Lịch sử vấn đề
Thạch Lam là một trong những nhà văn tiên phong trong tiến trình phát triển văn học Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX Hiện nay, đã có hàng trăm bài báo và công trình nghiên cứu khám phá giá trị của Thạch Lam từ nhiều góc độ khác nhau Các nghiên cứu này thường nhấn mạnh thành công và phong cách nghệ thuật độc đáo trong tác phẩm của ông.
Vấn đề thời gian và không gian nghệ thuật trong các tác phẩm của Thạch Lam còn khá hạn chế, chỉ được đề cập rải rác trong một số bài viết mà chưa có sự hệ thống hóa rõ ràng.
Tác giả Nguyễn Thành Thi đã thực hiện một khảo sát toàn diện về đặc điểm văn xuôi của Thạch Lam, từ đó chỉ ra những đóng góp của ông trong phong cách văn xuôi nghệ thuật, góp phần vào tiến trình hiện đại hóa văn xuôi tiếng Việt Công trình "Phong cách văn xuôi nghệ thuật Thạch Lam" (NXB Khoa học Xã hội, 2006) chính là nền tảng quan trọng cho khóa luận này.
Giáo sư Phong Lê trong bài viết “Thạch Lam trong Tự lực văn đoàn” (in trong quyển Thạch Lam - về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo Dục, 2006) đã chia sẻ những ấn tượng sâu sắc về thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn của Thạch Lam Ông mô tả không gian trong tác phẩm là “đìu hiu, đạm đạm”, không có sự chói gắt hay vang động mạnh, nhưng lại gợi lên những ám ảnh về số phận con người và sự tối tăm của các cảnh đời Thời gian trong tác phẩm thường mang sắc thái “nhiều bóng tối”, không phải là bóng tối như mực mà là ánh tối của hoàng hôn, của ngày tàn.
- Trong bài viết “Thi pháp truyện ngắn Thạch Lam” (được in trong quyển
Thạch Lam - về tác gia và tác phẩm, NXB Giáo Dục, 2006), tác giả Phạm Phú
Phong cũng đã nêu lên vấn đề thời gian, không gian nghệ thuật trong cách xây dựng phong cách nghệ thuật của Thạch Lam nhưng chỉ ở mức sơ lược
- Tác giả Hồ Thế Hà cũng đã có một bài viết phân tích khá tỉ mỉ trong
Truyện ngắn của Thạch Lam thể hiện rõ đặc điểm không gian nghệ thuật, đóng vai trò quan trọng trong việc nhà văn truyền tải tư tưởng và quan niệm nghệ thuật về con người Theo nhận xét trong quyển "Thạch Lam - về tác gia và tác phẩm" (NXB Giáo Dục, 2006), không gian nghệ thuật không chỉ là bối cảnh mà còn là phương tiện để thể hiện sâu sắc những ý tưởng của tác giả.
Tác giả Ngô Hương Giang trong bài viết “Thi pháp truyện ngắn Thạch Lam”, được xuất bản trong quyển Thạch Lam, tác phẩm và lời bình (NXB Văn học, 2014), đã dành một chương để trình bày quan điểm của mình về không gian và thời gian trong tác phẩm của Thạch Lam.
Trong truyện ngắn của Thạch Lam, tác giả khẳng định rằng không-thời gian vừa là hiện thực vừa là ý niệm, vừa là tri giác vừa là suy tư Điều này cho thấy tác phẩm văn học không chỉ tồn tại trong không-thời gian thực mà còn nuôi dưỡng những giá trị bên trong Đồng thời, nó cũng tạo ra một không-thời gian riêng biệt, mang tính nghệ thuật, thể hiện sự độc đáo và chiều sâu trong sáng tác của Thạch Lam.
Trong bài viết “Phố huyện của Thạch Lam,” Đỗ Đức Hiểu đã phân tích khía cạnh không gian và thời gian nghệ thuật trong các tác phẩm của Thạch Lam, đặc biệt là không gian và thời gian diễn ra ở phố huyện Ông nhấn mạnh rằng Thạch Lam đã tạo ra một thế giới riêng biệt với thời gian, không gian, và nhân vật độc đáo, cùng với một trường ngôn ngữ riêng biệt Phong cách của Thạch Lam được miêu tả là nhẹ nhàng, buồn bã nhưng đậm đà hương vị đồng quê, mang đến những sắc thái tình cảm yêu thương nhân hậu và chất thơ từ quê hương, đất nước.
Trong luận văn thạc sĩ "Phong cách nghệ thuật truyện ngắn Thạch Lam" của Lê Thanh Hải, tác giả đã phân tích không gian và thời gian nghệ thuật trong các tác phẩm của Thạch Lam qua một chương luận Bài viết thể hiện rõ quan điểm và suy nghĩ của tác giả về vai trò của không gian và thời gian trong sáng tác của Thạch Lam.
Tổng quan, các nghiên cứu về Thạch Lam trước đây chưa khai thác sâu về thời gian và không gian nghệ thuật Tuy nhiên, những công trình này đã tạo nền tảng quan trọng, giúp mở ra những cái nhìn ban đầu để làm rõ hơn vấn đề thời gian và không gian nghệ thuật trong các truyện ngắn của Thạch Lam.
Ý nghĩa của đề tài
Chúng tôi nghiên cứu đề tài “Không gian và thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Thạch Lam từ góc nhìn thi pháp học” nhằm khám phá thi pháp và phong cách nghệ thuật trong các tác phẩm của ông Mục tiêu là làm sáng tỏ sức sống bền bỉ của văn chương Thạch Lam trong lòng độc giả hiện nay.
Đề tài này không chỉ hỗ trợ cho việc nghiên cứu tác giả Thạch Lam mà còn góp phần vào việc giảng dạy các sáng tác của ông trong chương trình Ngữ Văn phổ thông.
Phương pháp nghiên cứu
Để hoàn thành khóa luận, chúng tôi thực hiện các phương pháp nghiên cứu như sau:
Phương pháp lịch sử xã hội được áp dụng trong khóa luận nhằm nghiên cứu cuộc đời và sự nghiệp của tác giả Thạch Lam thông qua việc sử dụng các thông tin được ghi chép cụ thể Phương pháp này giúp làm sáng tỏ bối cảnh xã hội và lịch sử ảnh hưởng đến tác phẩm của ông.
Phương pháp so sánh, đối chiếu là một kỹ thuật nghiên cứu phổ biến trong khoa học, giúp phân tích sự tương đồng và khác biệt giữa các nhà văn về phong cách, quan niệm và tư tưởng Qua đó, phương pháp này giúp làm nổi bật những đặc điểm đặc trưng của nhà văn đang được khảo sát.
Phương pháp thống kê và phân loại là kỹ thuật sử dụng số liệu để phân chia các tác phẩm của tác giả nghiên cứu thành nhiều thể loại khác nhau, từ đó giúp khái quát hệ thống tác phẩm của nhà văn.
Phương pháp phân tích và tổng hợp là hai bước quan trọng trong nghiên cứu Phân tích giúp chia nhỏ tài liệu và lý luận để hiểu sâu hơn về đối tượng nghiên cứu Trong khi đó, tổng hợp liên kết các thông tin đã phân tích để tạo ra sự logic và nhất quán trong nghiên cứu.
