Khởi nghĩa yên thế và vai trò của hoàng hoa thám

A. MỞ ĐẦU Trên đất nước Việt Nam thân yêu của chúng ta mỗi địa phương là một khúc ruột của Tổ quốc, đều mang cho mình những trang sử hào hùng góp phần vào lịch sử vẻ vang của dân tộc. Yên Thế là một mảnh đất như vậy. Một vùng đất gắn liền với cuộc khởi nghĩa nông dân kéo dài 30 năm để lại những bài học và ý nghĩa to lớn gắn liền với ta và vai trò lãnh đạo của người anh hùng Hoàng Hoa Thám. Trước nạn Tây Dương xâm lược, con người vùng đất Yên Thế đã sớm giác ngộ và đứng lên đánh giặc. Họ đã biết chiến đấu vì cái lớn lao hơn ước mơ của cá nhân mình. Nguồn gốc sâu xa của những hoạt động ấy xuất phát tự sự quý trong nền độc lập, tự do của dân tộc, mà người dân Yên Thế đã bao nhiêu thế hệ theo đuổi. Cuộc khởi nghĩa Yên Thế đã trở thành bản lề của cả giai đoạn lịch sử cận đại Việt Nam, là cái vạch nối của Thế kỷ XIX và Thế kỷ XX; của cả hai giai đoạn lịch sử trung đại, hiện đại Việt Nam. Hơn bất kỳ một phong trào nào cũng nổ ra đương thời, khởi nghĩa Yên Thế đã góp phần làm phong phú thêm những trang sử chống ngoại xâm rất vẻ vang của dân tộc và kho tàng lý luận quân sự của nhân dân. Những chiến sĩ kiên cường và quả cảm cùng người anh hùng Hoàng Hoa Thám của đất rừng Yên Thế mãi là một biểu tượng đẹp cho lòng yêu nước nồng nàn. Cuốn tiểu luận “Khởi nghĩa Yên Thế và vai trò của Hoàng Hoa Thám” này dù còn nhiều thiếu sót nhưng hy vọng sẽ làm rõ hơn phần nào về cuộc khởi nghĩa này.

A MỞ ĐẦU

Trên đất nước Việt Nam thân yêu của chúng ta mỗi địa phương là mộtkhúc ruột của Tổ quốc, đều mang cho mình những trang sử hào hùng góp phầnvào lịch sử vẻ vang của dân tộc Yên Thế là một mảnh đất như vậy Một vùngđất gắn liền với cuộc khởi nghĩa nông dân kéo dài 30 năm để lại những bài học

và ý nghĩa to lớn gắn liền với ta và vai trò lãnh đạo của người anh hùng HoàngHoa Thám

Trước nạn Tây Dương xâm lược, con người vùng đất Yên Thế đã sớmgiác ngộ và đứng lên đánh giặc Họ đã biết chiến đấu vì cái lớn lao hơn ước mơcủa cá nhân mình Nguồn gốc sâu xa của những hoạt động ấy xuất phát tự sựquý trong nền độc lập, tự do của dân tộc, mà người dân Yên Thế đã bao nhiêuthế hệ theo đuổi Cuộc khởi nghĩa Yên Thế đã trở thành bản lề của cả giai đoạnlịch sử cận đại Việt Nam, là cái vạch nối của Thế kỷ XIX và Thế kỷ XX; của cảhai giai đoạn lịch sử trung đại, hiện đại Việt Nam Hơn bất kỳ một phong tràonào cũng nổ ra đương thời, khởi nghĩa Yên Thế đã góp phần làm phong phúthêm những trang sử chống ngoại xâm rất vẻ vang của dân tộc và kho tàng lýluận quân sự của nhân dân Những chiến sĩ kiên cường và quả cảm cùng ngườianh hùng Hoàng Hoa Thám của đất rừng Yên Thế mãi là một biểu tượng đẹpcho lòng yêu nước nồng nàn

Cuốn tiểu luận “Khởi nghĩa Yên Thế và vai trò của Hoàng Hoa Thám”này dù còn nhiều thiếu sót nhưng hy vọng sẽ làm rõ hơn phần nào về cuộc khởinghĩa này

B NỘI DUNG Chương I KHỞI NGHĨA YấN THẾ

1.HOÀN CẢNH LỊCH SỬ

Tư bản Pháp lăm le nổ súng xâm lược đúng vào lúc chế độ phong kiếnViệt Nam đang đi sâu vào giai đoạn khủng hoảng trầm trọng Lúc này,nhữngmầm mống đầu tiên của chủ nghĩa tư bản ở trong nước đó xuất hiện và ngàycàng mâu thuẫn đối kháng với quan hệ kinh tế phong kiến bảo thủ lạc hậu baotrùm đời sống xó hội Việt nam Nền kinh tế tiểu nụng đang cần được phát triểnnhưng bị chế độ chiếm hữu và phong kiến bóc lột uy hiếp nghiêm trọng Đâycũng là thời kỳ bùng nổ các cuộc khởi nghĩa nông dân trên quy mô rộng lớntrong phạm vi cả nước đũi hỏi đất nước phải sớm thống nhất Cuộc khởi củanông dân Tây Sơn thắng lợi đó mở ra nhiều triển vọng cho sự phỏt triển của lựclượng sản xuất theo hướng tư bản chủ nghĩa Nhưng dựa vào thế lực tư bản PhápNguyễn Ánh đánh thắng Tây Sơn xong bộ máy chính trị của triều Nguyễn ngay

từ đầu đó mang nặng tớnh chất quan liờu,độc đoán và sâu mọt Trong hoàn cảnh

đó đời sống của những người nông dân vo cùng cơ cực Dưới triều Nguyễn tổchức xó thụn đó hoàn toàn trở thành một cụng cụ của bon cường hào địa chủ ởnông thôn Nó trói buộc người nông dân trong những quan hệ địa phương hẹphũi cú lợi ớch cho sự búc lột của nhà nước phong kiến, và cản trở sự phát triểncủa nền kinh tế hàng hóa

Nền kinh tế tư hữu của nông dân bị xâm phạm nghiêm trọng ruộng đấtnhiều phần tập chung vào tay bọn quan lại địa chủ Công điền,công thổ,chỗ nàobéo tốt đều bị bọn cường hào lũng đoạn,cũn lại bọn hương lý bao chiếm,dõnnghũe chỉ được những chỗ xương xẩu mà thôi Cho nên nông dân nói chungkhông có ruộng cày,đời sống vô cùng cực khổ

Như vậy giữa thế kỷ XIX Việt nam đó suy yếu về mọi mặt và trở thànhmiếng mồi ngon đối với các nước tư bản Phương tây,đặc biệt là đối với tư bảnPháp từ lâu đó cú cơ sở bên trong nước ta nhờ sự hoạt động ngấm ngầm và liêntục của bon gián điệp đội lốt con buôn và giáo sỹ

Ngày 31-8-1888 Thực dân Pháp mở đầu cuộc xâm lược nước ta Khi Tổquốc bị xâm lăng,nhân dân ta với truyền thống yêu nước đó liờn tiếp nổi dậynhững phong trào đấu tranh đẻ gỡn giữ đọc lập tự do của Tổ quốc Vỡ vậy mói

25 năm sau với hiệp ước Hacmang (1883) và hiiep ước Patonop(1884) phải kýkết dưới áp lực quân sự của tư bản Pháp đó đánh dấu sự sụp đổ hoàn toàn của

nhà nước phong kiến Việt nam vad sự đầu hàng của nhà Nguyễn trước chủ nghĩa

tư bản Pháp

Trong những phong trào dõn tộc cuối thờ kỷ XIX, song song với các cuộcđấu tranh Cần Vương cũn cú cỏc cuộc đấu tranh tự phát của nông dân và đồngbào miền núi Theo bước chân xâm lược của thực dân Pháp phong trào khỏngchiến của nhõn dõn ta nổi dậy từ đồng bằng rồi lan ra trung du, miền núi Tronghàng loạt các cuộc nụi dậy của nụng dõn nổi bật nhất là phong trào nụng dõnYờn Thế

