TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI KHOA SINH - KTNN ************* CHU THỊ HƢƠNG GÓP PHẦN NGHIÊN CỨU PHÂN LOẠI VÀ GIÁ TRỊ TÀI NGUYÊN CHI RÁY LEO (POTHOS L.) Ở VIỆT NAM KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Phân loại Thực vật Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS NGUYỄN VĂN DƢ Hà Nội - 2014 LỜI CẢM ƠN Trong q trình làm khóa luận, tơi nhận hướng dẫn giúp đỡ TS Nguyễn Văn Dư Nhân dịp này, xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến thầy Tơi xin trân trọng cảm ơn tập thể cán phòng Thực vật – Viện Sinh thái Tài nguyên Sinh vật tạo điều kiện thuận lợi tận tình giúp đỡ tơi suốt q trình nghiên cứu Trong q trình thực đề tài, tơi nhận giúp đỡ nhiều tổ chức cá nhân ngồi trường Nhân dịp tơi xin trân trọng cảm ơn Ban chủ nhiệm khoa Sinh – KTNN – Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2; TS Hà Minh Tâm; đặc biệt giúp đỡ, động viên, khích lệ gia đình, bạn bè suốt thời gian học tập nghiên cứu Một lần nữa, xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày 10/ 05/ 2014 Sinh viên Chu Thị Hƣơng LỜI CAM ĐOAN Để đảm bảo tính trung thực khóa luận, tơi xin cam đoan: Khóa luận “Góp phần nghiên cứu phân loại giá trị tài nguyên chi Ráy leo (Pothos L.) Việt Nam” cơng trình nghiên cứu cá nhân tôi, thực hướng dẫn TS Nguyễn Văn Dư Các kết trình bày khóa luận trung thực chưa cơng bố cơng trình trước Hà Nội, ngày 10/ 05/ 2014 Sinh viên Chu Thị Hƣơng MỤC LỤC Trang LỜI CẢM ƠN LỜI CAM ĐOAN MỤC LỤC MỞ ĐẦU CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU CHƢƠNG 2: ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI, THỜI GIAN, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1 Đối tượng nghiên cứu 2.2 Phạm vi nghiên cứu 2.3 Thời gian nghiên cứu 2.4 Nội dung nghiên cứu 2.5 Phương pháp nghiên cứu CHƢƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 3.1 Hệ thống phân loại chi Ráy leo (Pothos L.) Việt Nam 10 3.2 Đặc điểm phân loại chi Ráy leo (Pothos L.) Việt Nam 10 3.3 Khóa định loại lồi thuộc chi Ráy leo (Pothos L.) Việt Nam 12 3.4 Đặc điểm phân loại loài thuộc chi Ráy leo (Pothos L.) Việt Nam 12 3.4.1 Pothos gigantipes Buchet ex P.C Boyce 12 3.4.2 Pothos kerrii Buchet ex P.C Boyce 15 3.4.3 Pothos pilulifer Buchet ex P.C Boyce 17 3.4.4 Pothos chinensis (Raf.) Merr 19 3.4.5 Pothos grandis Buchet ex P.C Boyce & V.D Nguyen 22 3.4.6 Pothos dzui P.C Boyce 25 3.4.7 Pothos repens (Lour.) Druce 27 3.4.8 Pothos scandens L 30 3.4.9 Pothos lancifolius Hook f 33 3.4.10 Pothos touranensis Gagnep 35 3.5 Bước đầu tìm hiểu giá trị tài nguyên chi Ráy leo (Pothos L.) Việt Nam 37 3.5.1 Giá trị làm thuốc 37 3.5.2 Giá trị làm thức ăn cho gia súc 38 3.5.3 Giá trị nguồn gen 38 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 39 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC MỞ ĐẦU Lý chọn đề tài Trên giới Việt Nam có nhiều chuyên ngành khoa học nghiên