Phương pháp thi pháp học đóng vai trò quan trọng trong nghiên cứu văn học Trong khóa luận này, chúng tôi áp dụng phương pháp này để khám phá sâu sắc một khía cạnh cụ thể trong hệ thống thi pháp học.
11 là không – thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Thạch Lam Từ đó làm bật lên tính sáng tạo và tư duy nghệ thuật của tác giả.
Cấu trúc khóa luận
Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, phần tài liệu tham khảo, phần nội dung gồm 3 chương:
Chương 1: Tác giả Thạch Lam và cơ sở lý luận chung
Chương 2: Không gian nghệ thuật trong truyện ngắn Thạch Lam
Chương 3: Thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Thạch Lam
TÁC GIẢ THẠCH LAM VÀ CƠ SỞ LÝ LUẬN CHUNG
Tác giả Thạch Lam
1.1.1 Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Thạch Lam
Thạch Lam, một tên tuổi quen thuộc trong văn học nghệ thuật Việt Nam, đã ra đi ở tuổi 32, thời điểm đỉnh cao của sự nghiệp văn chương Mặc dù thời gian sáng tác của ông không dài, nhưng Thạch Lam đã để lại nhiều tác phẩm văn học nổi bật, đặc biệt là những truyện ngắn sâu sắc.
Thạch Lam, tên thật là Nguyễn Tường Vinh, đã đổi tên thành Nguyễn Tường Lân khi ông 15 tuổi Ngoài bút danh Thạch Lam, ông còn sử dụng bút danh Việt Sinh và Thiện Sỹ khi viết sách cho thiếu nhi.
Thạch Lam, sinh ngày 7 tháng 7 năm 1910 tại Ấp Thái Hà, Hà Nội, trong một gia đình công chức có nguồn gốc từ quan lại, đã trải qua giai đoạn sa sút Ông là em ruột của hai nhà văn nổi tiếng Nhất Linh (Nguyễn Tường Tam) và Hoàng Đạo (Nguyễn Tường Long), những nhân vật quan trọng trong nhóm Tự lực văn đoàn.
Thạch Lam có quê nội tại làng Cẩm Phô, Hội An, Quảng Nam và quê ngoại ở Cẩm Giàng, Hải Dương Cha của ông, cụ Nguyễn Tường Nhu, từng giữ chức Thông Phán và được gọi là Phán Nhu Mẹ của Thạch Lam, bà Lê Thị Sâm, là con gái của ông Lê Quang Thuận, một đồng nghiệp của ông nội Thạch Lam khi ông làm tri huyện ở Cẩm Giàng.
Gia đình Thạch Lam gồm bảy người con, trong đó có sáu con trai và một con gái: Tường Thụy, Tường Cẩm, Tường Tam, Tường Long, Thị Thế, Tường Vinh và Tường Bách Tường Thụy là công chức nhà nước, trong khi các anh em còn lại đều tham gia vào lĩnh vực văn chương Nổi bật nhất trong số họ là Tường Tam (Nhất Linh), Tường Long (Hoàng Đạo) và Tường Vinh (Thạch Lam).
Theo người nhà Thạch Lam kể lại thì một lần, trong lúc từ Cẩm Giàng lên
Hà Nội đã hỗ trợ tiền gạo cho hai con của ông Nhu, cha của nhà văn Thạch Lam Ông Nhu gặp lại viên Công sứ Hải Tường, người từng là lãnh đạo của ông, và nhận lời mời sang Sầm Nứa (Lào) làm thông ngôn Trong bối cảnh mất mùa và lũ lụt kéo dài, tình hình buôn bán gặp khó khăn, ông Nhu đã quyết định nhận lời mời này vào ngày 31 tháng 7.
Năm 1917, ông Nhu sang Lào nhưng chỉ sau tám tháng đã qua đời vì bạo bệnh, khi Thạch Lam mới chỉ bảy tuổi Từ đó, mẹ của Thạch Lam phải một mình gánh vác việc mua bán, nuôi mẹ chồng và bảy người con Bà Nhu đã phải nhiều lần thay đổi chỗ ở để duy trì cơ nghiệp của dòng họ Nguyễn Tường.
Thạch Lam, trong thời thơ ấu, đã sống cùng gia đình tại phố huyện Cẩm Giàng và theo học tại trường Nam, nơi đã ảnh hưởng sâu sắc đến sự nghiệp văn học của ông Năm mười lăm tuổi, sau khi thi đỗ Cao đẳng tiểu học, ông đã nhờ mẹ làm lại giấy khai sinh để vào học trường Canh Nông tại Tuyên Quang Tuy nhiên, sau một thời gian, gia đình ông chuyển về Hà Nội, và ông quyết định theo học tại trường Albert Sarraut để thi tú tài Sau khi đỗ tú tài phần thứ nhất, Thạch Lam đã tự học cùng với các anh và vào năm 1932, ông tham gia vào nhóm văn nghệ do Nguyễn Tường Tam (Nhất Linh) sáng lập.
Tự lực văn đoàn Thạch Lam cũng bắt đầu sự nghiệp văn chương từ đây Mới đầu,
Thạch Lam là biên tập viên của tuần báo Phong hóa và tờ Ngày nay, nơi ông sáng tác nhiều thể loại như truyện và tùy bút Đến đầu năm 1935, ông được bổ nhiệm làm chủ bút cho tờ Ngày nay.
Khi Thạch Lam khoảng hai mươi lăm tuổi, ông kết hôn và được chị gái, bà Nguyễn Thị Thế, nhường lại một căn nhà nhỏ ở đầu làng Yên Phụ, ven Hồ Tây, Hà Nội, để vợ chồng ông sinh sống.
Ngôi nhà đơn sơ của Thạch Lam, với mái tranh và vách đất, được gọi là “nhà cây liễu” nhờ có cây liễu lớn trong sân, là nơi thường xuyên lui tới của nhiều văn nghệ sĩ Ngoài các thành viên trong nhóm Tự Lực văn đoàn, ngôi nhà còn đón tiếp những tên tuổi như Thế Lữ, Vũ Hoàng Chương, Đinh Hùng và Nguyễn Xuân Sanh.
Tuân, Huyền Kiêu, Nguyễn Xuân Khoát,
Thạch Lam mất tại đây vào ngày 28 tháng 6 năm 1942 (tức ngày 15 tháng 5 năm Nhâm Ngọ) vì căn bệnh lao phổi khi ông mới vừa ba mươi hai tuổi
Thạch Lam qua đời, để lại vợ trẻ và ba đứa con nhỏ (hai trai, một gái) trong hoàn cảnh khó khăn Ông được an táng tại nghĩa trang Hợp Thiện, hiện nằm ở quận Hai Bà Trưng, Thành phố Hà Nội.
Thạch Lam bắt đầu hoạt động văn học từ năm 1932, là thành viên của nhóm
Tự lực văn đoàn là một trong những nhóm văn học nổi bật, trong đó Thạch Lam đã sáng tác nhiều thể loại như truyện ngắn, truyện dài, bút ký, tiểu luận, phê bình văn học và thời đàm Ông cũng tham gia biên tập cho các tờ tuần báo như Phong hóa và Ngày nay Hầu hết các tác phẩm của Thạch Lam đều được đăng trên báo trước khi được xuất bản thành sách, và tác phẩm duy nhất được in sau khi ông qua đời là quyển Hà Nội băm sáu phường.
