TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN BỘ MÔN NGỮ VĂN TRẦN THỊ HUYỀN TRÂN MSSV: 6106439 ĐẠO HỌC VÀ SỰ THĂNG TIẾN TRONG SÁCH LUẬN NGỮ Luận văn tốt nghiệp đại học Ngành Ngữ Văn Cán bộ hướng dẫn: ThS.GV. TẠ ĐỨC TÚ Cần Thơ, 2013 LỜI CẢM ƠN Trải qua bốn năm học tập và rèn luyện trên giảng đường đại học, được sự dìu dắt và tiếp thu những kinh nghiệm quý báu từ quý thầy cô. Đó là những hành trang bổ ích và vô giá để sinh viên vững bước vào đời. Luận văn tốt nghiệp là bước ngoặt đánh dấu sự kết thúc quá trình học tập của bốn năm Đại học, là chiếc chìa khoá mở ra cánh cửa tương lai. Với thời gian gần một năm tìm tòi, nghiên cứu dưới sự hướng dẫn của thầy Tạ Đức Tú và sự cố gắng của bản thân, đến nay đề tài Luận văn Đạo học và sự thăng tiến trong sách Luận Ngữ đã được hoàn thành. Tôi thật sự vui mừng và xin chân thành gửi lời biết ơn sâu sắc đến thầy Tạ Đức Tú – người đã dành rất nhiều thời gian tâm huyết, cung cấp những tài liệu hữu ích và tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình tìm hiểu và nghiên cứu đề tài. Xin chân thành gửi lời cảm ơn đến quý thầy cô đang công tác tại Trường Đại học Cần Thơ, đặc biệt là quý thầy cô trong Bộ môn Ngữ Văn của Khoa Khoa Học Xã Hội & Nhân Văn và quý thầy cô của Bộ môn Sư phạm Ngữ Văn – Khoa Sư Phạm đã tận tình dạy bảo truyền đạt những kiến thức trong suốt quá trình học tập để làm nền tảng trong việc nghiên cứu và thực hiện đề tài luận văn. Đồng thời, tôi xin chân thành gửi lời cảm ơn đến cô Cố vấn Lê Thị Nhiên cùng tập thể ngành Ngữ Văn khoá 36, các bạn lớp Ngữ Văn 2 – K36 cùng các bạn trong nhóm luận văn đã quan tâm giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Cảm ơn gia đình đã hết lòng ủng hộ, động viên và tạo mọi điều kiện tốt nhất để con có thời gian và tinh thần hoàn thành luận văn này. Nhân đây tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến quý thầy cô, cán bộ công nhân viên đang công tác tại Trung tâm Học Liệu, Thư viện Khoa Sư Phạm – Đại Học Cần Thơ, Thư viện Thành phố Cần Thơ, đã tạo mọi điều kiện tốt nhất để tôi trực tiếp khảo sát, tiếp cận, thu thập tài liệu tham khảo để viết về đề tài này. Mặc dù người viết đã rất cố gắng trong việc đi sâu vào khai thác nghiên cứu vấn đề. Tuy nhiên không thể tránh khỏi những thiếu sót, rất mong nhận được những đóng góp quý báu từ quý thầy cô và các bạn để luận văn được hoàn thiện hơn. Cần Thơ, ngày 17 tháng 11 năm 2013 Sinh viên thực hiện Trần Thị Huyền Trân 1 ĐỀ CƯƠNG TỔNG QUÁT ĐẠO HỌC VÀ SỰ THĂNG TIẾN TRONG SÁCH LUẬN NGỮ PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 2. Lịch sử nghiên cứu 3. Mục đích nghiên cứu 4. Phạm vi nghiên cứu 5. Phương pháp nghiên cứu PHẦN NỘI DUNG CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1. Tác giả Khổng Tử 1.1.1. Cuộc đời 1.1.2. Vai trò của Khổng Tử đối với Nho giáo 1.1.3. Sự nghiệp của Khổng Tử 1.2 Tác phẩm Luận ngữ 1.2.1. Bối cảnh ra đời 1.2.2. Những nội dung chính 1.2.3. Vai trò của Luận ngữ trong hệ thống tư tưởng Nho gia CHƯƠNG 2. ĐẠO HỌC TRONG SÁCH LUẬN NGỮ 2.1. Phương pháp học: 2.1.1. Học phải biết suy nghĩ 2.1.2. Học đi đôi với hành 2.1.3. Hỏi để học và học ở mọi nơi 2.2. Giá trị của việc học 2.2.1. Học tập là niềm vui 2.2.2. Học để tu dưỡng phát huy giá trị bản thân 2 2.2.3. Học để hành đạo, giúp đời CHƯƠNG 3. QUAN ĐIỂM SỰ THĂNG TIẾN TRONG SÁCH LUẬN NGỮ 3.1. Thăng tiến gắn liền với ý thức, trách nhiệm của bản thân 3.2. Thăng tiến vì sự yên ổn, tiến bộ xã hội PHẦN KẾT LUẬN TÀI LIỆU THAM KHẢO MỤC LỤC 3 KÍ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT TCN : Trước công nguyên. CNH – HĐH : Công nghiệp hoá – Hiện đại hoá. UNESCO: Tổ chức giáo dục, khoa học và văn hoá của Liên hợp quốc ( United Nations Educational Scientific and Cultural Organization) 4 PHẦN MỞ ĐẦU 5 1.Lí do chọn đề tài: Nền văn minh Trung Hoa là một trong những nền văn minh xuất hiện sớm nhất của nhân loại với chiều dài hơn bốn nghìn năm phát triển xuyên suốt. Có thể nói, văn minh Trung Hoa là một trong những cái nôi của văn minh thế giới nó tồn tại và phát triển liên tục, thuộc nhiều lĩnh vực. Bên cạnh những phát minh, phát kiến về văn hoá, khoa học kĩ thuật, văn minh Trung Hoa còn là nơi sản sinh ra với những triết lí, triết học với những nhà văn nhà hiền triết được lưu danh muôn thuở. Trong đó có thể nhắc đến Khổng Tử một nhà tư tưởng nhà triết học