cứu thực vật Trong đó, chuyên ngành Phân loại thực vật đóng vai trò tảng Các thơng tin xác phân loại thực vật sở khoa học cho ngành khoa học khác Sinh thái học, Sinh lý thực vật, Tài nguyên thực vật, Dược học,… Chi Ráy leo (Pothos L.), thuộc họ Ráy (Araceae) Ở Việt Nam, chi nhỏ, chúng có mặt hệ sinh thái rừng thứ sinh; chi thực vật có ý nghĩa mặt khoa học mặt kinh tế Để chuẩn bị cho việc nghiên cứu cách toàn diện phân loại chi Ráy leo Việt Nam góp phần cung cấp liệu cho việc nhận biết, sử dụng lồi thuộc chi này, chúng tơi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Góp phần nghiên cứu phân loại giá trị tài nguyên chi Ráy leo (Pothos L.) Việt Nam” Mục đích nghiên cứu Hồn thành cơng trình khoa học phân loại giá trị tài nguyên chi Ráy leo (Pothos L.) Việt Nam cách có hệ thống, góp phần hồn thiện cho việc nghiên cứu biên soạn họ Ráy (Araceae) Việt Nam Ý nghĩa khoa học thực tiễn - Ý nghĩa khoa học: Cung cấp tài liệu phục vụ cho việc viết Thực vật chí Việt Nam họ Ráy Việt Nam; bổ sung kiến thức cho chuyên ngành phân loại thực vật sở liệu cho nghiên cứu sau chi Ráy leo (Pothos L.) Việt Nam - Ý nghĩa thực tiễn: Kết đề tài phục vụ trực tiếp cho ngành nông nghiệp, y dược, sinh thái tài nguyên sinh vật,… Điểm đề tài Đây cơng trình Việt Nam tiến hành phân loại chi Ráy leo (Pothos L.) Việt Nam cách đầy đủ có hệ thống Trong nhiều thơng tin cập nhật Bố cục khóa luận Gồm 40 trang, 10 hình vẽ, 10 ảnh, chia thành phần sau: Mở đầu (2 trang), chương (Tổng quan tài liệu: trang), chương (Đối tượng, phạm vi, thời gian phương pháp nghiên cứu: trang), chương (Kết nghiên cứu: 29 trang), kết luận kiến nghị (2 trang), tài liệu tham khảo (26 tài liệu), bảng tra tên khoa học tên Việt Nam, phụ lục CHƢƠNG TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1 Trên giới Trên giới, họ Ráy (Araceae) có phân họ, chi Ráy leo (Pothos L.) thuộc phân họ Pothoideae – tương đối nguyên thủy cấu tạo hoa bao hoa hoa lưỡng tính Chi Ráy leo có 57 lồi, chúng có khu phân bố Nam Đông Nam Á Chi Ráy leo thành lập vào năm 1753 tác giả Linnaeus Species Plantarum Từ thành lập đến nay, có nhiều cơng trình nghiên cứu chi Trong đó, phải kể đến cơng trình J.D Hooker năm 1894 Trong tài liệu này, tác giả mô tả chi Pothos với khóa định loại 16 lồi Ấn Độ kèm theo mơ tả, trích dẫn; đặt chi vị trí nguyên thủy họ Ráy [16] Năm 1905, A Engler giới thiệu 48 loài thuộc chi Pothos [12] Trong Flora Reipulicae Polularis Sinicae (1979), Li Heng mô tả chi Pothos, đồng thời lập khóa định loại cho lồi Trung Quốc, có lồi Việt Nam Trong tài liệu này, tác giả đưa mơ tả lồi chi kèm theo hình vẽ trích dẫn chúng [17] Năm 1995, A Hay nghiên cứu loài New Guinea, quần đảo Solomon Úc mơ tả đặc điểm hình thái 12 lồi với khóa định loại lồi chi, danh pháp loài bao gồm tên đồng nghĩa, tài liệu tham khảo, trích dẫn chúng, mẫu chuẩn, khu phân bố môi trường sống tiêu ghi [15] Năm 1997, The