Các tác phẩm chính của Thạch Lam bao gồm:
- Gió đầu mùa (tập truyện ngắn, Nxb Đời nay, 1937)
- Nắng trong vườn (tập truyện ngắn, Nxb Đời nay, 1938)
- Ngày mới (truyện dài, Nxb Đời nay, 1939)
- Theo dòng (bình luận văn học, Nxb Đời nay, 1941)
- Sợi tóc (tập truyện ngắn, Nxb Đời nay, 1942)
- Hà Nội băm sáu phố phường (bút ký, Nxb Đời nay, 1943)
Bốn quyển truyện dành cho thiếu nhi gồm: "Quyển sách", "Hạt ngọc", "Hai chị em" và "Lên chùa", đều được Nhà xuất bản Đời Nay phát hành vào năm 1940 và 1941.
Khác với các thành viên khác trong nhóm Tự lực văn đoàn như Nhất Linh, Hoàng Đạo hay Khái Hưng, Thạch Lam tập trung vào cuộc sống của những nông dân nghèo khổ, thể hiện sự gần gũi và đồng cảm với những con người bình dị này.
Khái niệm không gian và thời gian nghệ thuật trong tác phẩm văn chương
1.2.1 Khái niệm không gian nghệ thuật
Trong quá trình con người chiếm lĩnh và tái hiện hiện thực qua nghệ thuật, không gian nghệ thuật đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện tính cách nhân vật và tư tưởng chủ đề của các tác phẩm sáng tạo Không gian nghệ thuật không chỉ là bối cảnh, mà còn là yếu tố quyết định giúp khán giả hiểu rõ hơn về ý nghĩa và cảm xúc mà tác giả muốn truyền tải.
"23 thuật" là một khái niệm quan trọng trong thi pháp học, đóng vai trò là phương tiện chiếm lĩnh đời sống và phản ánh mô hình nghệ thuật về cuộc sống Ngoài ra, không gian nghệ thuật cũng thể hiện quan điểm sáng tác của các nhà văn, nhà thơ, góp phần tạo nên tính chỉnh thể của hình thức nghệ thuật.
Trong Từ điển tiếng Việt, không gian được định nghĩa là “hình thức tồn tại cơ bản của vật chất, trong đó các vật thể có độ dài và độ lớn khác nhau, cái nọ ở cạnh cái kia” Tác giả Hoàng Phê cũng đã giải thích rằng không gian chính là
Không gian được định nghĩa là môi trường bao trùm mọi sự vật và hiện tượng trong đời sống con người Theo Từ điển tiếng Việt, không gian là hình thức tồn tại của vật chất, với các thuộc tính như sự đồng tồn tại, tách biệt, chiều kích và kết cấu Thông thường, khi nhắc đến không gian, chúng ta thường liên tưởng đến một không gian địa lý cụ thể nào đó.
Không gian nghệ thuật là một khái niệm độc lập, thể hiện hình thức bên trong của hình tượng nghệ thuật, theo Lê Bá Hán trong cuốn Từ điển thuật ngữ văn học Nó phản ánh tính chỉnh thể qua sự miêu tả và trần thuật, diễn ra từ một điểm nhìn cụ thể, tạo ra viễn cảnh nghệ thuật với các yếu tố như cao, thấp, xa, gần Không gian nghệ thuật không chỉ bao gồm không gian vật thể mà còn có không gian tâm tưởng, mang tính chủ quan và không thể quy vào không gian địa lý Do đó, không gian nghệ thuật chính là phương thức tồn tại và phát triển của thế giới nghệ thuật.
Không gian nghệ thuật chính là hình thức tồn tại của hình tượng nghệ thuật, nơi mà tác giả đặt nhân vật vào một bối cảnh cụ thể nhằm khắc họa hình tượng một cách rõ nét.
Gian nghệ thuật không chỉ là không gian cho hình tượng nghệ thuật hiện hữu mà còn là nơi tác giả thể hiện tư tưởng và ý nghĩa sâu sắc của tác phẩm.
Trần Đình Sử giải thích rằng không gian nghệ thuật là một hình thức tồn tại song hành với thế giới nghệ thuật, nhấn mạnh tầm quan trọng của nó trong việc hiểu và trải nghiệm nghệ thuật.
Không gian nghệ thuật là sản phẩm sáng tạo của nghệ sĩ, thể hiện quan niệm về cuộc sống và không thể bị giới hạn bởi không gian địa lý hay vật chất Theo quan điểm của Trần Đình Sử, không gian nghệ thuật không chỉ là phương thức tồn tại của thế giới nghệ thuật mà còn là biểu tượng của nghệ thuật, phản ánh cách nhìn của tác giả về sự vật, sự việc xung quanh Tính chủ thể trong không gian nghệ thuật giúp mở rộng chiều sâu và đa dạng cho các tác phẩm, làm cho đời sống con người được chiếm lĩnh bởi nghệ thuật.
Trong việc nghiên cứu không gian nghệ thuật, các tác giả cũng đã có sự phân loại không gian nghệ thuật như sau:
Theo Trần Đình Sử trong cuốn Dẫn luận thi pháp học, không gian được phân loại dựa trên các tiêu chí vị trí và giới hạn của sự vật thành ba loại: không gian điểm (địa điểm), không gian tuyến và không gian mặt phẳng Ông cũng phân chia không gian thành không gian bên trong (phi thời gian, không có sự biến đổi) và không gian bên ngoài (vô thường, có sự biến đổi ngẫu nhiên), bên cạnh đó còn có không gian hành động và phi hành động.
Trong nghiên cứu thi pháp của truyện, tác giả Nguyễn Thái Hòa đã phân chia không gian nghệ thuật thành các loại cụ thể Đầu tiên là không gian bối cảnh, bao gồm bối cảnh thiên nhiên, xã hội và tâm trạng, tạo ra khung cảnh rộng lớn cho câu chuyện Tiếp theo là không gian sự kiện, không gian tâm lý, không gian đối thoại và không gian kể chuyện, mỗi loại không gian đều đóng góp vào sự phát triển của cốt truyện.
Tác giả Nguyễn Văn Hạnh và Huỳnh Như Phương trong "Lý luận văn học: Vấn đề và suy nghĩ" đã phân chia không gian nghệ thuật thành hai loại: không gian thiên nhiên và không gian sinh hoạt Hai không gian này luôn gắn liền với con người, phản ánh khát vọng và lý tưởng của họ Chúng thể hiện sự vận động đa chiều, linh hoạt, nhưng cũng có thể mang lại cảm giác tĩnh lặng đến bất ngờ.
Không gian nghệ thuật đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện đời sống và tâm tư của nhân vật trong văn học Trong tác phẩm "Hai đứa trẻ", Thạch Lam khắc họa một không gian phố huyện nghèo nàn, tăm tối và tĩnh lặng, qua cái nhìn của chị em Liên, bức tranh ấy trở nên chân thật hơn, phản ánh sâu sắc tâm trạng của nhân vật An và Liên Không gian đìu hiu ấy không chỉ làm nổi bật sự tiêu điều, ảm đạm mà còn tạo điều kiện cho hình tượng chuyến tàu đêm, từ đó bộc lộ khát vọng về một tương lai tươi sáng hơn cho những đứa trẻ và con người nghèo khổ nơi đây.