nhà giáo dục nổi tiếng của xã hội Trung Hoa. Ông được biết đến với sự gắn liền với Nho giáo hay còn gọi là Khổng giáo. Đóng góp này rất lớn, Khổng Tử là người đầu tiên ghi chép lại một cách công phu và toàn bộ những kiến thức của Nho giáo. Trong lịch sử Trung Hoa cổ đại, Nho giáo, Nho gia (đạo Nho) là một thuật ngữ bắt đầu từ chữ Nho, theo Hán tự từ Nho gồm từ nhân (người) đứng gần chữ nhu. Nho gia còn được gọi là nhà Nho người đã học sách thánh hiền được thiên hạ cần để dạy bảo người đời ăn ở hợp luân thường, đạo lý…Nhìn chung Nho là một danh hiệu chỉ người có học thức, biết lễ nghĩa. Khổng Tử là người sáng lập và phát triển học thuyết Nho giáo ở Trung Quốc. Hơn hai nghìn năm qua, tư tưởng Nho giáo ảnh hưởng đối với Trung Quốc không chỉ về chính trị, văn hoá, tư tưởng...mà còn thể hiện trong hành vi và phương thức tư duy của mỗi con người Trung Quốc. Khi học thuyết Khổng Tử mới xuất hiện không trở thành tư tưởng chủ yếu ngay mà mãi đến thế kỷ thứ hai trước công nguyên, Trung Quốc lúc đó đã là một nhà nước theo thế độ tập quyền trung ương lớn mạnh và thống nhất. Kẻ thống trị phát hiện lý luận của Khổng Tử rất thích hợp cho giữ gìn sự ổn định của xã hội phong kiến nên xác định nó là tư tưởng học thuyết chính thống của quốc gia. Có học giả nước ngoài thậm chí coi tư tưởng Nho giáo là tư tưởng tôn giáo của Trung Quốc. Trong thực tế, trường phái Nho giáo chỉ là một trong rất nhiều trường phái thời cổ Trung Quốc, nó là một tư tưởng triết học chứ không phải là tôn giáo, chẳng qua là do được coi là tư tưởng chính thống trong xã hội phong kiến hơn hai nghìn năm ở Trung Quốc và có ảnh hưởng tới một số nước ở châu Á trong đó Việt Nam. Đức Khổng Tử nêu lên ngũ luân với thuyết chính danh và chữ nhân để làm chuẩn mực cho mọi sinh hoạt chính trị và an sinh xã hội. Qua đó Luận ngữ là cuốn sách ghi lại tư tưởng và lời nói của Khổng Tử. Cuốn sách này trong thời cổ đại Trung Quốc chẳng khác nào như kinh thánh của các dân tộc Á Đông. Nếu là dân thường phải 6 lấy tư tưởng của cuốn sách này để qui phạm đời sống của mình, nếu là một quan lại cũng phải am hiểu sâu cuốn sách này. Trong lịch sử Trung Hoa có cách nói rằng nửa cuốn Luận ngữ có thể thống trị thiên hạ, ý nói chỉ cần biết một nửa trong Luận ngữ là đủ để quản lý đất nước. Trong thực tế Luận ngữ không phải là cuốn sách tràn đầy giáo thuyết mà là một cuốn sách nội dung phong phú, ngôn ngữ sinh động, lấp lánh ánh hào quang trí tuệ. Trong cuốn sách này những lời nói của Khổng Tử đề cập tới rất nhiều mặt, như đọc sách, âm nhạc, du ngoạn, kết bạn, lòng nhân, học tập, thăng tiến hay cách làm người quân tử... Học thuyết Khổng Tử có nội dung phong phú, trong đó có nhiều thứ đến nay vẫn có giá trị rất cao. Trong Luận ngữ có nhiều lời nói đến nay đã trở thành tục ngữ được người Trung Quốc thường xuyên sử dụng. Như “trong ba người đồng hành ắt có thầy của ta”[11;tr.130], ý nói mỗi người đều có sở trường riêng, bởi vậy giữa con người cần phải học tập lẫn nhau. Tóm lại Nho học là dòng văn hoá Trung Hoa cổ đại, nó đã góp phần làm nên tính cách con người, tâm lý dân tộc Trung Hoa và ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triền văn hoá phương Đông. Nho học bao hàm nhiều nội dung triết học phong phú và đa dạng, trong đó có quan điểm giáo dục của Khổng Tử và sau này được Mạnh Tử kế thừa và phát triển. Nho học coi giáo dục loài người là đề cao vai trò của văn hoá giáo dục, coi giáo dục học vấn là con đường quan trọng để thúc đẩy xã hội phát triển và làm nên bản sắc con người. Mặc dù những quan điểm của Khổng Tử về mục đích, chủ trương, nội dung, phương pháp của ông đưa ra cách đây hàng thế kỷ nhưng hiện nay nó vẫn mang ý nghĩa thời sự. Hiện nay, khi cánh cửa của nền kinh tế tri thức đang mở cửa ra, hướng nhân loại vào kỷ nguyên khoa học và công nghệ, khi mà việc học tập thường xuyên, suốt đời trở thành hiện thực. Riêng ở Việt Nam: “Giáo dục và đào tạo có sứ mệnh nâng cao dân trí, phát triển nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, góp phần quan trọng phát triển đất nước, xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam. Phát triển giáo dục và đào tạo cùng với phát triển khoa học công nghệ là quốc sách hàng đầu; đầu tư cho giáo dục và đào tạo là đầu tư phát triển. Đổi mới toàn diện giáo dục và đào tạo theo nhu cầu phát triển của xã hội”[3, tr.77]. Tuy