genera of Araceae [18], S.J Mayo cộng sự, giới thiệu chi tông Potheae đặt chúng vị trí nguyên thủy Năm 2000, nghiên cứu chi Pothos Thái Lan Đông Dương P.C Boyce Blumea 45 [10] mơ tả 14 lồi với dạng sống, khóa định loại, tên đồng nghĩa, tài liệu tham khảo, mẫu chuẩn, khu phân bố, môi trường sống, tên địa phương, tên khoa học, đơi kèm theo hình ảnh minh họa Đây tài liệu chuyên khảo mang tính hệ thống chi Pothos khu vực sau tài liệu Gagnepain (1942) Năm 2002, World Checklist and Bibliography of Araceae [14], Govaert cộng thống kê tài liệu, tên đúng, tên đồng nghĩa chi loài chi Pothos Năm 2012, nghiên cứu chi Pothos Thái Lan, P.C Boyce với cộng ông giới thiệu đầy đủ chi Pothos loài chi Thái Lan kèm theo khóa định loại lồi [11] 1.2 Ở Việt Nam Các nghiên cứu chi Ráy leo Việt Nam phải kể đến cơng trình Gagnepain, năm 1942 ông viết họ Ráy Đông Dương [13] Trong tài liệu ông mô tả xây dựng khóa định loại 12 lồi khu vực có lồi phân bố Việt Nam Năm 1995, P.C Boyce Nguyễn Văn Dư trình bày kĩ lịch sử nghiên cứu lồi P grandis tác giả khu vực mơ tả chi tiết kèm theo hình ảnh, tên khoa học tên địa phương, khu phân bố trích dẫn tài liệu tham khảo [9] Ngồi số tác giả khác Việt Nam nghiên cứu mơ tả lồi chi tác giả Phạm Hoàng Hộ, cỏ Việt Nam tập [6] mơ tả 12 lồi, kèm theo hình vẽ lồi Tuy nhiên ơng khơng đưa khóa định loại lồi chi Khi nghiên cứu chi Ráy leo Việt Nam, luận án tiến sĩ [5], Nguyễn Văn Dư ghi nhận Việt Nam có 10 lồi, xây dựng khóa định loại cho lồi chi, bổ sung nhiều khu phân bố cho loài thông tin khác sinh học sinh thái cơng dụng lồi, mẫu chuẩn lồi Năm 2004, Cây thuốc động vật làm thuốc Việt Nam [1], tác giả mô tả kĩ loài P scandens với khu phân bố sinh thái, cách trồng, cách sử dụng, tính vị, cơng dụng Ngồi số cơng trình đề cập đến số lồi chi Pothos thực vật có ích: Trần Đình Lý cộng (1993) [7] giới thiệu công dụng loài P repens, P scanden; Võ Văn Chi (2012) [8] giới thiệu lồi có cơng dụng làm thuốc P repens, P scandens, P pilulifer, P chinensis Trong số cơng trình nêu trên, cơng trình P.C Boyce (2000) coi tài liệu chuyên khảo mang tính hệ thống chi Pothos khu vực sau tài liệu Gagnepain (1942) Tuy nhiên cơng trình cơng trình viết chung cho khu vực chưa phải cơng trình Việt Nam; bên cạnh từ năm 2000 tới tác giả Nguyễn Văn Dư nhiều tác giả khác bổ sung nhiều thơng tin thành phần lồi, khu phân bố, thực vật dân tộc học, giá trị tài ngun Chính vậy, cơng trình nghiên cứu: “Góp phần nghiên cứu phân loại giá trị tài nguyên chi Ráy leo (Pothos L.) Việt Nam” chúng tơi góp phần nghiên cứu cách đầy đủ có hệ thống phân loại chi Ráy leo (Pothos L.) Việt Nam TÀI LIỆU THAM KHẢO Tài liệu Tiếng Việt Đỗ Huy Bích, Đặng Quang Chung, Bùi Xuân Chương, Nguyễn Thượng Dong, Đỗ Trung Đàm, Phạm Văn Hiên, Vũ Ngọc Lộ, Phạm Duy Mai, Phạm Kim Mãn, Đoàn Thị Nhu, Nguyễn Tập, Trần Toàn (2004), Cây thuốc động vật làm thuốc Việt Nam, 1, tr 