Không gian nghệ thuật không chỉ đơn thuần là bối cảnh mà còn chứa đựng những quan niệm sâu sắc Trong cổ thi, không gian thường được biểu hiện như những nơi thanh sạch, nhàn nhã, tách biệt khỏi bụi trần Một ví dụ gần gũi hơn là không gian sống mòn của nhân vật Thứ trong tác phẩm "Sống mòn" của nhà văn Nam Cao, thể hiện rõ nét sự tách biệt và những suy tư về cuộc sống.
Không gian nghệ thuật đóng vai trò quan trọng trong tác phẩm văn học, không chỉ xác định bối cảnh diễn ra sự việc mà còn thể hiện tâm trạng và cảm xúc của nhân vật Qua đó, chúng ta có thể đánh giá được đạo đức và thẩm mỹ của các nhân vật trong câu chuyện.
Tiểu kết
Thạch Lam là một nhà văn có ảnh hưởng sâu sắc đến độc giả yêu thích văn chương nghệ thuật, với cuộc đời đầy biến cố và thăng trầm Những trải nghiệm này đã tạo nên một Thạch Lam khác biệt trên văn đàn, khiến cho các tác phẩm của ông vẫn là bạn đồng hành của nhiều thế hệ độc giả cho đến ngày nay.
Không gian và thời gian nghệ thuật là hai yếu tố cơ bản trong thi pháp học, giúp người đọc cảm nhận sâu sắc hơn về những khó khăn và bi kịch trong cuộc sống của nhân vật Thông qua việc xây dựng không gian và thời gian trong tác phẩm, tác giả truyền tải những thông điệp ý nghĩa về cuộc đời con người.
KHÔNG GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TRUYỆN NGẮN THẠCH LAM
Không gian thực tại
Không gian nghệ thuật trong truyện ngắn của Thạch Lam chủ yếu xoay quanh không gian thực tại, điều này cho thấy sự quan tâm sâu sắc của ông đối với bối cảnh đời sống Tuy nhiên, không gian mà ông miêu tả không rực rỡ hay cường điệu như một số nhà văn cùng thời, mà mang nét u tối, ngột ngạt nhưng cũng rất trữ tình Những hình ảnh như xóm chợ bình thường, phố huyện nghèo khổ hay vùng nông thôn lam lũ thể hiện sự mộc mạc, chân chất Không gian quê hương của ông, từ ga xếp đến con hẻm nhỏ hay con đường làng quanh co, đều phản ánh vẻ đẹp giản dị, gần gũi trong đời sống Thạch Lam tin rằng “Cái đẹp man mác” hiện diện trong những điều bình dị nhất.
Trong tác phẩm của Thạch Lam, không gian thường mang tính nhẹ nhàng, kín đáo và giản dị, phản ánh bản chất con người ông Ông tìm kiếm cái đẹp tiềm ẩn trong những điều bình thường, giúp độc giả nhận ra vẻ đẹp ẩn giấu trong cuộc sống Nhân vật của ông thường sống trong một không gian hiện thực khép kín, phải đối mặt với cuộc sống tẻ nhạt và nghèo khó, dẫn đến những bi kịch tinh thần đầy thương cảm.
Tuổi thơ của Thạch Lam gắn liền với nông thôn và phố huyện Cẩm Giàng nghèo nàn, điều này ảnh hưởng sâu sắc đến các tác phẩm của ông Trong văn của Thạch Lam, không gian nông thôn thường được miêu tả qua hình ảnh những người nông dân lam lũ, trong khi không gian thành thị phản ánh cuộc sống bế tắc của tầng lớp tiểu tư sản và những người lao động nghèo khổ Nhân vật trong các sáng tác của ông luôn sống trong bối cảnh đầy bi kịch, nơi mà cảnh đời khó khăn luôn đeo bám họ Như Phan Cự Đệ đã nhận xét, Thạch Lam viết về những người mẹ nghèo và trẻ em ở xóm chợ với một tấm lòng chân thành và cảm thông Ông đã sử dụng những hiểu biết và vốn sống từ quê hương Cẩm Giàng để xây dựng một không gian hiện thực hằng ngày mang đậm bản sắc Việt Nam trong văn chương của mình.
Mỗi nhà văn đều có cách thể hiện không gian hiện thực riêng biệt, tạo nên những trang văn độc đáo với những hình ảnh đặc sắc Tuy nhiên, điểm chung giữa họ chính là không gian xã hội bao trùm tác phẩm Ví dụ, trong tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao, không gian nông thôn được khắc họa rõ nét qua ngôi làng Vũ Đại nghèo khó.
Trong tác phẩm "Tắt đèn" của Ngô Tất Tố, không khí cuộc sống nghèo khổ được thể hiện rõ nét qua những âm thanh ồn ào như tiếng chó sủa, tiếng chửi rủa, và tiếng chai vỡ Đặc biệt, hình ảnh của Chí Phèo với những hành động bạo lực như rạch mặt càng làm nổi bật sự khắc nghiệt và đau thương của cuộc sống.
Không gian nông thôn trong tác phẩm của Hoàng Đạo được tái hiện với âm thanh ồn ào của tiếng trống, tiếng tù và và những tiếng khóc than, thể hiện sự khổ cực của người nông dân sống trong điều kiện mất vệ sinh Ngược lại, Thạch Lam miêu tả không gian nông thôn tĩnh lặng, u buồn và tăm tối, nơi mà con người phải đối mặt với nỗi lo sợ về sự bế tắc và nghèo khổ, sống mòn mỏi như những cái bóng không có tương lai Khi chuyển sang không gian thành thị, Thạch Lam khắc họa một bức tranh ngột ngạt, tĩnh lặng, nơi con người cảm thấy mất mát và sống vô nghĩa trong cuộc đời bế tắc, khác hẳn với sự nhộn nhịp và lạc quan trong tác phẩm của Nguyên Hồng.
Trong tác phẩm "Hai đứa trẻ," không gian tăm tối của một phố huyện nghèo nàn được miêu tả qua những buổi chiều tĩnh lặng, nơi tiếng ếch nhái vọng lại từ cánh đồng Cuộc sống đơn điệu, buồn tẻ của chị em Liên và những người dân nơi đây bị ám ảnh bởi sự nghèo khổ, với ánh đèn leo lét giữa đêm tối Mỗi nhân vật đều mang trong mình những nỗi niềm riêng, nhưng tất cả đều chung một số phận bi thảm Hình ảnh những đứa trẻ nghèo khổ bên ven chợ và mẹ con chị Tý bên hàng nước dưới gốc cây bàng khắc họa rõ nét cuộc sống khó khăn của họ.