Căn cứ Yên Thế ở phía Bắc tỉnh Bắc Giang có diện tích rộng chừng

40-45 km2 cú rừng cõy rậm rạp, gũ bụi um tựm Từ đây có thể thông sang TamĐảo, xuống Vĩnh Yên, Phúc Yên

2 Diễn biến khởi nghĩa Yên Thế

Khởi nghĩa Yên Thế diễn ra qua 4 giai đoạn:

2.1 Giai đoạn 1 (1884 – 1892).

Vào những năm này, ở Yên Thế có mặt nhiều toán nghĩa quân Quantrọng nhất là toán của Đề Nắm Sau khi khởi nghĩa Cai Kinh tan vỡ, Bá Phức,Thống Luận, Đề Dương (tức Đề Thám) mỗi người cầm đầu một toán nghĩa quân

về góp mặt với Đề Nắm Ngoài ra cũn cú cỏc toán nghĩa quân của Tổng Tài, ĐềThuật, Đề Chung, Đề Lâm v.v… Họ chia nhau đóng quân suốt một giải từ Chợ

Gồ đến giáp Mỏ Trạng, sẵn sàng đánh trả các cuộc càn quét của thực dân Pháp.Tuy không có người chỉ huy thống nhất, song cũng có một mục đích chung làquyết bảo vệ miền rừng núi Yên Thế tự do, nên các toán nghĩa quân sống vớinhau khá hoà thuận, cứu giúp nhau khi gặp khó khăn, nhường nhịn nhau khiphải tranh chấp, và khi tỡnh huống chung trở nờn khú khăn, biết phối hợp vớinhau để chống giặc

Thực dân Pháp, ngay từ năm 1884 đó coi vựng Yờn Thế là một trongnhững trọng điểm bỡnh định ở miền trung du Bắc Kỳ, song chưa thể tập trungđược lực lượng để tiến hành

Thỏng 12-1885, Digguet đem 300 quân vào càn quét Yên Thế, nhưng phảirút quân về vỡ bị nghĩa quõn đánh chặn ở gần Hữu Thượng và mỏ Na Lương.Cũng vào tháng 12-1885, Pháp cho lập đồn Tĩnh Đạo, rồi từ đó cho quân đồn trú

ở đây thường xuyên càn quét xung quanh Hữu Thượng Tháng 10-1887, chỳnglại cho quõn vào thỏm sát đường từ Yên Thế đi Lạng Sơn, rồi đến tháng 2-1889lập đồn Bố Hạ và một số đồn lính khố xanh ở Bỉ Nội Từ tháng 8 đến tháng 9-

1889, Đại uý Gorce đem quân càn quét chiếm Tế Lộc, áp sát Hữu Thượng song

phải dừng cuộc hành quân để đối phó với Đội Văn lúc ấy phản chiến đem theo

100 tay súng đang kéo về Yên Thế

Trong thời gian đó, nghĩa quân Yên Thế khẩn trương đắp công sự ở HữuThượng và Dĩnh Thép, chuẩn bị ngăn Pháp tiến công Cho đến lúc đó, vùng YênThế Thượng hoàn toàn cũn do nghĩa quõn làm chủ

Vào cuối năm 1890, sau khi đó đàn áp xong khởi nghĩa Cai Kinh và ĐộiVăn, thực dân Pháp lại mở tiếp những cuộc hành quân lớn để càn quét vùngThượng Yên Thế Lúc này toán nghĩa quân của Đề Thám lập căn cứ ở Hố Chuối

và kiểm tra dọc con đường từ Hố Chuối đến Cao Thượng dài hơn 10km, trấn giữcửa ngừ của Yờn Thế Thượng

Tháng 11-1890, tướng Godin chỉ huy 800 quân với 5 sơn pháo và 2 pháothuyền từ nhiều ngả đánh vào Yên Thế Lúc này một bộ phận của nghĩa quân ĐềThám đóng ở đồi Yên Ngựa giáp làng Cao Thượng Quân Pháp đó tổ chức đánhnống ra phía sau đồi, chúng chiếm lĩnh 2 điểm cao là đồi Bồ Cù phía Đông vàđồi Rừng Trưa phía Đông Bắc, rồi bắn sơn pháo sang đồi Yên Ngựa Đồng thờichúng cho quân xuất kích từ hai điểm cao đó, len lỏi qua làng Cao Thượng, tậpkích nghĩa quân đóng trên đồi Trên đỉnh đồi có cây cối rậm rạp, nghĩa quân đàonhiều công sự giấu kín lực lượng chờ cho địch bắt đầu leo lên mỏm đồi phíaĐông Bắc mới nhất loạt nổ súng Kế đó, nghĩa quân cho một lực lượng xuất kíchđánh bọc sau lưng địch Quân Pháp bị đánh vu hồi phải chống trả rất khó khăn.Hai bên kịch chiến từ sáng đến tối ngày 6-11-1890 Để đánh bị sơn pháo củađịch làm tiêu hao lực lượng, nghĩa quân rút về Hố Chuối, sẵn sàng chờ địch

Hố Chuối là một bói đất phẳng đầy cây cối, rộng chừng nửa km2, cao hơnmặt ruộng chừng 1m, nằm ở phía Đông Nam Chợ Gồ, chỗ gặp nhau của conđường Bố Hạ - Chợ Gồ, Mỏ Trạng - Chợ Gồ và Nhó Nam - Chợ Gồ Xungquanh bói đất là những đồi cao chừng 40m đến 50m, cây cối mọc rậm rạp, dâyleo chằng chịt Toàn bộ địa hỡnh ở đây tạo thành một lũng chảo đáy bằng rất kínđáo Đứng ở ngoài vành đồi dù dùng kính viễn vọng cũng khụng thể nhỡn thấy

cú gỡ ở bờn trong Đề Thám đó chọn địa điểm này để xây dựng hệ thống công

sự biến toàn bộ lũng chảo Hố Chuối thành một phỏo đài phũng thủ kiờn cố, khảnăng cầm cự có kết quả với những đơn vị rất mạnh của quân đội Pháp trong thờigian tới

Hệ thống công sự Hố Chuối được xây dựng khoảng từ cuối năm 1889 vàvào cuối tháng 12-1890 khi quân Pháp kéo đến, hệ thống này đó được xây dựnghoàn chỉnh

Cụng sự Hố Chuối gồm 3 cụng sự lớn: cụng sự chớnh, cụng sự phớa Bắc,cụng sự phớa Nam.

