hợp với so sánh trong Chương 1 của luận văn để làm rõ quy định pháp luật hiện hành về xử lý tài sản thế chấp qua các thời kỳ.
Tác giả đã linh hoạt áp dụng phương pháp phân tích, tổng hợp và quy nạp trong Chương 2 của luận văn để khái quát thực trạng pháp luật về xử lý tài sản thế chấp Qua đó, tác giả đưa ra các đề xuất và kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành.
Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
Luận văn này làm rõ cơ sở lý luận về thế chấp tài sản và quy trình xử lý tài sản thế chấp theo pháp luật Việt Nam, đặc biệt trong việc thực hiện nghĩa vụ cá nhân tại ngân hàng thương mại Nghiên cứu này cung cấp nền tảng lý luận cho việc hoàn thiện hệ thống pháp luật, nhằm tạo khung pháp lý vững chắc và nâng cao hiệu quả xử lý nợ xấu cũng như tài sản thế chấp trong việc thực hiện nghĩa vụ trả nợ vay của cá nhân.
Luận văn phân tích thực trạng quy định pháp luật và việc áp dụng pháp luật trong xử lý tài sản thế chấp liên quan đến nợ xấu cá nhân tại ngân hàng thương mại, chỉ ra những bất cập của pháp luật hiện hành so với yêu cầu thực tiễn Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn, nhấn mạnh tính cấp thiết của việc hoàn thiện quy định pháp luật về xử lý tài sản thế chấp Bên cạnh đó, tài liệu này cũng sẽ là nguồn thông tin hữu ích cho sinh viên, học viên chuyên ngành luật, ngân hàng và các tổ chức tín dụng, đặc biệt là ngân hàng thương mại.
Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn gồm 2 chương:
Chương 1 đề cập đến các vấn đề lý luận liên quan đến thế chấp tài sản và quy trình xử lý tài sản thế chấp nhằm thực hiện nghĩa vụ trả nợ vay của cá nhân tại ngân hàng thương mại Nội dung này phân tích các khái niệm cơ bản về thế chấp, vai trò của tài sản thế chấp trong việc đảm bảo nghĩa vụ tài chính, cũng như các quy định pháp lý liên quan đến việc xử lý tài sản khi xảy ra tình huống nợ xấu Việc hiểu rõ các vấn đề này là cần thiết để đảm bảo quyền lợi của cả bên cho vay và bên vay trong giao dịch tín dụng.
Chương 2: Phân tích thực trạng pháp luật hiện hành về việc xử lý tài sản thế chấp nhằm thực hiện nghĩa vụ trả nợ vay của cá nhân tại các ngân hàng thương mại ở Việt Nam Bài viết sẽ đề cập đến những vấn đề còn tồn tại trong quy định pháp lý, đồng thời đưa ra các hướng hoàn thiện để nâng cao hiệu quả thực thi và bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan trong quá trình xử lý tài sản thế chấp.
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THẾ CHẤP TÀI SẢN VÀ XỬ LÝ TÀI SẢN THẾ CHẤP ĐỂ THỰC HIỆN NGHĨA VỤ TRẢ NỢ VAY CỦA CÁ NHÂN TẠI NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI
Lý luận chung về thế chấp tài sản để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ trả nợ vay của cá nhân tại ngân hàng thương mại
1.1.1 Khái niệm, đặc điểm của thế chấp tài sản để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ trả nợ vay của cá nhân tại ngân hàng thương mại
1.1.1.1 Khái niệm của thế chấp tài sản để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ trả nợ vay của cá nhân tại ngân hàng thương mại
Thế chấp là hành động mà một bên (gọi là bên thế chấp) sử dụng tài sản của mình để đảm bảo thực hiện nghĩa vụ dân sự Tài sản thế chấp có thể là bất động sản hoặc động sản, bao gồm cả tài sản hiện tại và tài sản hình thành trong tương lai, mà không cần giao tài sản cho bên nhận thế chấp Nếu có thỏa thuận, bên thế chấp sẽ chuyển giao các giấy tờ liên quan đến tài sản cho bên nhận thế chấp, nhằm hạn chế quyền định đoạt tài sản của bên thế chấp.
Bài viết này tập trung vào việc thế chấp tài sản để đảm bảo nghĩa vụ trả nợ vay tại ngân hàng thương mại Ngân hàng thương mại cấp tín dụng cho khách hàng dưới hình thức cho vay, yêu cầu hoàn trả cả gốc và lãi trong thời gian xác định Để bảo đảm nghĩa vụ này, bên vay hoặc bên thứ ba sẽ thế chấp tài sản thuộc sở hữu cho ngân hàng Hợp đồng thế chấp được thiết lập và thực hiện theo quy định của pháp luật Nếu bên vay không thực hiện nghĩa vụ hoàn trả, ngân hàng có quyền xử lý tài sản thế chấp để thu hồi nợ, trừ khi có thỏa thuận khác.
Thế chấp tài sản là hình thức bảo đảm thực hiện nghĩa vụ trả nợ vay tại ngân hàng thương mại, trong đó cá nhân hoặc hộ gia đình sử dụng tài sản thuộc quyền sở hữu của mình để đảm bảo cho việc trả nợ vay của chính họ hoặc của bên thứ ba Tài sản thế chấp có thể được giữ bởi bên thế chấp hoặc bên thứ ba, và chỉ được giao cho bên nhận thế chấp để xử lý khi có sự đồng ý của các bên hoặc theo quy định của pháp luật.