Trong không gian chật hẹp của phố huyện, những nhân vật như bà cụ Thi và chị em Liên hiện lên với cuộc sống nghèo khó và đáng thương Bà cụ Thi, một người phụ nữ có phần điên rồ, thường mua rượu ở hàng Liên, trong khi cửa hàng tạp hóa nhỏ của mẹ Liên trở thành nơi mưu sinh khi cả gia đình rời Hà Nội về quê Thạch Lam khắc họa cảnh vật nghèo nàn, vắng vẻ và buồn tủi, làm nổi bật nỗi cơ cực của những con người phải vật lộn từng ngày để kiếm sống và nuôi dưỡng gia đình trong bối cảnh khắc nghiệt này.
Truyện ngắn "Nhà mẹ Lê" khắc họa không gian của một phố chợ tồi tàn ở huyện lị nhỏ Trung Châu, với hai dãy nhà lụp xụp và mái tranh thấp gần thềm Cảnh vật nơi đây được mô tả qua hình ảnh những quán chợ xiêu vẹo bao quanh một căn nhà gạch có gác, tạo nên cảm giác như một tổ chim bị bưng bít.
Trong một khu phố chợ, bảy, tám gia đình nghèo khổ phải chịu đựng sự khinh bỉ từ người giàu, sống trong đói rét và khổ sở Không gian nơi đây thể hiện sự tương phản rõ rệt giữa giàu và nghèo, với những người giàu sống trong "căn nhà gạch có gác" trong khi mẹ Lê và mười một người con phải chen chúc trong một căn nhà "lụp xụp", không rõ có phải là nhà hay không Hình ảnh tương phản này làm nổi bật sự khốn khổ của con người, những người phải chịu đựng để có miếng ăn, dẫn đến những kết cục bi thương.
Trong tác phẩm của Thạch Lam, không gian hiện thực thường diễn ra trong căn buồng nhỏ của Liên và Huệ, nơi hai cô gái phải sống trong cảnh tối tăm, ẩm thấp Họ thể hiện nỗi khổ đau và sự lạc lõng của mình qua những tiếng khóc thương Tuy nhiên, trong khoảnh khắc giao thừa thiêng liêng, hai nàng Kiều hiện đại này lại hướng về gia đình và quê hương, nơi họ đã có một tuổi thơ hạnh phúc hơn rất nhiều.
35 cuộc đời hiện tại Tuổi thơ của họ ở nơi quê cha đất mẹ, nơi mà không giây phút nào họ quên được
Trong truyện ngắn "Cô hàng xén", Tâm sống trong bối cảnh làng quê với những lo toan vất vả, thể hiện rõ nét qua không khí buồn bã của cuộc sống hàng ngày Dù không gian chợ quê ban đầu có vẻ đông vui, nhưng lại làm nổi bật nỗi cô đơn và sự mệt mỏi của Tâm khi cô phải gánh vác trách nhiệm nuôi gia đình và nhà chồng Cuộc sống của Tâm, cũng như nhiều người phụ nữ khác, trở nên đau khổ và nhẫn nhịn giữa những áp lực xã hội Thạch Lam khéo léo mở rộng không gian từ làng đến phố chợ, nhưng người đọc vẫn cảm nhận được sự chật hẹp và bức bối, khiến con người không thể thoát ra khỏi sự gò bó, không thể sống cuộc đời tự do của chính mình.
Trong truyện ngắn Thạch Lam, bên cạnh những không gian chật hẹp, tác giả khắc họa những vùng quê tĩnh lặng, thoáng đãng, mang lại cảm giác thư thái cho con người Điển hình là truyện "Dưới bóng hoàng lan", nơi nhân vật Thanh trở về quê hương sau những ngày làm việc căng thẳng Không gian thanh bình, không xô bồ, với mô tả “yên tĩnh quá, không có một tiếng động nhỏ trong căn vườn”, tạo cảm giác mọi ồn ào bên ngoài như ngưng lại Khu vườn đầy nắng, cây hoàng lan thơm ngát cùng hình ảnh người bà kính yêu và cô bạn thuở nhỏ, tạo nên sự gắn bó thân quen với Thanh Không gian giản dị nhưng thoáng đãng này khiến tâm hồn độc giả cảm thấy nhẹ nhàng, khác biệt so với những không gian ngột ngạt trong các tác phẩm khác của Thạch Lam.
36 nhân vật Thanh cũng như tâm hồn bạn đọc trở nên thư thái hơn, thoải mái hơn, cảm nhận được cuộc sống có ý nghĩa hơn rất nhiều
Tân trong truyện ngắn "Những ngày mới" đã trở về quê hương sau khi nhận ra cuộc sống thành phố thật nhàm chán và vô vị Tại cánh đồng quê, cùng với những người thợ gặt, Tân cảm thấy hạnh phúc hơn so với thời gian làm thầy ký ở phố thị hay những tháng ngày thất nghiệp lang thang ở Hà Nội Không gian bình yên của thôn quê đã giúp Tân biết trân trọng những điều nhỏ bé xung quanh, và giờ đây, “mỗi cơn gió hay mầm cỏ đối với chàng đều có ý nghĩa riêng.”
Tâm trong tác phẩm "Trở về" muốn rời bỏ không gian yên bình của làng quê để tìm kiếm cuộc sống hào nhoáng ở thành phố Tuy nhiên, khi trở về bất đắc dĩ, Tâm lại cảm nhận sự xao động trong lòng trước vẻ đẹp giản dị của quê hương, với những cánh đồng lúa xanh rì và vòm lá tre trong ngõ Những hình ảnh đặc trưng này không chỉ nâng đỡ tâm hồn mà còn giúp con người buông bỏ lo âu, từ đó tạo ra tình yêu quê hương đất nước sâu sắc hơn.
Không gian quá khứ
Không gian quá khứ đóng vai trò quan trọng trong việc mở rộng không gian nghệ thuật của truyện ngắn Thạch Lam Qua những dòng hồi tưởng của nhân vật, ta nhận thấy sự tinh tế trong cách Thạch Lam sử dụng không gian, khéo léo đan xen giữa thực tại và ký ức Điều này giúp nhân vật tự vấn và đối chiếu niềm vui, nỗi buồn của mình trong từng khoảng thời gian cụ thể Như tác giả Nguyễn Thành Thi đã viết, “kí ức và thực tại ở đây luôn luôn là một thể thống nhất hòa phối, vừa tương sinh, vừa tương khắc, luân chuyển soi rọi vào nhau.”
“nhớ lại”, “nhớ đến” mà còn “tưởng tượng ra”, “thoáng thấy”, “cảm thấy” và
Thạch Lam khéo léo đan xen hiện tại và ký ức để thể hiện chiều sâu tâm lý nhân vật, giúp họ nhận ra giá trị của con người và cuộc sống Các nhân vật, dù hồi tưởng về quá khứ, không chìm đắm trong hoài niệm mà thay vào đó, họ “tự nhân đôi mình” để tự phán xét và hoàn thiện trong thực tại Không gian này còn làm nổi bật sự đối lập giữa hai thế giới mà nhân vật đã trải qua, từ đó giúp họ nhận thức rõ bi kịch của cuộc đời mình.