nhiên, bên cạnh những tiến bộ và thành tích đã đạt được, giáo dục ở nước ta vẫn còn nhiều yếu kém, vẫn còn nhiều vấn đề bất cập mà đáng quan tâm nhất là chất lượng và hiệu quả giáo dục còn 7 thấp. Chưa giải quyết đồng bộ ba nhiệm vụ của giáo dục: “dạy chữ”, “dạy nghề”, và “dạy người”. Hiện nay, Đảng và Nhà nước ta tiếp tục đẩy mạnh “đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục”, đó là một nhiệm vụ với nhiều thách thức to lớn. Vì vậy việc nghiên cứu những quan điểm giáo dục của Khổng Tử là vấn đề hết sức cần thiết, có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. Để góp phần tìm hiểu chuyên sâu hơn vào vấn đề người viết xin nghiên cứu về “ Đạo học và sự thăng tiến” qua sách Luận ngữ của Khổng Tử để thấy rõ những tư tưởng giáo dục của Khổng Tử. Tìm hiểu về cách thức học để đạt đến những ước mơ hoài bảo. Cũng như những luân thường đạo lí và tinh thần cầu tiến của người quân tử trong xã hội cũng được thực hiện trong bài viết. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề: Cho đến nay, có rất nhiều công trình nghiên cứu về tư tưởng của Nho giáo nói chung cũng như của Khổng Tử nói riêng. Vấn đề này ngày càng được quan tâm hơn trong nghiên cứu và giảng dạy Nho giáo cũng như lịch sử Nho giáo, lịch sử tư tưởng Trung Quốc và Việt Nam. Liên quan đến đề tài luận văn, có thể kể đến một số công trình tiêu biểu sau: Tứ thư tập chú của Chu Hy (Nguyễn Đức Lân dịch và chú giải, Nxb. Văn hóa - Thông tin, năm 1998). Chu Hy (1130-1200) là một nhà Nho, nhà kinh học nổi tiếng đời Tống, ông đã chú giải bốn sách: “Đại học, Trung dung, Luận ngữ và Mạnh Tử”, gộp lại thành bộ Tứ thư - tập sách gối đầu giường của nhiều thế hệ nho sĩ, trí thức. Tác phẩm đã chú giải rõ ràng về những tư tưởng của Nho giáo trong Tứ thư, qua đó chúng ta có thể hiểu rõ hơn tư tưởng của Khổng Tử được thể hiện trong đó về tất cả mọi lĩnh vực, mọi khía cạnh. Đặc biệt khi chú giải sách Luận ngữ, tác giả cũng đã làm rõ, làm nổi bật nhiều nội dung cơ bản của sách về con người, đạo đức, giáo dục.v.v. Lã Trấn Vũ với cuốn Lịch sử tư tưởng chính trị Trung Quốc (Trần Văn Tấn dịch, Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1964). Lã Trấn Vũ là một trong những học giả nổi tiếng của Trung Quốc, ông đã viết rất nhiều tác phẩm về sử học, triết học, kinh tế. Trong quá trình nghiên cứu của mình, ông đã vận dụng các quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin để nghiên cứu các vấn đề khoa học xã hội mà ông quan tâm. Trong tác phẩm Lịch sử tư tưởng chính trị Trung Quốc, ông đã trình bày và đánh giá khá toàn diện, sâu sắc quá trình hình thành phát triển các tư tưởng, học thuyết của Nho giáo, Đạo gia, Pháp gia v.v. Khi trình bày tư tưởng của Khổng Tử, đặc biệt là trong sách Luận ngữ, ông đã đề cập đến nhiều tư 8 tưởng của Khổng Tử thể hiện trong sách Luận ngữ như tư tưởng về con người, về đạo đức, về giáo dục v.v. Đồng thời, cũng trong cuốn sách này, Lã Trấn Vũ còn chỉ ra những mặt tích cực và hạn chế chủ yếu trong tư tưởng của Khổng Tử. Trong tác phẩm Nho giáo của Trần Trọng Kim, khi đề cập đến Khổng Tử và tư tưởng của ông, tác giả cũng chủ yếu thông qua sách Luận ngữ để trình bày những vấn đề đó. Tác giả chỉ ra rằng, Luận ngữ thể hiện chủ yếu những tư tưởng cơ bản của Khổng Tử về con người, đạo đức, giáo dục v.v. Trần Trọng Kim cho rằng, theo Khổng Tử, bản tính con người vốn là lành, người có tính ác là do hoàn cảnh và có thể giáo dục con người trở thành thiện; con người phải có nhân, lễ, nghĩa, phải thực hiện “Chính danh định phận”. Từ việc nhìn nhận và lý giải thực trạng của xã hội đương thời, dân tình khổ sở vì tình trạng vua chúa tranh giành đoạt lợi và thiên hạ loạn lạc, Khổng Tử muốn đem cái đạo lớn của thánh hiền mà khuyên răn mọi người, giáo hóa đạo đức cho mọi người để mọi người có đạo đức, xã hội có đạo đức, gia tề, quốc trị, thiên hạ bình an. Hai bộ giáo trình của Bộ giáo dục và đào tạo là “Giáo trình triết học Mác-Lênin và Lịch sử triết học” đã trình bày những nội dung cơ bản của Nho giáo nói chung và của Khổng Tử nói riêng. Đặc biệt là, trong khi trình bày những nội dung chủ yếu của Nho giáo Trung Quốc, các tác giả đã trình bày và đánh giá khái quát tư tưởng của Khổng Tử về con người, đạo đức, giáo dục v.v. Và các tác giả đã đi đến kết luận rằng, Khổng Tử là người sáng lập nên trường phái Nho giáo, những