Cụng sự chính được xây dựng trên nền đất phẳng ở lũng chảo, nằm ởphớa Đông Nam suối Cầu Gồ Suối này bắt nguồn từ vùng rừng núi Dĩnh Thép,chảy qua Cầu Gồ, Hố Chuối rồi đổ vào sông Sỏi, một chi lưu của sông Thương.Công sự này là một thành đất hỡnh chữ nhật, bề rộng 40m, bề dài 65m Thànhdắp bằng đất sỏi theo lối ghép ván trỡnh tường Chân thành dày từ 2m50, mặtthành dày 1m, chiều cao 2m50, có chỗ cao 3m Mặt Đông Bắc của thành cao tới5m50 tính từ mặt suối Bốn góc thành có công sự hỡnh tứ giỏc nhụ cao hẳn rangoài Từ chân thành trở lên có từng hàng lỗ châu mai cách nhau chừng 50cm.Mặt ngoài thành đắp chi chít tre vót nhọn như lông nhím Cổng vào được mở ởmặt chính Bắc thành và được bao quanh bởi một đoạn thành chạy vũng cung chekớn Đoạn đường này đắp mỏng hơn tường chính, song cũng cắm chông và đục

lỗ châu mai Muốn vào thành phải trải qua 3 lượt cổng rất chắc Phía ngoài thành

về mặt Đông Bắc và Đông là đoạn suối sâu Cầu Gồ có giá trị như một cái hào

Đề Thám cho thả chà và cắm chông dưới mặt nước, biến đoạn suối này thànhmột chướng ngại vật khó vượt qua Mặt Đông Nam và Đông Bắc của thành lànhững cánh rừng rậm Đề Thám cho đào ở đây nhiều hố chông trũn đường kính90cm, sâu 80cm Ở dưới đáy cắm ngược ba hoặc bốn cọc tre vót nhọn cao 50cmtrên phủ lá khô, cành mục Cách bố trí ấy khiến kẻ địch trước khi tiếp cận chânthành thường bị sụt hố chông phải rối loạn hàng ngũ Mặt Đông Nam thành làmột bói đất thấp hơn chân thành, ẩm, tương đối quang Ở đây có đào một cáigiếng để nghĩa quân dùng nước Phía trong chân thành là một đường hào sâungang lưng chạy suốt 4 mặt Giáp chân thành đắp thêm một bậc liền Khi tácchiến, nghĩa quân có thể di chuyển dễ dàng trong đường hào cũng như trên mặtbậc Ở phía trong 4 mặt thành đều có các chũi cao hơn mặt thành để quan sátđịch tỡnh Nền đất trong thành được xây dựng nhà ở, kho tàng đủ cho 150 nghĩaquân sinh hoạt và chiến đấu

Phía Bắc đồn, chếch bên kia suối Cầu Gồ chừng hơn 100m là một ngọnđồi cao chừng 50m Trên gần đỉnh phía Tây của ngọn đồi, Đề Thám cho xâydựng một công sự lớn Công sự này là một vành đai hào hỡnh thang sõu độ 1m,rộng 1m Ở giữa là cây rừng Từ đỉnh Đông Nam của công sự có đường hàochạy gấp khúc đến bờ suối đối diện với góc Bắc của công sự chính Phía ngoàicông sự dọc hai bên đường hào, nghĩa quân buộc giằng cây rừng lại với nhauthành một hàng rào rất chắc chắn Đứng trên công sự này có thể quan sát khá rừmặt đường Nhó Nam - Chợ Gồ và Chợ Gồ - Bố Hạ Phớa Tõy Nam cỏch đồnchính hơn 100m là một ngọn đồi khá cao và dốc, cõy cối rất rậm Trên đỉnh mặt

Bắc của đồi, có một công sự chiến đấu thứ hai cũng khá lớn Công sự này gồmhai đường hào hỡnh gần trũn.

Để tấn công nghĩa quân ở hệ thống công sự này, kẻ địch chỉ có thể đi bằngcon đường mũn từ Lốo vào cổng Bắc của đồn chính Song đến trước cổng đồnchừng 100m chúng vấp phải một cánh rừng rất rậm và những hàng rào kiên cốphải mất hàng ngày trời chặt phá mới qua được Đường tiếp tế và cũng là conđường rút lui khi cần thiết của nghĩa quân ở đây là con đường mũn bớ mật đi từphía Đông Bắc công sự chính thông sang làng Nửa hoặc làng Vàng Ở hai làngnày, nghĩa quân đều có những kho lương thực dự trữ gửi trong dân Hệ thốngđồn luỹ công sự Hố Chuối được xây dựng công phu, khoa học, chứng tỏ chủnhân của nó có con mắt quân sự nhà nghề

Đầu tháng 12-1890, quân đội thực dân Pháp bắt đầu mở cuộc tấn côngquy mô vào Hố Chuối trong cái rét căm căm của núi rừng Yên Thế Sỏng ngày9-12, từng loạt sỳng vang lờn phỏ tan cỏi tĩnh mịch của khu lũng chảo HốChuối 77 lớnh lờ dương của đại uý Mayer và 66 lớnh khố đỏ của trung uýVermot cùng với 1 sơn pháo 80 ly do đại uý Plessier chỉ huy theo đường Lèo ồ

ạt tấn công mặt Bắc công sự chính Đến cách cổng Bắc 100m, chúng vấp phảihàng rào phải dừng lại nổ súng, kể cả pháo 80 ly Công sự vẫn im lỡm khụngmột tiếng súng bắn trả 20 lính Pháp do Mayer chỉ huy đánh quặt xuống mặt Tâycủa thành lập tức bị hoả lực rất dày của nghĩa quân từ các lỗ châu mai chặn đứngkhông tiến được một bước Thấy không thể tấn công vào bất cứ ngả nào khác,Plessier ra lệnh rút Phía nghĩa quân không thiệt một người, bỡnh tĩnh và tỉnhtỏo chờ địch đến

Ngày 11-12, quân Pháp lại ồ ạt kéo đến Lần này chúng huy động tới 286lính gồm 100 lính thuỷ quân lục chiến, 50 lê dương và 136 lính khố đỏ với 1 sơnpháo 80 ly do trung tá Tane chỉ huy Chúng vẫn chưa tỡm được đường nào khácngoài con đường cũ để tiến công Chờ cho địch tiến sát hàng rào, nghĩa quânnhất loạt nổ súng Chúng liều mạng xông qua hàng rào, lội qua suối tiến sát công

sự phía Bắc Nghĩa quân ở đây nổ súng chính xác chặn đứng địch Hàng ngũchúng rối loạn phải tạm ngừng tiến công để tổ chức lại lực lượng Đợt thứ hai,địch đến cách hàng rào 40m, nổ súng ồ ạt, song vô hiệu Các công sự vẫnnguyên vẹn Cỗ sơn pháo kéo theo vô dụng vỡ khụng phỏt hiện được mục tiêu.Đến 13 giờ, thấy không thể tiến công được, Tane hạ lệnh rút lui về Nhó Nam.Một lần nữa, nghĩa quõn lại thắng oanh liệt: hệ thống cụng sự Hố Chuối vẫnvững vàng và gan dạ thỏch thức quõn địch

Mười một ngày sau, tức 22-12, địch mới trở lại Lần này chúng huy độnglực lượng đông hơn nữa: 589 quân địch gồm đủ cả thuỷ quân lục chiến, lêdương, khố đỏ với 3 khẩu sơn pháo do đại tá Winckel Mayer chỉ huy cùng vớitrung tá Tane, đại uý Robert và Ronget Qua hai lần thất bại, địch cố gắng tỡmhướng tiến công mới Hai toán địch do Testard và Plessier được cử đi dũ đườngđều trở về không, Mayer lại phải đi vào đường cũ Chờ địch đến cách công sự100m nghĩa quân nổ súng Sau một lúc rối loạn, địch hũ hột xụng và, cỏch hàngrào 40m, thỡ bị chặn đứng Một toán địch do tên trung uý Blaize chỉ huy tấncông lên công sự đồi Bắc bị nghĩa quân bắn tử thương ngay bên cạnh công sự.Thế là cả hai mũi tiến công của địch đều bị nghĩa quân bẻ góy Địch quân bối rốitrước mũi súng của nghĩa quân Thừa thắng nghĩa quân xông ra khỏi công sựđánh chặn sau lưng địch Quân Pháp hốt hoảng vội tháo lui Quân địch trongtrận này chết 8, trong đó có một trung uý và bị thương 24 Hố Chuối anh dũngvẫn vững như bàn thạch Để gỡ sĩ diện, Mayer phao tin nghĩa quân đông tớihàng nghỡn người! Thực ra, trong khoảng thời gian ngắn như thế, Đề Thám tỡmđâu ra số gần nghỡn nghĩa quõn với đầy đủ súng ống?