Liên và An sống trong cảnh nghèo khổ tại phố huyện, nơi mà cuộc sống tối tăm và xơ xác khiến họ nhớ về những kỷ niệm đẹp đẽ ở Hà Nội Hình ảnh Hà Nội rực rỡ, vui vẻ và huyên náo luôn hiện hữu trong tâm trí họ, gợi nhớ những ngày tháng được thưởng thức những món quà ngon, lạ và đi dạo bên Bờ Hồ với những cốc nước mát lạnh Những ký ức về Hà Nội không chỉ ám ảnh Liên và An mà còn mang đến cho độc giả một cảm giác hoài cổ về dĩ vãng xa xôi.
Trong truyện ngắn "Tối ba mươi", nhân vật Huệ và Liên phải đối mặt với cuộc sống trụy lạc trong nhà "săm" và chốn giang hồ Dù phải dấn thân vào những hoàn cảnh khó khăn, họ vẫn giữ vững tinh thần và hy vọng vào tương lai Cuộc sống của họ là một hành trình đầy thử thách, nhưng cũng là cơ hội để tìm kiếm ánh sáng và sự tự do trong những khoảnh khắc tối tăm nhất.
Khi giao thừa đến, Huệ vẫn không khỏi bồi hồi nhớ về quê hương và những kỷ niệm tuổi thơ Những ngày Tết ở quê là khoảng thời gian đáng nhớ, gợi lại hình ảnh của một thời con gái đầy ắp niềm vui và hạnh phúc.
“nàng mặc áo mới đứng trên thềm nhìn mấy bông hoa đào nở ở trước vườn” [9;
Quá khứ đẹp đẽ và trong sạch giờ đã trở thành dĩ vãng trong ký ức của Huệ và Liên Khi hồi tưởng về thời gian đó, hai cô gái càng nhận thức rõ hơn về cuộc sống sa đọa hiện tại, từ đó cảm thấy thương xót cho bi kịch của chính mình.
Mẹ Lê hồi tưởng về những ngày nắng ấm trong ký ức, khi mười mấy mẹ con trong gia đình nghèo khó cùng nhau trải qua những khoảnh khắc vui vẻ Không gian rộn rã tiếng nói, tiếng cười, nơi các bà mẹ trò chuyện, trẻ con nô đùa và các bà già tìm chấy ngoài nắng Tuy nhiên, trong niềm vui ấy lại ẩn chứa bi kịch cuộc đời của mẹ Lê, người phụ nữ lam lũ ý thức được số phận nghiệt ngã của mình Đêm hôm sau khi bị chó nhà ông Bá cắn, mẹ Lê nhớ lại cuộc đời đầy khổ sở và nhọc nhằn, từ những buổi làm việc vất vả đến những khoảnh khắc hạnh phúc khi nhận gạo về cho con.
Những ngày đi mót lúa trên cánh đồng, mệt mỏi nhưng đầy hạnh phúc khi nhặt những bông lúa thơm và vò lúa dưới chân, chính là những khoảnh khắc mang lại cảm giác no đủ trong cuộc sống của mẹ.
Lê được khắc họa qua những không gian hồi tưởng như một bi kịch sâu sắc về số phận con người, từ đó, Thạch Lam đã mạnh mẽ lên án và chỉ trích xã hội bất công và tàn nhẫn.
Trong quán đa, hình ảnh một "cái nhà nhỏ xiêu vẹo, sắp đổ nát" phản ánh sự tồi tàn của không gian xung quanh Người lính cũ hiện lên với hình ảnh "gầy gò và hốc hác, ngồi co ro trên cái bục sát vách", thể hiện nỗi cô đơn và khổ cực Từ không gian u ám ấy, người lính lại nhớ về một nước Pháp rực rỡ, hoàn toàn đối lập với thực tại tăm tối mà anh đang sống.
Cuộc sống của người lính ở Pháp thật lãng mạn và rực rỡ, khi anh được khoác tay vợ đi xem ảnh, mang theo trong túi ba bốn trăm quan để thưởng thức cà phê, rượu, và khiêu vũ Những không gian tươi đẹp ấy hiện lên sống động trong hồi tưởng của anh về quê hương.
Provence… những tên tỉnh đã ở qua, bây giờ xa xôi mù mịt: Tuoluose, Bordeaux, những tên làng nhỏ anh ta qua chơi: Militry, Saint Etreuil.” [9; 78]
Trong tác phẩm "Trong bóng tối buổi chiều", nhân vật Diên cảm thấy ngột ngạt trong căn phòng tối tăm, khiến chàng không thể thở Trong khoảnh khắc ấy, Diên nhớ về cánh đồng quê hương và hình ảnh đẹp đẽ của Mai, nhưng quá khứ không thể xóa nhòa nỗi buồn và sự nghèo khổ hiện tại Chính những hồi ức ấy càng làm tăng thêm nỗi đau và sự rệu rã trong tâm hồn Diên.
Thạch Lam khéo léo xây dựng không gian ấm áp của một căn buồng có lò sưởi trong một buổi tối mùa đông, nơi nhân vật Thanh trong tác phẩm "Một cơn giận" hồi tưởng về những sai lầm trong quá khứ, khiến anh cảm thấy ray rứt Từ bối cảnh sáng sủa và ấm áp, tác giả chuyển sang một không gian đối lập, “ảm đạm và rét mướt” trên “con phố vắng người”, tạo nên sự tương phản mạnh mẽ trong tâm trạng của nhân vật.
Sự kiện trong quá khứ đã để lại trong lòng Thanh nỗi hối hận không nguôi vì đã làm tổn thương người phu xe nghèo khổ Cảm giác tội lỗi này vẫn ám ảnh Thanh, khiến anh phải sống với nỗi đau như một vết thương chưa bao giờ lành.
Sự hiện diện của không gian quá khứ trong tác phẩm giúp mở rộng không gian hiện thực, mang đến cho độc giả cảm nhận sâu sắc về tâm lý và sự tự thức tỉnh của các nhân vật Thạch Lam khéo léo kết hợp không gian hồi tưởng với hiện thực, tạo nên nét đặc sắc riêng biệt cho tác phẩm, vừa nhẹ nhàng, man mác, vừa gây ám ảnh cho người đọc.
Không gian và thời gian kết hợp
Không gian và thời gian kết hợp là một đặc điểm nổi bật trong quan niệm nghệ thuật của Thạch Lam, tạo ra sự tương trợ lẫn nhau giữa hai yếu tố này Điều này làm cho tình huống truyện trở nên dồn nén và sâu sắc về tâm lý Thạch Lam sử dụng kiểu không gian này để giúp độc giả hiểu rõ quá trình phát triển tính cách nhân vật và tư tưởng nghệ thuật của ông Theo tác giả Hồ Thế Hà, chính điều này đã đưa Thạch Lam lên vị trí nổi bật trong nhóm Tự Lực Văn Đoàn, vượt trội hơn nhiều nhà văn hiện thực cùng thời trong thể loại truyện ngắn.
Thạch Lam đã khéo léo kết hợp không gian hiện thực với thời gian, tạo ra một môi trường sống động cho nhân vật Thời gian không chỉ là bối cảnh mà còn là yếu tố quan trọng thể hiện tâm lý và tính cách nhân vật Sự hòa quyện giữa không gian và thời gian này làm cho tình huống truyện trở nên căng thẳng hơn, từ đó làm nổi bật số phận bi kịch của nhân vật trước mắt người đọc.