tư tưởng của Khổng Tử là cơ sở để các nhà Nho về sau kế thừa và phát triển. Ngoài những công trình nghiên cứu trên đây, liên quan đến nội dung đề tài luận văn, còn có rất nhiều công trình nghiên cứu, nhiều bài viết được đăng trong các Kỷ yếu, Hội nghị và hội thảo khoa học, các Tạp chí khoa học như: Việc nghiên cứu Khổng Tử và Nho giáo ở Trung Quốc trong thập kỷ 80 (Phan Văn Các, Tạp chí Triết học, số 1, 1991); Tìm hiểu tư tưởng của Nho giáo ( Minh Anh, Tạp chí Triết học, số 12, 2002); Về quá trình Nho giáo du nhập vào Việt Nam (Từ đầu công nguyên đến thế kỷ XIX) ( Doãn Chính, Nguyễn Sinh Kế, Tạp chí Triết học, số 9, 2004); Nghiên cứu con người giáo dục và phát triển thế kỷ XIX (Kỷ yếu công trình khoa học, Hà Nội, 1995); Nho học và Nho học ở Việt Nam, một số vấn đề lý luận và thực tiễn ( Nguyễn Tài Thư, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội, 1997); Vấn đề bản chất con người trong Nho giáo Trung Quốc cổ đại của Nguyễn Văn Thọ (Tạp chí Triết học, số 1, năm 2005), Tình hình nghiên cứu và hoạt động của giới Nho học Trung Quốc mấy năm nay của GS.TS.Nguyễn Tài Thư (Tạp 9 chí Triết học, số 8, năm 2007), Phạm trù Đức trong học thuyết của Khổng Tử của Trần Nguyên Việt (Tạp chí Triết học, số 3, năm 2004). Luận văn này, trên cơ sở tiếp thu và kế thừa những thành quả nghiên cứu từ những công trình nghiên cứu đã có về tư tưởng của Khổng Tử trong sách Luận ngữ và từ phương pháp tiếp cận triết học đi kèm theo văn học, người viết luận văn cố gắng tập trung trình bày một cách có hệ thống và toàn diện những nội dung cụ thể, những vấn đề chủ yếu trong tư tưởng của Khổng Tử về đạo học và tinh thần cầu tiến được thể hiện trong sách Luận ngữ. 3. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận văn là tìm hiểu khai thác về “ Đạo học và sự thăng tiến trong Luận ngữ” của Khổng Tử. Nhằm góp phần tìm hiểu những tư tưởng của đạo học và ý chí cũng như con đường để người quân tử, kẻ sĩ thăng tiến trong tư tưởng của Khổng Tử. Qua đó rút ra những bài học kinh nghiệm quý báu cho bản thân nói riêng và những kiến thức liên hệ với thực tế nói chung. Luận văn còn góp phần vào việc nghiên cứu về văn học Trung Quốc góp phần tìm hiểu những giá trị văn học cũng như văn hoá của dân tộc Á Đông. Từ đó góp phần tăng tình hữu nghị giữa hai nước Việt – Trung. 4. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận văn tập trung chủ yếu vào sách Luận ngữ được Nguyễn Hiến Lê chú dịch của nhà xuất bản Văn học. Tuy vậy, ngoài sách Luận ngữ tư tưởng của Khổng Tử còn được thể hiện trong các sách khác của bộ Tứ thư (sách Đại học, sách Trung dung và sách Mạnh tử) với sự chú giải của Trần Trọng Sâm và Kiều Bách Vũ Thuận biên dịch. Ngoài ra bài luận văn còn tìm hiểu thêm một số tài liệu cũng như tư liệu khác như các bài viết, bài phê bình, nhận xét của nhiều tác giả, một số đề tài khác để bổ sung hoàn chỉnh bài viết một cách tốt nhất. 5. Phương pháp nghiên cứu Trên tinh thần học hỏi, tìm hiểu để làm rõ về đề tài “Đạo học và sự thăng tiến” trong tác phẩm Luận ngữ của Khổng Tử , bài viết kế thừa những công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài nhằm dựa trên cơ sở đó mà sử dụng những phương pháp văn học để tìm hiểu về thông dụng đến đề tài. Phương pháp phân tích thao tác này được vận dụng nhiều nhất trong bài viết. Việc tìm hiểu để đưa ra những lý lẽ, luận điểm dẫn chứng từng phần để đi sâu vào luận văn. 10 Phương pháp liệt kê dùng thao tác liệt kê cũng là một phương pháp được nghiên cứu trong bài viết. Ở đây liệt kê từng câu nói, từng lời dạy của Khổng Tử để làm dẫn chứng cho quá trình phân tích những luận điểm, đó cũng là những dẫn chứng nhằm thuyết phục người đọc, người xem bài viết một cách thiết thực hơn. Phương pháp tổng hợp sau quá trình đưa ra những lí lẽ, luận điểm người viết dùng phương pháp tổng hợp từ những nội dung của phương pháp phân tích và liệt kê để rút ra những nhận định mang tính chất về hai vấn đề chính là “Đạo học và sự thăng tiến” trong Luận ngữ của Khổng Tử. 11 PHẦN NỘI DUNG 12 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG 1.1 Tác giả Khổng Tử 1.1.1 Tiểu sử về Khổng Tử Khổng Tử ( 551- 479 TCN) là một nhà tư tưởng, nhà giáo dục vĩ đại trong lịch sử, là người sáng lập ra học phái Nho gia. Ông có công lớn trong việc chỉnh lí, nghiên cứu và truyền bá văn hoá cổ Trung Hoa. Tư tưởng và học