Mười ngày sau, tức ngày 2-1-1891, quân Pháp lại tổ chức một đợt tiếncông thứ 4 Lần này chúng huy động tới 1060 lính gồm cả công binh và hải quântới bao vây Hố Chuối Tổng chỉ huy quân Pháp lần này là đại tá Frey Kế hoạchtiến công lần này có nhiều thay đổi Trước hết, chúng rải quân chiếm lĩnh cáclàng và các cao điểm ở xung quanh Hố Chuối lập vành đai có công sự vững chắc

để từ đó tổ chức những mũi đánh thọc vào Hố Chuối từ nhiều hướng, nhất là mặtNam Các sơn pháo được đặt trên nhiều ngọn đồi cao ở xung quanh Hố Chuối vàđược chỉ huy bằng các đài quan sát đặt trên ngọn cây cao bắn cầu vồng vào công

sự chính và bắn khống chế đường rút lui và tiếp viện của nghĩa quân sang làngNứa, làng Vàng Chỳng cũn cho hai tàu chiến nhỏ thường xuyên tuần tiễu trênsông Thương ngăn chặn mọi sự tiếp viện cho Hố Chuối Để đối phó lại, nghĩaquân cho nhiều nhóm nhỏ phục kích địch, tiêu hao bớt lực lượng của chúng Sau

5 ngày bố trí và triển khai lực lượng, cuộc chạm súng lớn nhất, căng thẳng nhấtgiữa ta và địch bắt đầu từ ngày 7-1 Hôm đó, một đơn vị dự trữ ở vũng ngoàiđến đốt phá làng Nứa và làng Vàng, phá huỷ một số lớn lương thực của nghĩaquân cất giấu ở đây

Ngày 8-1, cỏc mũi tiến công của địch từ các đồi phía Nam và từ làng Nứađều bị nghĩa quân chặn đánh không tiến được Ngày 9-1, quân Pháp tập trungpháo bắn vào Hố Chuối, Một nhà tranh trong đồn bị trúng đạn bốc cháy QuânPháp ồ ạt tiến công Toán phía Nam xông lên đồi, nghĩa quân ở đây phản công

mạnh; tên đại uý Guignet chỉ huy mũi này bị hạ tại chỗ, cỏnh quõn này phải rỳtlui.

Ngày 10-1, chúng lại tiếp tục đẩy mạnh mũi tiến công qua đồi phía Nam.Nghĩa quân ở đây đánh trả rất kịch liệt Quân Pháp phải dùng đến cả những tấmthép chống đạn khá dày của tàu chiến để làm công sự mà vẫn không tiến thêmđược bước nào Cuộc kịch chiến giữa nghĩa quân và quân Pháp diễn ra cho đếntối Đêm đến, thấy tương quan lực lượng quá chênh lệch, nghĩa quân rút khỏi HốChuối chuyển đến một cứ điểm khỏc

Ngày hôm sau, không khí lắng hẳn đi, các đội tuần tra của Pháp không hềgặp một hoả điểm nào Chúng vào tận đồn thấy rỗng không Địch thủ đó biếnmất, trận đánh kết thúc

Với một lực lượng trên dưới 150 người Đề Thám nhờ có công sự vữngchắc, biết bố trí lực lượng và chỉ huy phối hợp chặt chẽ đó đánh bại trong vũngmột thỏng 4 cuộc tiến cụng liờn tiếp của kẻ địch đông hơn hẳn, trang bị tốt hơn

và do những sĩ quan cao cấp, có lúc là đại tá chỉ huy Trong cuộc đọ sức này,quân Pháp đó phải huy động tất cả là 2212 lính Như vậy, nghĩa quân đó phảichiến đấu 1 chọi với gần 15 địch và đó chiến thắng oanh liệt Chỉ căn cứ vào con

số báo cáo của các tướng lĩnh thôi, thỡ trong 4 trận tiến cụng ấy, quõn Phỏp đóthiệt hại khỏ nhiều: chết 26, bị thương 73

Tuy nhiên, từ sau khi Đề Thám rút khỏi Yên Thế, thực dân Pháp đó tạmthời kiểm soỏt được khu vực từ Cao Thượng đến Nhó Nam Từ đó, chúng liêntiếp mở những cuộc càn quét mới để truy lùng nghĩa quân Trước tỡnh hỡnh ấy,cỏc toỏn nghĩa quõn phải rỳt vào cỏc khu rừng rậm phía Bắc và Tây Bắc cầu Gồdọc hai bên đường Chợ Gồ - Mỏ Trạng và xây dựng các công sự trên các ngọnđồi cao Đồn Đề Thám lập trên một ngọn đồi cuối thung lũng Đồng Hom, kế đó

là công sự của Đề Lâm rồi Đề Chung, Đề Nắm, Đề Thuật, Tổng Tài và Bá Phức.Song suốt năm 1891, quân Pháp chưa dám đánh sâu vào vùng này Chúng chủtrương tổ chức những cuộc càn quét tảo thanh các khu vực xung quanh và lập hệthống đồn bốt để bao vây nghĩa quân Nghĩa quân Yên Thế, nhất là toán của ĐềNắm không khoanh tay ngồi yên mà thường cho nhiều nhóm đi phục kích địch

và lo mua khí giới, lương thực phá thế bao vây của địch Đến cuối năm 1891,các toán nghĩa quân bị dồn vào thế bị bao vây rất ngặt Một số thủ lĩnh daođộng Tiếp đó, nhiều người ra hàng, trong đó có Đề Xuân, Đề Kỳ, Đề Tước, ĐềGạo, Đề Hoa, Lónh Nam, Đề Huỳnh Một số khác như Bá Phức, Thống Trụ,Thống Luận, Đề Vi, Đề Công chạy sang Thái Nguyên

Riêng Đề Thám vẫn ở lại Yên Thế nhưng rút về Bằng Cục để củng cố lựclượng Quân Pháp đến lùng bắt, Đề Thám bắn chết tờn giỏm binh Grốs rồi rỳtsõu vào rừng.

Đến đây có thể coi như chấm dứt thời kỳ hoạt động của các toán vũ trangriêng lẻ ở Yên Thế Đó là thời kỳ các toán vũ trang tự động đứng lên đánh Pháp.Các nhóm này có cùng mục đích chung là ngăn không cho Pháp xâm phạm vùngYên Thế Thượng nhưng với những động cơ rất phân tán, và thiếu hẳn một sựphối hợp chặt chẽ và thường xuyên

Đề Nắm tuy có trong tay một lực lượng mạnh và là người có uy tín nhất ởđịa phương lúc ấy nhưng cũng không tập hợp được mọi toán vũ trang vào một

sự chỉ huy thống nhất Vỡ vậy tương quan lực lượng giữa nghĩa quân và quânđịch không chênh lệch bao nhiêu lại có những toán vũ trang khá mạnh, đánh giỏinhư toán của Đề Thám mà nghĩa quân vẫn không đánh bật được quân Pháp rakhỏi vùng Yên Thế

Cuối cựng bị bao võy gắt gao, cỏc toỏn vũ trang dần tan ró, trừ nghĩaquõn Đề Thám cũn ở lại bỏm đất xây dựng lực lượng tiếp tục chiến đấu

Sau một thời gian củng cố lực lượng, Đề Thám lại quay trở lại Đồng Homlập đồn trại, xây dựng công sự chiến đấu Lúc này thanh thế của ông mạnh lênnhiều Ông là thủ lĩnh duy nhất dám ở lại để tiếp tục đương đầu với Pháp để bảo

vệ quê hương Lúc này ở bên ông, ngoài Bà Ba, Cả Rinh, Cả Huỳnh, cũn cú CảTrọng đó trưởng thành Bốn người ấy hợp thành ban tham mưu đắc lực, đồngthời cũng là những người chỉ huy giỏi