Không gian tăm tối, chật hẹp và ẩm thấp của căn buồng ở nhà "săm" trở nên đặc biệt hơn trong đêm giao thừa, khoảnh khắc thiêng liêng của năm mới Sự tương phản giữa không gian u ám và thời khắc chuyển giao này khiến tâm trạng của Liên thêm bế tắc, da diết nhớ quê hương, ông bà tổ tiên và những kỷ niệm đẹp của quá khứ Cô tự dày vò bản thân, đau đớn trước cuộc đời buôn hương bán phấn mà mình đang sống.
Không gian u ám của phố huyện trong truyện ngắn "Hai đứa trẻ" tạo cảm giác ngột ngạt, giam hãm con người trong những khoảnh khắc cuối ngày Thời gian chiều tàn, khi bóng tối sắp bao trùm cả không gian và tâm trạng, khiến cuộc sống tẻ nhạt của chị em Liên và người dân nơi đây trở nên nặng nề hơn Sự chuyển giao từ ánh sáng sang bóng tối khiến Liên cảm thấy "buồn man mác," phản ánh tâm trạng chán chường của những người sống trong cảnh đời đơn điệu.
Không gian đó càng làm nổi bật sự tẻ nhạt và chán chường của con người giữa những cuộc sống u ám ở phố huyện nghèo nàn.
Cảnh vật xung quanh phiên chợ huyện nhộn nhịp mà cô hàng xén Tâm thường thấy lại đối lập hoàn toàn với không gian u ám và buồn bã của cuộc sống Trong bóng tối của đêm khuya, Tâm cảm thấy lòng mình “mệt nhọc và e ngại”, phản ánh một thực tại tăm tối, đầy thử thách mà cô đang trải qua.
Trong truyện ngắn "Sợi tóc," không gian nhà hát hòa quyện với bóng tối của đêm đã tác động mạnh mẽ đến tâm lý của nhân vật Thành, khiến anh có những suy nghĩ tiêu cực về tài sản của Bân, người anh họ mà anh xem thường Màn đêm trở thành một yếu tố nặng nề, dẫn đến cuộc đấu tranh nội tâm giữa thiện và ác trong lòng Thành Chính không gian này đã giúp Thành bộc lộ bản ngã của mình, và sau khi nhận ra, anh phải đối mặt với sự dằn vặt vì đã suýt hành động như một kẻ cắp.
Trong tác phẩm "Nhà mẹ Lê," không gian u ám của đêm tối phản ánh cuộc đời nặng nề của người phụ nữ nghèo, bị đè bẹp bởi số phận Xã hội tàn nhẫn đã ruồng bỏ con người, khiến tình người dường như biến mất, chỉ còn lại nỗi xót thương giữa những số phận khốn khổ Sự hòa quyện giữa thời gian và không gian mờ mịt đã làm nổi bật bi kịch của con người, khơi dậy lòng thương xót sâu sắc trong lòng người đọc.
Trong tác phẩm "Một đời người", thời gian chiều tối ảm đạm đánh thức Liên sau trận đòn của chồng nàng, Tích Khoảnh khắc chuyển giao giữa ngày và đêm này khiến tâm hồn Liên nặng trĩu, gia tăng sự căm phẫn không chỉ với Tích mà còn với cuộc đời mà nàng không dám phản kháng Khi chiều buông, Liên cảm thấy tâm hồn mình bị trói chặt, đau đớn với những câu hỏi không ngừng bủa vây, tự hỏi vì sao nàng phải chịu đựng những nỗi khổ sở này.
Liên tự nhủ rằng cô phải rời bỏ nơi địa ngục này để tìm kiếm chút hạnh phúc mà mình xứng đáng có được Tuy nhiên, cô cũng nhận thức được rằng điều đó là không thể, và đây chính là bi kịch lớn nhất trong cuộc đời của mình Không gian buổi chiều tàn trở nên nặng nề hơn, phản ánh số phận bạc bẽo mà Liên phải gánh chịu.
Trong tác phẩm của Thạch Lam, thời gian ban ngày được khắc họa qua những khoảng không sáng sủa, tràn đầy hương thơm của hoa cỏ, như trong "Dưới bóng hoàng lan" khi Thanh về thăm nhà, hay ánh sáng trên cánh đồng lúa trong "Những ngày mới", và những buổi sáng đông lạnh giá trong "Gió lạnh đầu mùa" Những khoảnh khắc này, cùng với "những ngày nắng ấm trong năm" tại "Nhà mẹ Lê", tạo nên không gian rực rỡ và bớt tù túng Tuy nhiên, Thạch Lam sử dụng ánh sáng như một biện pháp nghệ thuật tương phản, làm nổi bật nỗi buồn của kiếp người sống trong cảnh tù đọng, tối tăm và đầy ngang trái.
Thạch Lam rất chú trọng đến sự kết hợp giữa không gian và thời gian trong tác phẩm của mình, thường chọn những buổi chiều tàn và bóng tối để tạo nên không gian mờ ảo, xám xịt Qua đó, ông khắc họa một thực tại nhức nhối, khiến độc giả cảm nhận rõ ràng nỗi đau của kiếp sống con người Thời gian không chỉ là bối cảnh mà còn là yếu tố phụ họa, từ từ tiếp cận không gian, tạo thành một vòng tròn khép kín, đè nén tâm hồn và số phận khổ đau của nhân vật Như tác giả Phạm Phú Phong đã nhận định, trục thời gian - không gian trong nghệ thuật của Thạch Lam mang ý nghĩa sâu sắc và tinh tế.
Lâm là một thế giới khôn cùng, ngột ngạt, nơi những mảnh đời vỡ vụn phản ánh sự khắc khoải và trăn trở của con người Tác phẩm đặt ra câu hỏi liệu con người có khả năng vùng vẫy thoát khỏi tình trạng khốn cùng trong không gian chật hẹp này hay không.
Thạch Lam đã khéo léo hòa quyện không gian và thời gian, hai yếu tố luôn tương tác và hỗ trợ lẫn nhau Sự kết hợp nghệ thuật này mang đến cho người đọc những cảm nhận sâu sắc và tinh tế.
Tác phẩm mang đến cái nhìn sâu sắc về nhân vật và thể hiện sự thương cảm dù rất ngắn gọn Trục không gian và thời gian xuất hiện kịp thời, phản ánh nỗi đau của con người trước cuộc sống vất vả, giúp độc giả cảm nhận được tâm trạng của họ Sự kết hợp hài hòa giữa không gian và thời gian cho thấy cái nhìn nhân đạo của Thạch Lam, khi ông không chỉ tố cáo xã hội mà còn thể hiện khát vọng về một cuộc sống tốt đẹp hơn cho con người.
Không gian hậu bi kịch
Không gian hậu bi kịch trong sáng tác của Thạch Lam thể hiện sâu sắc nỗi đau và khát vọng sống của con người Theo tác giả Hồ Thế Hà, “sau mỗi bi kịch là một tiếng lòng, tiếng gọi khẩn thiết đòi quyền sống, quyền hạnh phúc cho con người.” Thạch Lam khéo léo thể hiện bi kịch nhân thế qua từng câu chữ và nhân vật, như trong tác phẩm về Nhà mẹ Lê, nơi cái chết của mẹ Lê không chỉ là bi kịch cá nhân mà còn là sự mất mát âm thầm của mười một đứa trẻ Sự tỉ mỉ và nhẹ nhàng trong cách viết của ông khiến nỗi đau trở nên thấm thía hơn bao giờ hết.