thuyết của ông đã cống hiến cho nền văn học Trung Quốc nói riêng và nền văn minh nhân loại nói chung những giá trị bất hữu. Khổng Tử tên Khâu, tự là Trọng Ni, người ấp Trâu nước Lỗ cuối thời Xuân Thu (làng Xương Bình, huyện Khúc Phụ, tỉnh Sơn Đông ngày nay). Tổ tiên của Khổng Tử vốn là hậu duệ Ân Thương. Sau khi nhà Chu diệt nhà Ân. Chu Thành vương phong cho anh Thương Trụ vương là Vi Tử Khởi đất Tống, kiến đô ở Thương Khâu ( thuộc Thương Khâu, tỉnh Hà Nam ngày nay). Sau khi Viên Tử Khởi chết, người em trai là Vi Trọng kế vị làm Tống công thì lại nhường ngôi cho người em trai. Từ đó về sau, hậu duệ của Phất Phụ Hà không kế thừa vương vị nữa mà được phong làm Khanh. Từ đời thứ năm Phất Phụ Hà truyền đến đời thứ sáu của Khổng Tử là Khổng Phụ Gia. Từ đó con cháu đời sau lấy họ Khổng. Khổng Phụ Gia truyền được ba đời, thì đến đời Khổng Phụ Thúc là tằng tổ của Khổng Tử, Khổng Phụ Thúc lánh nội loạn ở nước Tống dời đến nước Lỗ. Cha của Khổng Tử là Thúc Lương Ngột, làm quan võ ở nước Lỗ đảm nhiệm chức Đại Phu Trâu ấp nên được gọi là “Trâu Thúc Ngột”. Thúc Lương Ngột cưới Thị Thi sinh được chín người con gái không có con trai, sau đó người thiếp sinh được một người con trai tên Mạnh Bì có tật ở chân, không gánh được việc thờ phụng. Về già ông cưới người vợ trẻ tên Nhan Trưng Tại và sinh được Khổng Tử. Theo truyền thuyết Khổng Tử khi sinh ra trên đầu gồ, giữa lõm bà mẹ Nhan Thị lại đi cầu tự tại núi Ni Khâu mà mang thai Khổng Tử vì thế cha mẹ Khổng Tử đặt tên là Khâu, tự là Trọng Ni. Khi Khổng Tử lên ba tuổi thì người cha bị bệnh qua đời, bà mẹ đưa con rời khỏi Trâu ấp đến cư trú tại làng Quyết của quốc đô Khúc Phụ. Lúc này gia cảnh đã trở nên nghèo khó. Khổng Tử từ nhỏ đã thông minh, hiếu học trong các trò chơi tuổi thơ của ông thường bày các đồ vật tế lễ, bắt chước lễ nghi cũng tế của người lớn. Năm mười một tuổi từng học Chu Lễ với Lỗ Thái Sư, đến năm mười hai tuổi nắm vững nhiều tri thức văn hoá, được ngợi ca là “bác học hiếu lễ” (học rộng chuộng lễ nghĩa). Đến năm hai 13 mươi tuổi thì mẹ qua đời. Lúc này Khổng Tử đã từng làm tướng lễ ( giúp việc cúng tế lễ nghi và theo nghề Nho. Nho thời cổ vốn là một nghề trong xã hội được phân hoá từ vu lại chúc bốc. Người làm nghề này đều phải có tri thức văn hoá lễ nhạc nhất định, chuyên tướng lễ cho các gia đình quý tộc, chủ trì hôn tang tế tự. Sau đó Khổng Tử làm uỷ lại ( quản lí bãi kho), thừa điền ( quản lí gia súc) , còn làm sử quan cho nhà quý tộc Quý thị. Vì Khổng Tử đã từng làm Nho , sau này lại trở thành học giả nổi tiếng, cho nên học phái mà ông sáng lập được gọi là Nho gia. Năm 517 TCN, Khổng Tử ba mươi lăm tuổi, nước Lỗ xảy ra nội loạn, ông rời Lỗ đến đề làm gia thần cho quý tộc Cao Chiêu Tử . Được họ Cao tiến cử, Tề Cảnh Công từng hỏi Khổng Tử về phép trị nước. Vài năm sau trong hàng đại phu nước Tề có kẻ muốn hảm hại Khổng Tử, ông bèn rời Tể trở về Lỗ. Đương thời nước Lỗ cũng đang đứng trước sự rối loạn về chính trị, giai cấp quý tộc tranh quyền đoạt lợi. Riêng Khổng Tử không muốn làm quan, chỉ chuyên tâm vào việc chỉnh lí thư tịch văn hoá như thi, thư, lễ, nhạc, dịch,….Đồng thời mở trường dạy học, thu nhận học trò, nổ lực chấn hưng sự nghiệp giáo dục. Năm Khổng Tử 51 tuổi, Lỗ Định Công cử ông làm Trung Đô ấp Tể ( Trung Đô là tên ấp ở Sơn Đông, phía tây Sông Phấn), nắm giữ công việc hành chính của một vùng đất, rất có thành tích. Một năm sau ông được cử làm Tư không, chủ quản việc xây dựng. Sau đó được thăng làm Đại tư khấu, chủ quản tư pháp, quyền tể tướng kiêm công việc ngoại giao. Trong thời gian chấp chính, Khổng Tử nghiêm khác trừng trị bọn phản loạn, nêu cao trật tự kỉ cương, chấn chỉnh trật tự xã hội, khiến cho bá tánh tuân thủ luật pháp, ra đường không nhặt của rơi, người thập phương đến đều được chăm sóc. Tuy Khổng Tử mới nhậm chức quyền tể tướng được ba tháng mà nước Lỗ đã được trị lí yên bình. Nước Tề thấy Khổng Tử sợ rằng nước Lỗ sẽ cường thịnh là mối đe doạ uy hiếp đối với nước Tề, bèn tìm cách phá hoại. Nước Tề tuyển chọn 80 gái đẹp, 120 ngựa hay, 30 cỗ xe tốt dâng tặng cho vua nước Lỗ. Quả nhiên khi nhận được những món quà trên vua nước Lỗ đã chìm trong tửu sắc ba ngày liền không thượng triều vấn chính. Khổng Tử vô cùng thất vọng đối với vua Lỗ. Năm 497 TCN, Khổng Tử rời nước Lỗ bắt đầu chuyến chu du liệt quốc. Lần đi này, Khổng Tử trước