Đồng Hom là một khu đồi rậm rạp bao quanh một lũng nhỏ, cách Cầu Gồchừng 2km đường chim bay về phía Tây Bắc Khi trở lại đây, Đề Thám xâydựng hệ thống công sự trên hầu hết các ngọn đồi để chuẩn bị đánh địch lâu dài.Công sự quan trọng nhất được xây dựng ở ngọn đồi phía Đông Công sự này làmột đường hào rộng trên 1m có chỗ rộng 2m, sâu 1m50, hỡnh chữ nhật, đào sấnxung quanh đỉnh đồi, chu vi 200m có thể chứa nổi 50 người để chiến đấu Ởgiữa hào có dựng nhà ở cho Đề Thám, các tướng lĩnh và nghĩa quân thường trựcchiến đấu Ở chân đồi có một số nước tự nhiên nghĩa quân khơi sâu làm giếng

Đề Thám cho nghĩa quân cày cấy các mảnh ruộng trong lũng nhỏ, trồng thêmcây ăn quả quanh đồi để tính kế lâu dài Phía Tây ngọn đồi này là một quả đồikhác nhỏ hơn nhưng rất rậm và dốc Ở chân đồi này cũn cú một vài núc nhà củanụng dõn cày cấy trong lũng Đề Thám cũng cho đào ở trên đỉnh đồi một đườnghào tương tự như ở đồi Đông nhưng nhỏ hơn cho chừng 20 người có thể chiếnđấu được Về phía Bắc của thung lũng, trên một ngọn đồi lớn hơn và cũng khá

rậm rạp, nghĩa quân đào 3 công sự hỡnh trũn đủ cho vài chục người trực chiến.

từ đồi nọ đến đồi kia, khoảng cách không quá 300m Đó là cách bố trí lực lượngkhá quen thuộc của Đề Thỏm Dụng ý chớnh là cốt để các công sự có thể yểmtrợ lẫn nhau khi một trong số đó bị tập kích

Biết Đề Thám đó về Đồng Hom, thực dân Pháp lại kéo đến càn quét vàongày 25-3-1892 Trận này quân đội Pháp do trung tá Henry cầm đầu

Quõn Phỏp từ Bố Hạ kéo vào thung lũng, nơi Henry đóng quân, thực dânPháp phát hiện một số nhà ở chân đồi Tây thung lũng, tức làng Hom Henry cửđại uý Bouvier mang 150 quân đánh chiếm Chúng tiến giáp ngôi nhà đầu tiên,nghĩa quân từ công sự trên đồi Đông nổ súng vào sườn phải Hai phân đội quânPháp tách ra quay sang đánh chiếm ngọn đồi này Rừng quá rậm, bọn này khôngphát hiện ra công sự, tiến lệch sang sườn phải đồi Chờ chúng lọt hết vào tầmbắn, nghĩa quân nhất loạt nổ súng Nhiều sĩ quan và lớnh Phỏp chết ngay tại chỗ.Henry vội cho thêm 2 phaamn đội hậu bị đến tiếp cứu, nghĩa quân đánh trảquyết liệt Cuộc kịch chiến diễn ra từ sáng cho đến 14 giờ chiều Henry phảiđiều thêm một toán quân khác do Bertin và đại uý Plessier đến tiếp viện; nghĩaquân vẫn anh dũng đánh trả đến tối mới rút Trong trận này phía Pháp chết 13người

Sau trận đánh này, tiếng tăm của Đề Thám càng lớn, những toán vũ tranghoặc cá nhân cầm súng theo về đây càng đông Song cũng từ sau trận này tươngquan lực lượng giữa nghĩa quân và thực dân Pháp đó cú những sự thay đổi Thựcdân Pháp đó củng cố khỏ vững chắc 3 đồn binh lớn ở Nhó Nam, Bố Hạ, MỏTrạng thành 3 bàn đạp từ hướng Bắc, Nam và Tây Nam bao vây khu căn cứ của

Đề Thám Chúng cũn mở rộng thờm đường Bố Hạ - Chợ Gồ, Nhó Nam - Chợ

Gồ và Mỏ Trạng - Chợ Gồ để chuyển vận quân đội và khí giới, lương thực.Chúng thường xuyên tổ chức các cuộc càn quét, lùng sục các công sự của nghĩaquân Hoạt động của nghĩa quân do đó gặp nhiều khó khăn Một số người cầmđầu các toán vũ trang trước đây cùng hoạt động với Đề Thám, bỏ chạy sang TháiNguyên như Bá Phức, Thống Luận v.v… nay trở về hàng Pháp, cộng tác vớichúng Một số khác hi sinh trong chiến đấu, trong đó có Đề Nắm bị giết vàtháng 4-1892 Để cứu vón tỡnh hỡnh, Đề Thám đứng ra tổ chức lại phong trào

và trở thành thủ lĩnh tối cao của nghĩa quõn Yờn Thế

2.2 Giai đoạn 2 (1893-1897).

Trong giai đoạn này, nghĩa quân đó hai lần đỡnh chiến với Phỏp Sau khi

Đề Nắm hi sinh, Đề Thám đảm nhận vai trũ lónh đạo phong trào Yên Thế Ông

đó khụi phục những toỏn quõn cũn sót lại ở Yên Thế và các vùng xung quanh

rồi tiếp tục hoạt động So với thời gian trước, số lượng nghĩa quân tuy có giảmnhưng địa bàn hoạt động lại rộng hơn

Năm 1894, nghĩa quân trở về Yên Thế tiến hành xây dựng lại căn cứ HốChuối, đồng thời mở rộng hoạt động ra các vùng thuộc Bắc Ninh, Bắc Giang.Lúc này, các phong trào Bói Sậy, Ba Đỡnh cũng như các đội quân kháng chiếncủa Đốc Ngữ, Đề Kiều đều đó tan ró nờn thực dõn Phỏp cú điều kiện tập trunglực lượng đàn áp khởi nghĩa Yên Thế

Thực dõn Phỏp lại tăng cường quân đội bao vây Hố Chuối Thấy tỡnh thếbất lợi, Đề Thám tỡm cỏch tạm rỳt đi nơi khác Tháng 5-1894, ông cho ngườiphao tin mỡnh bị chết và để cho tướng lĩnh lo việc ma chay Đề Thám nằm trong

áo quan được nghĩa quân khiêng ra khỏi khu vực Hố Chuối, rồi bố trí lực lượngchờ Pháp vào Mấy giờ sau, Pháp kéo đến Nghĩa quân nổ súng đánh chúng mộttrận ác liệt, giết chết giám binh Trouves cùng với 2 lính cơ, làm bị thương công

sứ Bắc Giang Musselier và giám binh Lambert cùng 13 lính cơ khác Nhân lúcđịch hoang mang, Đề Thám cùng toàn thể nghĩa quân thoát khỏi vũng võy, tạmlỏnh vào khu rừng rậm giỏp Thỏi Nguyờn

Chiều ngày 17-9-1894, Đề Thám tổ chức vụ đánh úp tầu hoả trên đoạnđường giữa Kép và chợ Gành (Ghềnh) Nghĩa quân đó bắt gọn hai người Phápngồi trờn xe goũng cú người đẩy Một người là Chesnay làm nghề thầu khoỏn và

cú chõn trong ban quản lý bỏo Avenir du Tonkin, một người là Logiou đi cùngchuyến xe với Chesnay Tàu hoả đến phải dừng trước chướng ngại do nghĩaquân đặt Những người phục kích nổ súng Thợ máy chuyến tàu phải đạn chếtngay.Tài xế vội cho tàu giật lùi về Bắc Lệ Nghĩa quân rút an toàn mang theo 2người Pháp Do có ý định tạm hoà với Pháp để củng cố lực lượng nên Đề Thámcho phép Chesnay được viết thư cho các chức trách người Pháp Để cứu mạnghai tên này, bọn chức trách Pháp cho người đến điều đỡnh Đề Thám ra điềukiện Pháp phải chuộc mạng 60.000đ và để cho Đề Thám được thu thuế ở 4 tổngMục Sơn, Yên Lễ, Nhó Nam, Hữu Thượng Cha đạo Veslasco được Pháp nhờ đilàm người môi giới