415, Nxb KH & KT, Hà Nội Nguyễn Bá (1974), Hình thái học thực vật & 2, Nxb Khoa học Kỹ thuật, Hà Nội Nguyễn Nghĩa Thìn (2007), Phương pháp nghiên cứu thực vật, tr 171, Nxb Đại học quốc gia Hà Nội Nguyễn Tiến Bân (1996), Hướng dẫn viết tắt tên tác giả tài liệu thực vật, 60 tr., Viện Sinh thái Tài nguyên Sinh Vật, Hà Nội Nguyễn Văn Dư (2006), Nghiên cứu phân loại họ Ráy (Araceae Juss) Việt Nam Luận án Tiến sĩ sinh học Phạm Hoàng Hộ (2000), Cây cỏ Việt Nam, 3, tr 337- 340, Nxb Trẻ, Tp Hồ Chí Minh Trần Đình Lý cộng (1993), 1900 lồi có ích Việt Nam, tr 255256, Nxb Thế giới, Hà Nội Võ Văn Chi (2012), Từ điển thuốc Việt Nam, 2, tr 549- 555, Nxb Y học, Tp.Hồ Chí Minh Tài liệu tiếng nƣớc Boyce, P.C & N.V Du (1995), "Pothos grandis (Araceae: Pothoideae) Described and Validated and Architectural Notes of Pothos Subgenus Pothos" Kew Bull 50(4): 753- 759 10 Boyce, P.C (2000), "The genus Pothos (Araceae-Pothoideae-Potheae) of Thailand and Indochina", Blumea, 45(1): 147- 204 11 Boyce, P.C et al (2012), Flora of Thailand, 11(2): 254- 262, Bangkok 41 12 Engler, A (1905), "Araceae-Pothoideae", Das Pflanzenreich, 21(IV.23B): 21- 44, 315- 317 13 Gagnepain, F (1942), "Araceae", Flore Générale de L'Indo-Chine, 6: 1082, Paris 14 Govaert et al (2002), World Checklist and Bibliography of Araceae, pp 423- 434, Kew Publ London 15 Hay, A (1995), The genus Pothos (Araceae: Pothoideae) in New Guinea, Solomon Islands and Australia, Blumea 40: 397- 419, illus En 16 J.D.Hooker (1894), Flora of British india, pp 551- 555 17 Li Heng (1979), Flora reipulicae polularis sinicae, 13(2): 15- 21 18 Mayo, S.J et al (1997), The genera of Araceae Royal Botanic Garden, Kew London 370 p Tài liệu Internet 19 https://www.flickr.com 20 http://showyourplant.com 21 http://plantjdx.com 22 http://vietnamplants.blogspot.com 23 http://www.zhiwutong.com 24 http://www.aroid.org 25 http://phytoimages.siu.edu 26 http://www.indianetzone.com 42 PHỤ LỤC KÝ HIỆU VIẾT TẮT CÁC PHÒNG TIÊU BẢN (Thường gặp mục “Typus” “Mẫu nghiên cứu”) B = British Museum (Natural History), London, UK HM = Herbarium, Institute of Tropical Biology, Ho Chi Minh City, Vietnam (phòng tiêu thực vật, Viện Sinh học nhiệt đới, Tp Hồ Chí Minh) HN= Herbarium, Institute of Ecology and Biological Resources, Hanoi Vietnam (phòng tiêu thực vật, Viện Sinh thái Tài nguyên sinh vật) K = The Herbarium and Library, Royal Botanical Gardens, Kew, Surrey, UK KUN= Kunming Botanical Institute, Academia Sinica, Kunming, Yunnan, China LE= Botanical Institute Komarov, Leningrad (St Petersbourg), RFR (USSR) M = Botanische Staatssamlung, Muenchen, Germany MO= Missouri Botanical Garden, Missouri, USA P= Museum National d' Histoire Naturalle, Paris, France U = Botanical Museum and Herbarium, 106 Lange Neiuwstraat, Utrecht, The Netherlands 43 PHỤ LỤC BẢNG TRA TÊN KHOA HỌC (Chữ in nghiêng tên đồng nghĩa, số in đậm trang