sau đã đi qua các nước Vệ, Tào, Tống, Trần, Sái, Sở…tổng cộng mười sáu năm mà không được trọng dụng. Đến năm 484 TCN Khổng Tử đã 68 tuổi quay về nước Lỗ. 14 Khổng Tử vào những năm cuối đời, một mặt tiếp xúc chỉnh lí điển tịch văn hoá, chuyên tâm biên soạn sách Xuân Thu lịch sử nước Lỗ, một mặt mở rộng sự nghiệp quy mô giáo dục. Tương truyền đệ tử có ba nghìn người, trong đó số đệ tử nổi tiếng tinh thông lục nghệ có bảy mươi hai người. Năm 497 TCN, Khổng Tử 73 tuổi, ốm bảy ngày và qua đời trên quê hương nước Lỗ. Hai năm sau vua nước Lỗ cho xây dựng lại ngôi nhà của Khổng Tử thành Khổng miếu, đây là nơi các bậc Đế vương đến tế tự Khổng Tử. Ngày nay Khổng lâm, Khổng miếu, Khổng phủ được Tổ chức Khoa học văn hoá Liên hợp quốc xếp vào di sản văn hoá thế giới. Cuộc đời của Khổng Tử là cuộc đời của một nhà giáo dục chân chính, một bậc thầy vĩ đại không phải là chỉ riêng Trung Hoa mà còn cho cả thế giới loài người. Với Khổng Tử địa vị của ông đã được người đời xưa nâng lên trên cả địa vị của ông cha trong gia đình . “ quân, sư, phụ” sau vua là đến ông rồi sau hết mới đến cha. Người cha cũng có bổn phận dạy dỗ, giáo dục con cái của mình, nhưng trong xã hội xưa người dạy dỗ con mình nhiều nhất, người theo dõi săn sóc vun xới cái vườn kiến thức và đạo đức của con mình biến nó thành một vườn hoa tươi tốt người đó không ai ngoài khác hơn là người thầy. Làm cho một người trở thành một người có kiến thức có đạo đức sống xứng đáng với ý nghĩa cao đẹp của con người đó là công của thầy dạy dỗ, của người biết mang trong mình cái trọng trách “hối nhân bất quyện” (dạy người không biết mệt). Khổng Tử đã ý thức được sứ mạng cũng như thiên chức cao quý của một lương sư. Sứ mạng cũng như thiên chức đó là truyền bá cho người đời đạo làm người hay luân thường đạo lí, lối sống thế nào để cho cá nhân, gia đình, quốc gia, xã hội loài người được tốt đẹp, trật tự, hòa bình. Hậu thế đã tôn sùng ông như bậc thầy của muôn đời bậc “vạn thế sư biểu”. Những bài học của ông chứa đựng nhiều giá trị mà người đời sau phải công nhận và học hỏi. 1.1.2. Vai trò của Khổng Tử đối với Nho giáo Theo Tào Thượng Bân: “ Thời kì được các học giả thống nhất gọi là thời kì Tiên Tần kéo dài khoảng 300 năm, tính từ khi Khổng Tử sinh ra (551 TCN) đến khi Tần Thuỷ Hoàng thống nhất thiên hạ (221 TCN ) [1;tr.26], tức giai đoạn Xuân Thu cho đến Chiến Quốc. Khi đó vương thất nhà Chu đã suy vong, các nước chu hầu đánh chiếm lẫn nhau, chiến tranh liên miên không lúc nào ngưng, chế độ phong kiến tan vỡ, trật tự truyền thống mất đi, chế độ tỉnh điền cũng bị phá hoại, gây nên hiện tượng 15 chênh lệch giàu nghèo. Trước tình hình thời đại đầy biến động như vậy, các bậc chí sĩ hiền nhân đều hăm hở ra cứu giúp đời. Thêm vào đó tầng lớp quý tộc sa sút, lớp bình dân nổi lên, nền giáo dục dần dần được phổ cập, tư tưởng và ngôn luận được tự do, cùng đó là không khí chiêu nạp nhân tài giữa các nước, điều này đã thúc đẩy mau chóng sự phát triển của học thuật Chiến Quốc, học thuật Bách gia. Tuy Lão Trang, Danh gia, Mặc gia đều tranh tiếng trong đời, nhưng chỉ có riêng học thuyết nhân văn của Nho giáo là phát triển rực rỡ trong suốt mấy nghìn năm và được người sau suy tôn lên địa vị thánh triết. Sở dĩ được như vậy là do Nho giáo lấy con người làm bản vị, đề xướng học thuyết nhân văn đức giáo nhân chính ( giáo hoá bằng đức, cai trị bằng nhân). Đó là học thuyết có thể mở rộng lòng người, thực thi ân đức. Khổng Tử là người sáng lập ra đạo Nho. Ông đã thừa kế tiền nhân, phát huy quan điểm của đạo nhân, lấy quan điểm đạo đức làm trung tâm học thuyết, xây dựng triết học đạo nhân, cũng tức là triết học nhân văn mang tính nhân bản chủ nghĩa. Trong đó lễ nhạc là biểu hiện chính của văn đức, Khổng Tử chọn để dạy, là nguồn gốc chủ yếu của tư tưởng nhân văn trong học thuyết về nhân và lễ của Khổng Tử. Tuy nhiên, vị tôn sư của Nho gia thường tự nói mình chỉ thuật lại cái mới chứ không lập cái mới, tin và ham cổ. Điều đó sự hình thành tư tưởng của Khổng Tử có bối cảnh lịch sử sâu xa, có mẫu mực từ những việc từ trước của tiền nhân làm căn cứ cho những thay đổi, sau đó dựng gốc dấy ngọn, vun đắp bên trong để tiến xa ra ngoài, học vấn rộng mà tuân theo lễ, tạo thành hệ thống triết học đạo đức qui mô đồ sộ, phát huy tinh thần Nho gia mạnh mẽ, thấm đẫm trong tâm linh dân tộc Trung Hoa, kết thành