Cuộc điều đỡnh đi đến kết quả Đề Thám giảm tiền chuộc xuống cũn15.000đ; Pháp nhận cho Đề Thám được thu thuế ở 4 tổng trong 3 năm Đề Thámđược phép về đóng quân hợp pháp ở Phồn Xương Lễ giảng hoà được tổ chức ở

Hố Chuối ngày 26-10-1894(2)

Ở Phồn Xương, Đề Thám dùng tiền chuộc của Pháp mua nông cụ, trâu bũ

để nghĩa quân phá hoang, cày cấy Nhiều nghĩa quân lưu lạc ở các vùng lân cậntỡm về nương nhờ Đề Thám Nhiều nông dân lưu vong cũng tỡm đến đây làm

ăn ở đây Bên cạnh việc sản xuất, Đề Thám vẫn thường xuyên cảnh giác với kẻđịch; ông cho mua nhiều súng đạn, chiêu mộ thêm những người chống Pháp,thường xuyên luyện tập để phũng bất trắc.

Thực dân Pháp hy vọng món tiền chuộc mạng Chesnay và Legiou vàquyền được thu thuế ở 4 tổng nói trên sẽ làm cho Đề Thỏm mũn chớ chiến đấu,

an phận thủ thường Chúng đũi Đề Thám phải đến trỡnh diện cỏc quan chứcPhỏp ở địa phương như một kẻ đó đầu hàng Đề Thám cự tuyệt Thấy biện phápmua chuộc không có hiệu quả, thực dân Pháp quyết định dùng vũ lực

Lần này, Gallieni, một sĩ quan cao cấp có tài, được cử đi trấn áp nghĩaquân Yên Thế Rút kinh nghiệm những trận càn quét trước đây, Galliesni dùngchiến thuật bao vây chặt khu vực Phồn Xương, chặn mọi đường tiếp tế rồi chonhững mũi xung kích mạnh đánh chiếm đồn Đồn Phồn Xương bị đánh úp ngày30-11-1895 Thấy đối phương dùng lực lượng mạnh và chiến thuật mới, ĐềThám rút khỏi Phồn Xương rồi chia lực lượng nghĩa quân thành nhiều toán nhỏrải vào các khu rừng rậm đào hầm hố, phục sẵn chờ địch đến Cuộc tiến côngđánh úp Đề Thám của Galliesni thất bại Y giao cho Péroz cầm đầu một đơn vịnhỏ tổ chức cuộc truy lùng Lính Pháp được lính dừng địa phương và những tênchỉ điểm đưa đường sục sạo vào từng khu rừng Bọn này bị các toán nghĩa quânđón đánh và thiệt hại nhiều Tuy nhiên, bước sang tháng 2-1896, lực lượng nghĩaquân, do phải đối phó với một cuộc bao vây và truy lùng quy mô lớn của địch đóyếu đi nhiều Cũng vào lúc này, tương quan lực lượng giữa tao và địch trên quy

mô cả nước đó cú những thay đổi lớn Các cuộc khởi nghĩa vũ trang ở Trung Kỳ

và Bắc Kỳ hầu hết đó bị đàn áp Ngay cuộc khởi nghĩa lớn nhất ở Trung Kỳ làkhởi nghĩa Hương Khê do Phan Đỡnh Phựng lónh đạo cũng đó thất bại Thựcdõn Phỏp nhõn đà đó củng cố nhanh bộ máy thống trị và dồn sức vào việc bỡnhđịnh vùng Yờn Thế

Trong tỡnh hỡnh đó, ngày 17-2-1896, Đề Thám cho người nhờ cố đạoVeslasco xin giảng hoà với Pháp để có thời gian củng cố và bổ xung lực lượng.Tưởng Đề Thám đó nguy khốn, thực dõn Phỏp cự tuyệt, tiếp tục truy lựng.Chỳng tổ chức một đội cảnh sát đặc biệt do Thanh tra Guillaume cầm đầu chỉchuyên tổ chức các cuộc vây ráp lùng bắt nghĩa quân Đồng thời, Guillaumetung tin hứa tha chết cho nghĩa quân nào ra đầu thú Một số thủ lĩnh mới theo ĐềThám bị bao vây qua gay gắt đó phải ra hàng Riờng Đề Thám cùng vài chụcnghĩa quân thân tín nhất vẫn tiếp tục chiến đấu Để tránh bị bao vây và bị tiêudiệt, Đề Thám cho nghĩa quân di chuyển luôn và di chuyển nhanh Tháng 1-

1897, ông cũn hoạt động ở Yên Thế, ít hôm sau đó thấy ụng ở Tam Đảo Tháng

4-1897, địch lại chạm sỳng với ông ở Đa Phúc, tháng sau ông đó ở vựng ThuCốc Một lõn nữa Đề Thám cho người đi sang giảng hoà Pháp vẫn không nghe.

Đề Thám lại tiếp tục di chuyển và cầm cự: khi về Bố Hạ, lúc xuống Thuỵ Cầu,rồi lại chuyển về Ngọc Cục Toán Đốc Chính phải hàng cùng với 6 súng Kế đó,ngày 6-5, Cả Dinh bị mất liên lạc với Đề Thám Đề Thám lại về Bằng Cục rồi điLàng Sặt, về Mỏ Thổ, rồi lại sang Đa Phúc Ngày 13-11-1897, một lần nữa, ĐềThám cử Cai Ba mang thư cho Veslasco xin hoà với Pháp

Sau gần 40 năm xâm lược với nhiều tổn thất nặng nề, thực dân Pháp nónglũng muốn khai thỏc nước ta, đó cử Paul Doumer, nguyờn bộ trưởng tài chínhsang nhận chức toàn quyền vào cuối năm 1896 Đó là lúc cuộc bỡnh định củathực dân Pháp đó cơ bản hoàn thành Tuy nhiên, cuộc chiến đấu tiếp tục của ĐềThám ở Yên Thế, và vùng xung quanh vẫn cũn là một trở ngại đáng kể Cho dù

tổ chức một cuộc trấn áp quy mô, thực dân Pháp cũng vẫn cảm thấy chưa thểdập tắt ngay được cuộc khởi nghĩa Thực vậy, vào lúc này, lực lượng nghĩa quânYên Thế tuy có bị giảm sút do phải đối phó dai dẳng với những cuộc càn quétquy mô và liên tục của quân đội Pháp, song ý chí chiến đấu của thủ lĩnh ĐềThám và các nghĩa quân vẫn vững vàng Đề Thám đó nhiều lần xin giảng hoànhưng vẫn đũi hỏi những điều kiện được đóng quân hợp pháp ở Phồn Xương,nghĩa là vẫn không chịu đầu hàng

Từ sau khi ký hợp đồng giảng hoà với Pháp (11-1897), Đề Thám đưa toàn

bộ lực lượng nghĩa quân về đóng ở Phồn Xương, tạm hoà hoón với Phỏp Đếnngày 17-4-1901, thống sứ Bắc Kỳ Morel cùng với Đổng lý văn phũng phủThống sứ và Cụng sứ Bắc Giang đến Nhó Nam mời Đề Thám ra để tổ chức lễgiảng hoà chính thức

Tính đến 1897, khởi nghĩa Yên Thế đó trải qua một cuộc chiến đấu giankhổ nhưng rất oanh liệt kéo dài 12 năm, không kể 1 năm giảng hoà với Pháp vàonăm 1894