mô tả taxon) Araceae 1, Pothos grandis 10, 22 Batis 11 Pothos horsfieldii 30 Batis hermaphrodita 30 Pothos hermaphroditus 30 Goniurus 11 Pothos kerrii 10, 15 Flagellaria repens 27 Pothos lanciforlius 10, 33 Pothos 1, 2, 3, 12 Pothos loureiroi 27 Pothos angustifolius 30 Pothos microphyllus 30 Pothos balansae 19 Pothos penicilliger 33 Pothos cathcartii 19 Pothos pilulifer 5, 10, 17 Pothos chapelieri 30 Pothos repens 5, 10, 27 Pothos chinensis 5, 10, 19 Pothos scandens 5, 10, 30 Pothos cognatus 30 Pothos touranensis 10, 35 Pothos decipiens 30 Pothos warburgii 19 Pothos dzui 10, 25 Pothos yunnanensis 19 Pothos exiguiflorus 30 Pothos zollingerianus 30 Pothos fallax 30 Tapanava 11 Pothos gigantipes 10, 12 Tapanava chinensis 19 44 PHỤ LỤC BẢNG TRA TÊN VIỆT NAM (Chữ in nghiêng tên đồng nghĩa, số in đậm trang mô tả taxon) Cây cườm linh 27 Cơm lênh bưởi 22 Dây cò bộn 31 Dây kim linh 27 Dây thằn lằn 31 Ráy leo 27 Ráy leo dư 25 Ráy leo đà nẵng 35 Ráy leo kê- ri 15 Ráy leo bưởi 22 Ráy leo hẹp 30 Ráy leo lọn 17 Ráy leo rách 33 Ráy leo thân to 12 Ráy leo trung quốc 19 Phước hường trà 27 Voi voi 27 45 PHỤ LỤC MỘT SỐ ẢNH MNH HỌA Ảnh 1: Dạng sống chi Pothos L Việt Nam (Pothos repens) Cây leo, phụ sinh gỗ Bò đất, đá (ảnh: C T Hương, 2013, Vĩnh Phúc) 46 Ảnh 2: Pothos gigantipes Buchet ex P.C Boyce Bông mo Cành mang hoa (ảnh: C T Hương, chụp từ mẫu 1195,(HN)) 47 Ảnh 3: Pothos kerrii Buchet ex P.C Boyce Bông mo Cành mang hoa (ảnh: C T Hương, chụp từ mẫu HAL 583, Phương 7557 (HN)) 48 Ảnh 4: Pothos pilulifer Buchet ex P.C Boyce Cành mang hoa Bông mo Quả (ảnh: C T Hương, chụp từ mẫu Phương 3691, VN 708 (HN)) 49 Ảnh 5: Pothos chinensis (Raf.) Merr Dạng sống bò đá cành mang hoa [19] Bơng mo [20] Quả [21] (ảnh: Sưu tầm từ nguồn internet) 50 Ảnh 6: Pothos grandis Buchet ex P.C Boyce Cành mang hoa Bông mo (ảnh: C T Hương, chụp từ mẫu PhươngVH 4572, 737 (HN)) 51 Ảnh 7: Pothos dzui P.C Boyce Cành mang hoa (ảnh: C T Hương, chụp từ mẫu 532 (HN)) 52 Ảnh 8: Pothos repens ( Lour.) Druce Cành mang hoa [22] Quả [23] (ảnh: Sưu tầm internet) 53 Ảnh 9: Pothos scandens L Dạng sống bò đá [24] Cành mang hoa [25] Quả [26] (ảnh: Sưu tầm internet) 54 Ảnh 10: Pothos lancifolius Hook f Cành mang Bông mo Quả (ảnh: C T Hương, chụp từ mẫu 1190, Lx-VN 4120, 1316 (HN)) 55 ... nghiên cứu: Góp phần nghiên cứu phân loại giá trị tài nguyên chi Ráy leo (Pothos L. ) Việt Nam chúng tơi góp phần nghiên cứu cách đầy đủ có hệ thống phân loại chi Ráy leo (Pothos L. ) Việt Nam CHƢƠNG... 3.1 Hệ thống phân loại chi Ráy leo (Pothos L. ) Việt Nam 10 3.2 Đặc điểm phân loại chi Ráy leo (Pothos L. ) Việt Nam 10 3.3 Khóa định loại l i thuộc chi Ráy leo (Pothos L. ) Việt Nam 12 3.4... phân loại giá trị tài nguyên chi Ráy leo (Pothos L. ) Việt Nam Mục đích nghiên cứu Hồn thành cơng trình khoa học phân loại giá trị tài nguyên chi Ráy leo (Pothos L. ) Việt Nam cách có hệ thống, góp