Khi người mẹ không còn, cuộc sống nghèo khổ trở thành gánh nặng đeo bám những đứa trẻ, khiến chúng phải đối mặt với đói khát và cảm giác bơ vơ, không nơi nương tựa Đây là một câu hỏi lớn trong lòng độc giả, phản ánh nỗi đau và sự trĩu nặng trong tâm hồn con người.
Chúng ta có thể thấy cái bi kịch sau bi kịch của Dung trong Hai lần chết
Dù đã quyết định tự vẫn để chấm dứt bi kịch cuộc đời, nhưng số phận không cho phép nàng ra đi, dẫn đến một bi kịch tột cùng Nỗi tủi thân và đau khổ xé lòng đã khiến nàng rơi nước mắt.
Dung cảm thấy cái chết cận kề, sống trong sự tuyệt vọng và không còn hy vọng vào cuộc đời, dẫn đến một cuộc sống như đã chết Bi kịch của Dung gợi lên nỗi xót xa và cảm thương sâu sắc từ người đọc Lời văn của Thạch Lam, mặc dù nhẹ nhàng và tinh tế, nhưng lại mang đến nỗi ám ảnh khi phản ánh cuộc sống khổ cực của người lao động trong xã hội cũ.
Trong tác phẩm "Một đời người," bi kịch của nhân vật Liên thể hiện rõ nét qua cuộc sống hôn nhân bất hạnh Liên kết hôn với một người chồng mà nàng không yêu, người thường xuyên bạo hành và mạt sát nàng Giấc mơ hạnh phúc mà Liên từng ấp ủ dần tan vỡ, và nàng không thể rời bỏ cuộc hôn nhân này để theo đuổi tình yêu với Tâm, người mà nàng khao khát có một cuộc sống sung sướng hơn.
Liên phải đối mặt với một bi kịch mới, nơi nỗi đau luôn hiện hữu, và cuộc sống của nàng trở thành chuỗi ngày khổ sở, đau đớn Sự bi thảm của cuộc đời nàng vượt xa những gì người ta có thể tưởng tượng Cuộc sống của nàng sẽ ra sao khi phải sống trong cảnh địa ngục, bị giam cầm bởi những ràng buộc của hôn nhân?
Cái đói đã giày vò Sinh, khiến anh thổn thức và nghẹn ngào Trước đây, anh nhìn những người nghèo đói với sự khinh miệt, nhưng giờ đây, anh ước ao chỉ cần một miếng ăn như họ để sống qua cái rét mướt Bi kịch của Sinh được thể hiện rõ nét qua sự chuyển biến trong suy nghĩ và cảm xúc của anh.
Lam từng sống trong cảnh giàu sang, nhưng giờ đây, Sinh lại phải lo lắng về miếng ăn Khi Mai, vợ anh, mang về thức ăn, niềm vui chỉ thoáng qua rồi nhanh chóng tan biến, để lại trong anh cảm giác chán nản Dù hôm nay bụng anh đã được lấp đầy, nhưng tương lai thì vẫn mờ mịt Cuộc sống vợ chồng anh sẽ ra sao? Liệu hạnh phúc có còn hay sẽ tan vỡ?
Trong đêm giao thừa, Liên và Huệ mãnh liệt nhớ quê hương, nhận ra bi kịch lớn lao của số phận là sự trụy lạc và nỗi sợ trở về nơi xưa Không gian ẩm ướt trong căn phòng với “giường sắt lạnh, đệm và gối hoen bẩn, thau gỉ, bô và bàn rửa mặt gỗ đã mọt” càng làm nổi bật sự ý thức về cuộc đời của họ Sau cuộc sống ấy, những bi kịch tinh thần kéo dài, ám ảnh trong tâm hồn hai cô gái ở nhà “săm”.
Nhân vật trong sáng tác của Thạch Lam phải chịu đựng nỗi đau tinh thần và thể xác, họ chỉ biết chấp nhận bi kịch cuộc đời mà không thể phản kháng Tâm, nhân vật trong "Cô hàng xén," cảm nhận rằng "đời nàng lại y như trước, chẳng khác gì," cho thấy cuộc sống của nàng chỉ đầy lo lắng và khó nhọc Sự tiếp diễn của bi kịch trong cuộc đời Tâm vẫn còn vang vọng dù câu chuyện đã kết thúc.
Không gian bi kịch là yếu tố chủ đạo trong hầu hết các tác phẩm của Thạch Lam, tạo nên sự ám ảnh và sâu sắc cho những sáng tạo của ông Điều này không chỉ thể hiện sự thấu hiểu về nỗi đau mà con người phải trải qua, mà còn phản ánh cái nhìn tinh tế của tác giả về cuộc sống.
Hồ Thế Hà mô tả cuộc sống như một quá trình kéo dài và nặng nề, thể hiện nỗi khổ đau của con người trong xã hội cũ, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em, những người dường như bị định mệnh buộc phải chịu đựng Thạch Lam xây dựng các nhân vật với số phận bi thảm, để lại cho độc giả những câu hỏi day dứt: “Con người sẽ làm gì khi quyền sống và quyền làm người của họ bị tước đoạt đến mức kiệt quệ và tuyệt vọng?”
Trong không gian bi kịch của những nhân vật như Liên, Huệ, và Tâm, cuộc sống vẫn tiếp diễn với những lo toan và nỗi khổ Họ phải sống trong căn buồng chật chội, đối mặt với cảnh nghèo đói và sự bất hạnh Tuy nhiên, tấm lòng nhân đạo của nhà văn Thạch Lam đã thổi hồn vào những mảnh đời ấy, mở ra một chút ánh sáng hy vọng Chuyến tàu đêm mang đến cho Liên một cảm giác tươi mới, làm sáng bừng không gian u tối và thể hiện ước mơ về một tương lai tốt đẹp hơn Những âm thanh và hình ảnh như tiếng chim kêu hay lòng tốt của chị em Sơn cũng góp phần làm cho không gian trở nên thoáng đãng, an ủi tâm hồn con người trong những ngày tháng khó khăn.
Tiểu kết
Không gian nghệ thuật đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành tính cách và sự phát triển của nhân vật, đồng thời phản ánh tư tưởng và quan điểm của nhà văn Thạch Lam, một bậc thầy trong lĩnh vực truyện ngắn, đã khéo léo và thành công trong việc sử dụng các yếu tố không gian nghệ thuật trong tác phẩm của mình.
Thạch Lam đã khéo léo vượt qua giới hạn của không gian vật chất để mở ra một chiều không gian nhân bản, mang lại tác động sâu sắc không chỉ cho nhân vật mà còn cho độc giả Ông thành công trong việc khiến người đọc cảm nhận được những buồn vui, đau đớn và sẻ chia với số phận của nhân vật Điều này cho thấy khả năng của Thạch Lam trong việc chạm đến trái tim người đọc một cách nhẹ nhàng và sâu sắc.