Trong 12 năm đó với lực lượng không nhiều lắm, với một thế tương quanlực lượng chênh lệch, nghĩa quân Yên Thế đó chiến đấu ngoan cường, dũngcảm, gây cho địch những tổn thất rất nặng nề, đáng để cho nhân dân cả nướcmói mói tự hào

Thành công đó có nguồn gốc sâu xa từ truyền thống chống ngoại xâm rấtcao của dân tộc, song có nguyên nhân trực tiếp từ truyền thống của địa phương,

ở các thủ lĩnh có tài và ở tinh thần và năng lực chiến đấu rất cao của các nghĩaquân

Song do hạn chế về trỡnh độ nhận thức của các thủ lĩnh, nhất là của ĐềThám, mục tiêu chiến đấu của cuộc khởi nghĩa không vượt quá giới hạn củanhững quyền lợi địa phương, cuộc khởi nghĩa tuy có nhiều thuận lợi so với cáccuộc khởi nghĩa đồng thời, nhưng không phát triển lên được Khi cục diện vàtương quan lực lượng thay đổi theo chiều hướng có lợi cho kẻ địch từ sau năm

1895, cuộc khởi nghĩa đó lõm vào thế bị bao võy, cụ lập, suy yếu rừ rệt

Trong cuộc giảng hoà lần thứ hai với thực dõn Phỏp, Đề Thám đó phảinhận những điều kiện hạn chế hơn nhiều so với những điều kiện của cuộc giảnghoà lần thứ nhất

Tuy nhiên, Đề Thám đó khụn khộo lợi dụng được những điều khoản củacác quy chế khai hoang do chính quyền thực dân Pháp áp dụng cho các điền chủPháp trong vùng trung du để ở lại Phồn Xương trong một tư thế tương đối độclập Đó là cơ hội tốt mà Đề Thám đó tranh thủ được để có thể tiếp tục cuộc chiếnđấu trong một hoàn cảnh mới

cả nước và tiếp tục phát triển lên một trỡnh độ cao hơn

Vào những năm đầu thế kỷ, một phong trào chống đế quốc giải phóng dântộc, đũi độc lập, dân chủ nổ ra rộng khắp ở các nước thuộc địa Phương Đông.Một lớp nhà nho tân tiến đó chịu ảnh hưởng của phong trào này, tiếp thu tưtưởng dân chủ của phong trào và đó đứng ra phát động một phong trào và đóđứng ra phát động một phong trào yêu nước theo xu hướng dân chủ tư sản trongkhắp nước ta Tiêu biểu cho lớp nhà nho yêu nước này là Phan Bội Châu vàPhan Chu Trinh Hưởng ứng cuộc vận động này, nhiều phong trào yêu nước theo

tư tưởng dân chủ tư sản đó nổ ra từ Bắc chớ Nam Đáng kể nhất là phong tràoĐông Du (1906-1908), Đông Kinh Nghĩa Thục (1907), phong trào Duy Tân vàchống thuế ở Trung Kỳ (1908), vụ đầu độc lính Pháp ở Hà Nội (1908) và phongtrào Duy Tân ở Nam Kỳ

Khụng khớ chớnh trị ấy tạo cho nghĩa quõn Yờn Thế rất nhiều thuận lợi.Chớnh quyền thực dân lo đối phó với phong trào không thể rảnh tay đối phó với

các hoạt động của nghĩa quân Yên Thế Và nếu nghĩa quân Yên Thế có hoạtđộng gỡ chống lại Phỏp, chắc chắn sẽ được nhân dân cả nước hưởng ứng vàphối hợp.

Ngay sau khi giảng hoà, Đề Thám chia nghĩa quân ra thành từng nhómnhỏ đóng ở xung quanh Phồn Xương thành từng trại nhỏ Ngoài đồn PhồnXương là trại chính, nơi Đề Thám, Cả Trọng và bà Ba ở, cũn lại 5 trại

Tất cả các trại đều được xây dựng như một công sự chiến đấu, nghĩa là cótường đất bao bọc, có những chướng ngại vật phũng thủ, cú vọng gỏc, cú đườngrút lui khi cần thiết Tất cả những người trong trại đều đặt dưới quyền một ngườichỉ huy và là một đơn vị chiến đấu khi có chiến sự

Mỗi trại ấy lại là một đơn vị sản xuất Người đứng đầu trại cùng với mọingười phải lo khai phá ruộng đất xung quanh, cày cấy, thu hoạch để tự lo lấysinh hoạt của mỡnh Chỉ khi cần thiết mới cầu viện cỏc trại khỏc Tất cả đềudưới quyền chỉ huy của Đề Thám đóng tại trại Phồn Xương – là trại to nhất

Chỗ ở của Đề Thám rất đơn sơ, không có đồ dùng gỡ sang Tất cả đềumộc mạc như đồ dùng của nông dân trong vùng Số nghĩa quân ở vùng Đề Thámtrong trại Phồn Xương, theo các tài liệu nhân chứng chỉ chừng 50 người

Tóm lại, Đề Thám sau khi giảng hoà đó bố trớ lực lượng nghĩa quân thànhcác trại vừa là đơn vị chiến đấu, vừa là đơn vị sản xuất, ở theo một thể có thểphối hợp chiến đấu với nhau khi có chiến sự Thí dụ trại Cả Rinh, Cả Huỳnh,cũng như trại Lý Thu chỉ cỏch trại Phồn Xương khoảng 400m Điều đó chứng

tỏ, trong ý thức của mỡnh, Đề Thám không tin thực dân Pháp để ông sống yên

ổn mà nhất định sẽ tỡm cỏch tiờu diệt Với cỏch tổ chức lực lượng như vậy, ĐềThám đó mặc nhiờn chấp nhận một sự đối đầu, một cuộc đấu tranh sinh tử nhấtđịnh sẽ nổ ra Cho dù phải tạm thời hoà hoón, ụng khụng hề mất ý chớ chiến đấu

và tinh thần cảnh giác Đồng thời, trong khi chưa có chiến sự, ông tập trung sảnxuất, tổ chức đời sống, chăm lo săn sóc nghĩa quân, đem lại cho họ một phầnnào sự no ấm, sự yên vui mà họ hằng no ấm

binh Các trại viên hằng ngày đi sản xuất theo đơn vị trại Ở nhà có ngườichuyên lo việc cơm nước Mọi người đều ăn chung như một trại lính.

Riêng Đề Thám, người thủ lĩnh tất nhiên được hưởng chế độ sinh hoạt caohơn Song Đề Thám sống rất giản dị Ngoài các bữa trưa, tối ăn cùng bà Ba, CảTrọng, sáng ra ông ăn cháo có hoà chút cao hổ Đề Thám không nghiện hút mộtthứ gỡ ễng thường cắt tóc ngắn, đi chân đất, mặc quần áo vải thô hoặc sồinhuộm nâu Chỉ những ngày hội hè, tiếp khách hoặc ra đồn Nhó Nam cú việcụng mới mặc quần trắng, ỏo dài the và quấn khăn nhiễu

Trong nhà Đề Thám cũng có bàn thờ Đức Thánh Trần, vị anh hùng dântộc đó được nhân dân sùng bái và tin là có phép trừ ma tà Ngay kề trại PhồnXương, Đề Thám cho xây dựng một ngôi đỡnh lớn hai lớpmỏi mà dõn địaphương gọi là đỡnh tỏm mỏi, khỏ đẹp để tổ chức những cuộc tế lễ, hội hè ĐềThám cũng cho xây dựng ở trại Phồn Xương một ngụi chựa thờ Phật, Chựa Lốo