một phần di sản quan trọng của nền văn hoá Trung Quốc. Đó là thành tựu to lớn của Nho học Tiên Tần, cũng là cống hiến vĩ đại của Khổng Tử, mãi mãi giữ vị trí hàng đầu trong lịch sử triết học Trung Quốc cũng như trên thế giới. 1.1.3 Sự nghiệp của Khổng Tử Khổng Tử san định (thu nhặt, ghi chép, sắp xếp lại) sáu tác phẩm lớn, đó là Kinh thi (chép về thơ ca dân gian thời trước), Kinh thư (chép các biến cố xảy ra trong các đời vua trước), Kinh lễ (chép các lễ nghi tế tự trong triều), Kinh nhạc (chép về các nhạc khí và nhạc lý xưa), Kinh dịch (chép về hệ thống triết học Đông phương cổ đại dựa trên thuyết âm dương, bát quái – có thuyết cho rằng Kinh dịch có nguồn gốc Bách Việt) và Kinh Xuân Thu (là một bộ sử biên niên nước Lỗ chép lại các sự kiện xảy ra từ 722 – 481 TCN). Trừ Kinh nhạc đã bị thất lạc, năm bộ kinh còn lại được lưu truyền 16 đến nay gọi là Ngũ kinh, cùng với Tứ thư (Luận ngữ, Đại học, Trung dung, Mạnh Tử) coi như là chín bộ sách kinh điển gối đầu của Nho gia. Luận ngữ không phải là sách do Khổng Tử soạn, mà là sách do các học trò của ông ghi lại những lời dạy của thầy. Đại học là sách do cháu nội Khổng Tử là Khổng Cấp viết nên. Trung dung do học trò Khổng Tử, cũng là thầy dạy của Khổng Cấp là Tăng Sâm viết nên. Mạnh Tử do Mạnh Kha, nhà Khổng học sống sau Khổng Tử khoảng 100 năm soạn nên. Những nguyên lý chính của học thuyết Khổng Tử. Khổng Tử coi trọng việc tu dưỡng đạo đức, tài năng cá nhân nâng lên thành một nguyên tắc sống, ứng xử qua câu nói: “Cách vật, trí tri, thành ý, chánh tâm, tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”. Có năm đức tính phân biệt bậc quân tử và kẻ tiểu nhân là nhân, lễ, nghĩa, trí, tín (gọi là thuyết Ngũ thường). Trong mối quan hệ xã hội, ông chủ trương tôn trọng các giá trị có tính giống như mối quan hệ quân sư phụ (vua – thầy – cha gọi là thuyết tam cương). Trong cách ứng xử, ông chủ trương đạo Trung thứ ( trung là đi con đường ngay thẳng, chân chính trong tư duy và hành động, thứ là khoan dung với người đối đãi, điều gì mình không thích thì đừng làm cho người khác, kỷ sở bất dục,vật thi ư nhân). Về nguyên tắc chính trị, ông chủ trương thuyết Chính danh (quân quân, thần thần, phụ phụ, tử tử tức là vua cho ra vua, bề tôi cho ra bề tôi, cha ra cha và con ra con, tôn ti trật tự rõ ràng) ai ở ngôi nào có phận sự của ngôi ấy, không lẫn lộn trắng đen. Có thể nói học thuyết Khổng Tử chú trọng đến những nguyên tắc sống là chính. Khổng giáo hay nói chính xác hơn là Khổng học, là toàn bộ học thuyết căn cứ trên chín bộ sách kinh điển nói trên, được Nho gia đời sau bổ sung rất nhiều, đôi khi đi lệch khỏi nguyên tắc ban đầu của Khổng Tử hay các Nho gia thời Tiên Tần. Ví dụ: Nho gia Đổng Trọng Thư thời Tây Hán đưa ra chủ trương “Quân sử thần tử thần bất tử bất trung, phụ sử tử vong tử bất vong bất hiếu”, ràng buộc con người vào thế ngu trung ngu hiếu. Hoặc thời Bắc Tống anh em Trình Di, Trình Hiệu sau đó là Chu Hy huyền bí hóa Khổng học chủ trương lý học, cho mọi sự vận động trong vũ trụ đều có một cái nguyên lý ban đầu, làm Khổng học trở nên khô cứng, mù mờ khó hiểu, mãi đến thời nhà Minh, Vương Dương Minh chủ trương thuyết tri hành hợp nhất mới đem lại sức sống mới cho Khổng giáo… Ngoài ra Khổng Tử còn có sự nghiệp dạy học to lớn. Tư tưởng giáo dục “hữu giáo vô loại, hối nhân bất quyện” ( giáo dục không phân biệt sang hèn, dạy người không biết chán). Khổng Tử là nhà giáo dục vĩ đại trong lịch sử Trung Quốc. Trước 17 thời Xuân Thu, trường học do nhà nước mở tại các quan phủ dành riêng cho đại bộ phận con em quí tộc, bình dân không có cơ hội được học hành, Khổng Tử là người tiên phong đánh đổ sự lũng đoạn giáo dục của giai cấp quí tộc, bằng việc mở trường tư thục cho con em bình dân vào học đường, mở rộng giáo dục trong nhân dân. Ông chủ trương hữu giáo vô loại [11;tr.39]. Vì thế đã thu hút được một số lượng lớn môn đồ, đào tạo hàng loạt các nhân tài có đức kiêm bị. Cả cuộc đời Khổng Phu Tử theo đuổi sự nghiệp giáo dục với say mê trên tinh thần hối nhân bất quyện [11,tr.2]. Qua thực tiễn lâu dài, ông đã tích luỹ được nhiều kinh nghiệm dạy học phong phú, sáng tạo phương pháp giáo dục và lí luận giáo dục khoa học. Bên cạnh đó ông còn có công rất lớn trong việc kế thừa, phát triển và truyền bá văn hoá cổ đại. 1.2. Tác phẩm Luận ngữ 1.2.1 Bối cảnh ra đời Bộ Luận ngữ đứng