1.1.1.2 Đặc điểm của thế chấp tài sản để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ trả nợ vay của cá nhân tại ngân hàng thương mại
Trong quan hệ thế chấp, tài sản không được chuyển giao cho ngân hàng thương mại mà vẫn do bên thế chấp giữ hoặc có thể giao cho bên thứ ba Do đó, các bên cần thỏa thuận cụ thể về việc khai thác, sử dụng và bảo quản tài sản thế chấp Ngoài ra, cần có sự thống nhất về cách xử lý hoa lợi và lợi tức phát sinh từ tài sản thế chấp để hạn chế tranh chấp có thể xảy ra.
Quan hệ thế chấp tài sản luôn gắn liền với nghĩa vụ chính mà nó bảo đảm, không tồn tại độc lập Nếu bên có nghĩa vụ không thực hiện hoặc thực hiện không đúng các thỏa thuận với ngân hàng thương mại, ngân hàng sẽ dựa vào thỏa thuận và quy định pháp luật để xử lý tài sản thế chấp.
Thế chấp tài sản là một biện pháp bảo đảm nghĩa vụ, cho phép bên nhận thế chấp xử lý tài sản nếu bên có nghĩa vụ không hợp tác Bên thế chấp chỉ chịu trách nhiệm trong phạm vi giá trị tài sản đã thế chấp Nếu số tiền thu được từ việc xử lý tài sản không đủ để thanh toán toàn bộ nghĩa vụ, bên có nghĩa vụ vẫn phải thực hiện phần nghĩa vụ chưa thanh toán.
1.1.2 Những nội dung pháp lý của thế chấp tài sản để bảo đảm thực hiện nghĩa vụ trả nợ vay của cá nhân tại ngân hàng thương mại
Tài sản thế chấp, theo Điều 318 Bộ luật Dân sự năm 2015, được xác định qua các trường hợp cụ thể và có thể bao gồm nhiều loại tài sản được liệt kê tại Điều 105 Để trở thành tài sản thế chấp nhằm bảo đảm thực hiện nghĩa vụ, các tài sản này cần đáp ứng đầy đủ các điều kiện của tài sản bảo đảm theo quy định của pháp luật.
Tài sản thế chấp là tài sản được hình thành từ giao dịch thế chấp nhằm bảo đảm thực hiện nghĩa vụ dân sự Điều này có nghĩa là một tài sản trở thành tài sản thế chấp khi một bên sử dụng nó để đảm bảo việc thực hiện nghĩa vụ dân sự thông qua biện pháp thế chấp.
Pháp luật không định nghĩa cụ thể về tài sản thế chấp, mà chỉ quy định thông qua hình thức liệt kê và hướng dẫn cách xác định, phân loại tài sản bảo đảm nói chung, bao gồm cả tài sản thế chấp.
* Điều kiện của tài sản thế chấp
Tài sản thế chấp phải thuộc sở hữu của bên thế chấp, bao gồm quyền chiếm hữu, sử dụng và định đoạt Mục đích của tài sản thế chấp là để bảo đảm việc thực hiện nghĩa vụ; nếu bên có nghĩa vụ không thực hiện hoặc thực hiện không đúng, ngân hàng thương mại có quyền yêu cầu xử lý tài sản đó Do đó, bên thế chấp cần có toàn quyền quyết định đối với tài sản của mình để đảm bảo quá trình xử lý không bị tranh chấp, đồng thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của ngân hàng thương mại.
Theo Bộ luật Dân sự năm 2015, tài sản thế chấp có thể được mô tả chung nhưng cần phải xác định rõ ràng để tránh tranh chấp Việc mô tả tài sản thế chấp phải có giới hạn, nhằm đảm bảo tính cụ thể và tránh gây khó khăn trong quá trình xử lý Do đó, ngoài việc cho phép mô tả chung, luật cũng yêu cầu phải xác định được tài sản thế chấp để đảm bảo tính minh bạch và tránh phát sinh tranh chấp không cần thiết.
Tài sản thế chấp phải có giá trị định lượng bằng tiền, nhằm tạo nguồn dự phòng để trả nợ khi người vay không đủ khả năng thanh toán Do đó, để đảm bảo nghĩa vụ trả nợ, tài sản thế chấp cần phải là những tài sản có thể định giá rõ ràng Đây là yêu cầu quan trọng về giá trị kinh tế của tài sản thế chấp.
Tài sản thế chấp cần phải được phép chuyển giao trong giao dịch dân sự để trở thành tài sản bảo đảm Điều này đảm bảo quyền lợi cho ngân hàng thương mại, giúp họ xử lý tài sản thế chấp khi cần thu hồi nợ.
Các điều kiện của tài sản thế chấp được xác định dựa trên đặc tính chung của tài sản và quy định pháp luật Trong thực tiễn tín dụng, ngân hàng cần đảm bảo khả năng thu hồi tối đa khoản nợ vay khi phải xử lý tài sản thế chấp do khách hàng không thực hiện nghĩa vụ trả nợ theo cam kết.
Theo khoản 2 Điều 295 Bộ luật Dân sự năm 2015, thương mại thường sử dụng các văn bản nội bộ để quy định thêm các điều kiện khi nhận tài sản thế chấp từ khách hàng.
* Phân loại tài sản thế chấp