ở xó Hữu Thượng có tiếng là thiêng, được Đề Thám chăm sóc, tu sửa cho đẹp

đẽ, khang trang

Hàng năm, Đề Thám đặc biệt quan tâm làm lễ Chay rất long trọng trong 3ngày để tế lễ các nghĩa quân đó hy sinh trong chiến đấu Trong các buổi lễ cóbày bài vị những nghĩa quân đó chết,cú cỏc thầy cỳng thực hiện đầy đủ mọi nghi

lễ của một buổi làm chay Ngoài ra, Đề Thám không bỏ sót một ngày lễ lớn nào

mà không tổ chức chu đáo, linh đỡnh để nghĩa quân được ăn uống, vui chơi.Trong các kỳ lễ lớn, Đề Thám cũng cho mời gánh tuồng ở Thổ Hà, Bắc Ninh lênbiểu diễn, tổ chức các cuộc vui chơi giải trí truyền thống

Về quan hệ với địa phương:

Nhỡn chung, quan hệ giữa nghĩa quõn với nhõn dõn địa phương khá tốt

Đề Thám nghiêm cấm nghĩa quân có những hành động hống hách, bất chính đốivới nhân dân Những người vi phạm đều bị trừng trị tuỳ theo nặng nhẹ: khiển

trách, phạt cùm giam hoặc bị xử tử Một nghĩa quân tên là Hai Giữa, cố tỡnhcướp vợ người đó bị Đề Thám xử bắn.

Đề Thám rất quan tâm săn sóc tới nhân dân trong vùng, ông chăm đi lạithăm hỏi bà con khi có việc vui hay buồn Đỡnh, chựa, ngay cả nhà thờ đạoThiên chúa của người các làng bị cũ nát ông cũng bỏ tiền ra sửa chữa giúp Ôngkhông can thiệp vào công việc của chính quyền xó, nhưng sẵn sàng răn đenghiêm khắc những tên lý lịch hống hỏch

Đối với bọn điền chủ Pháp, ông đối xử rất đàng hoàng, bỡnh đẳng

Về quan hệ với chớnh quyền thực dõn

Với chính quyền thực dân, đặc biệt là với toà Đại lý Phỏp ở Nhó Nam, ĐềThám có mối quan hệ bỡnh đẳng ễng tự coi mỡnh như người chủ của miền đấtnhượng, hoàn toàn làm chủ trong phạm vi của mỡnh, không chịu lệ thuộc vàochính quyền thực dân Ông buộc chính quyền Pháp phải coi khu vực có đồn trạicủa ông như một khu độc lập Người Pháp nào muốn vào phải được ông chophép

Để có thể sẵn sàng tự vệ trong bất kỳ tỡnh huống nào, từ Đề Thám đếnnghĩa quân lúc nào cũng phải súng đạn bên mỡnh, lỳc đi sản xuất, đi chợ, đi xemhội, ngay cả khi đi ngủ Đồn trại nào cũng được quân sự hoá cao độ Nghĩa quân

ở đâu, ngày cũng như đêm đều cắt phiên nhau canh gác Đề Thám bắt nghĩaquân thường xuyên luyện tập, chịu kham khổ và có kỉ luật để không bị mất nềnếp sẵn sàng chiến đấu Ông cho người bí mật đi tỡm đầu mối để mua tích súngđạn

Ông cho người đi Vĩnh Yên, Thái Nguyên liên lạc với những người bạnchiến đấu cũ và tỡm những cơ sở để khi có biến thỡ cú căn cứ chiến đấu dự trữ.Ông sẵn sàng tiếp đón những người bị hoạn nạn, những chiến sĩ cách mạng đang

bị đuổi bắt, giúp họ có nơi ẩn náu an toàn Ông đó tiếp nhiều nhà hoạt động cáchmạng và có những kế hoạch phối hợp

Về quan hệ với phong trào cách mạng đầu thế kỷ XX:

Những biến đổi trong xó hội Việt Nam đầu thế kỷ XX, đặc biệt là phongtrào yêu nước của nhân dân ta, bằng những ngả khác nhau đó tỏc động đến ĐềThỏm và nghĩa quõn Yờn Thế

Các phong trào này đó giỳp Đề Thám có một tầm nhỡn rộng hơn là tầmnhỡn giới hạn trong một địa phương nhỏ hẹp trước đây Từ đó, Đề Thám đóquan tõm ở một mức độ nhất định tới phong trào cách mạng và đó cú phần đónggóp cho phong trào

Song, tầm nhỡn và sự đóng góp cho phong trào chung của Đề Thám vànghĩa quân cũn rất hạn chế

Tuy có gặp mặt và trao đổi với một vài nhà lónh đạo phong trào như PhanChu Trinh và Phan Bội Châu, song do hoàn cảnh địa lý và do hạn chế cỏ nhõn

Đề Thám chưa có sự chuyển biến để nhập thân vào với luồng tư tưởng mới

Yên Thế là một vùng rừng núi hẻo lánh, kém phát triển lại xa các trungtâm kinh tế và văn hoá Những biến đổi lớn về chính trị, nhất là trong lĩnh vựccông thương nghiệp tư bản chủ nghĩa, về văn hoá tư tưởng mang nội dung dânchủ, dường như chưa phát huy được ảnh hưởng tới vùng này Thiếu những cơ sởtiền đề quan trọng ấy, Đề Thám và các nghĩa quân khó có điều kiện để có sựchuyển biến kịp thời về mặt nhận thức phù hợp với trào lưu phát triển mới

Trong khi đó, Đề Thám lại chỉ bó hẹp phạm vi hoạt động của mỡnh trongvựng Phồn Xương, hầu như không tự thân tiếp xúc với phần phát triển của đấtnước, với những gỡ cú thể gọi là văn minh ở các trung tâm đô thị Cái gọi là thếgiới bên ngoài của Đề Thám không vượt quá thị trấn Nhó Nam, một thị trấn chỉcỏch Phồn Xương chừng 5km, cũn mang đầy đủ bộ mặt của miền núi Do đó, dùđược gặp gỡ các nhà lónh đạo phong trào – mà lại quá ít ỏi - Đề Thám khôngsao vượt quá được tầm nhỡn của một nụng dõn miền núi, không đạt tới trỡnh độnhận thức về một quy mô phát triển của một xó hội hiện tại Cho đến trước khicầm súng chiến đấu trở lại, ông vẫn cơ bản là một thủ lĩnh nông dân xét về mặtnhận thức Trong suốt 11 năm, chưa thấy có dấu hiệu gỡ chứng tỏ Đề Thám có ýđịnh phá vỡ cái giang sơn nhỏ bé Phồn Xương, tạo dựng một sự nghiệp mới torộng hơn, phù hợp với yêu cầu của thời đại hơn Phồn Xương dường như đóngkín cửa trước trào lưu tư tưởng mới

Sự đóng góp của Đề Thám và nghĩa quân Yên Thế vào cuộc vận động giảiphóng dân tộc theo xu hướng mới cũng rất hạn chế Quần chúng yêu nước có thểvẫn ngưỡng mộ Đề Thám và nghĩa quân, có thể mượn danh nghĩa Đề Thám đểhoạt động, tuyên truyền và nếu thất bại có thể chạy đến Phồn Xương để đượcche chở Song Yên Thế đó không phát huy đúng mức tác dụng của mỡnh tớiphong trào cỏch mạng Đề Thám đó khụng thực hiện được những lời cam kếtvới Phan Bội Châu Sự che chở của Đề Thám đối với các chiến sĩ cách mạnggiải phóng là rất đáng trân trọng, song phong trào cách mạng giải phóng dân tộctrông chờ ở nghĩa quân và ông nhiều hơn thế

Cú thể núi, khởi nghĩa Yờn Thế trong thời gian từ 1897-1908, do sựchuyển biến chậm chạp về nhận thức của thủ lĩnh Đề Thám, đó dậm chõn tại