đầu trong Tứ thư. Tất cả các học giả từ xưa đến nay đều coi Luận ngữ là kinh của Khổng giáo, cũng giống như Đạo đức kinh là kinh của Lão giáo. Điều đặc biệt là nó còn chép rất trung thực tư tưởng của Khổng Tử. Do đó muốn tìm hiểu học thuyết của Khổng Tử thì phải căn cứ trước hết vào Luận ngữ, vì Kinh thư, Kinh lễ không thể tin cậy được, mà trong ba thư kia: Đại học, Trung dung, Mạnh tử, tư tưởng không còn đúng của Khổng Tử ( mặc dù cũng có điểm giống). Đại học có hệ thống quá, Trung dung có một phần siêu hình mà Khổng Tử tránh siêu hình, còn Mạnh Tử phóng đại phần duy tâm của Khổng Tử. Điều này đã được học giả Nguyễn Hiến Lê nhận xét: “ Từ xưa đến nay hầu hết các học giả về học thuyết Khổng Tử đều dùng cả Tứ thư lẫn Kinh thư, Kinh lễ, Kinh dịch, Khổng Tử gia ngữ,v.v.. làm tài liệu, như vậy theo tôi không phải là tìm hiểu Khổng Tử mà tìm hiểu Khổng giáo trong suốt thời Chiến Quốc, vì trong những sách dẫn trên, ngoài bộ Luận ngữ đáng tin cậy nhất, thì còn bộ nào cũng chứa nhiều tư tưởng của người sau, không phải của Khổng Tử” [8;tr.7]. Chính vì lẽ đó mà khi nghiên cứu về Khổng Tử cũng như Nho gia không thể không tìm hiểu Luận ngữ. Luận ngữ có nghĩa là ngữ lục, ghi chép lại ngôn luận. Luận ngữ còn là những ghi chép lời đối đáp của Khổng Tử với đệ tử cũng như giữa các đệ tử với nhau về các sự việc. Đương thời mỗi môn đệ đều có ghi chép. Sau khi Khổng Tử mất, các môn đệ biên soạn lại, vì thế gọi là Luận ngữ. 18 Bản Luận ngữ lưu hành phổ biến ngày nay có hai mươi thiên, khoảng hơn 1100 chữ. Mỗi thiên đều lấy chữ đầu mà đặt tên, và các thiên không có liên hệ với nhau. Trong từng thiên lại có các chương. Tên gọi của các thiên trong Luận ngữ thường được giải thích bằng cách người ta lấy hai chữ đầu của nó để đặt. Các nhà chú giải ở các thời kì khác nhau đều cho rằng tên thiên như thế cũng phần nào thể hiện chủ đề nội dung của các chương được tập hợp trong đó. Chẳng hạn các chương trong thiên Học nhi nhằm biểu dương tinh thần trong học vấn, dạy con người làm điều nhân …. của Khổng Tử. Các chương của thiên Vi chính nhằm truyền đạt tư tưởng “ dùng đức để thi hành chính sự” nên đã tập hợp các chương có nội dung thể hiện tư tưởng chính trị cũng như cách thức quản lí nhà nước xã hội theo con đường đức trị của Khổng Tử. Các chương của thiên Bát dật thì lại tập trung vào chủ đề lễ nhạc. Thiên Lý nhân lại tập hợp các chương toàn nói về lòng nhân. Các chương Công dã tràng, Ung dã, Thái bá lại tập trung vào hình tượng các nhân vật cổ kim. Các thiên Thuật nhi, Tư hãn, Hương đảng lại ghi nhiều về các điều biểu hiện các đức tính hành vi của Khổng Tử như: khiêm tốn, dạy người không biết mệt cũng như những khó khăn mà Khổng Tử gặp phải trên con đường vi chính hành đạo của mình…Các thiên ghi nhiều về học trò của Khổng Tử như Tiên tiến, Nhan uyên … Các thiên Hiến vấn, Vệ linh công lại tập hợp bàn về đạo và phẩm chất của người quân tử. Trước đây để cho dễ đọc và dễ nghiên cứu người ta chia Luận ngữ ra làm hai phần thượng và phần hạ. Thượng luận từ Học nhi thiên đệ nhất đến Hương cảng thiên đệ thập. Hạ luận từ Tiên tiến thiên đệ thập nhất đến Nghiêu viết thiên đệ nhị thập. Luận ngữ khi ra đời trước thời Chiến Quốc đã trải qua nạn “phần thư khanh nho” của Tần Thuỷ Hoàng, hầu như bị biến mất. Đến thời Tây Hán, “ hiệp thư luật” của Tần Thuỷ Hoàng bị bãi bỏ triều đình ban bố rộng rãi thông cáo “đại thu biên tập, quảng khai hiến thư chi lộ”. Có một số người trước đây đã không ngại nguy nan giấu sách giờ đây hăng hái hiến sách cho triều đình. Lúc này xuất hiện ba bản Luận ngữ. Lỗ Luận ngữ của người nước Lỗ gồm 20 thiên. Tề Luận ngữ ra người nước Tề gồm 22 thiên. Trong đó có 20 thiên giống với Lỗ Luận ngữ, còn thêm hai chương là Vấn vương và Tri đạo. Cổ văn Luận ngữ gồm 21 thiên. Không có hai thiên Vấn vương và Tri đạo , nhưng thiên cuối Nghiêu viết chia làm hai từ chổ Trương vấn ư Khổng Tử trở đi thành 19 một thiên riêng tạo thành hai thiên Tử trương. Thứ tự các thiên cũng khác so với Lỗ luận và Tề Luận, văn tự sai khác cũng nhiều. Cổ văn Luận ngữ được phát hiện năm thứ ba đời Hán Cảnh đế ( 154 TCN) khi Lỗ Cung Vương cho xây dựng cung điện , dỡ nhà Khổng Tử tìm thấy trên vách tường. Toàn văn được viết theo lối chữ con nòng nọc, tương truyền Khổng Phụ cháu đời thứ chín của Khổng Tử cất giấu khi Tần Thuỷ Hoàng chôn nho đốt sách, còn có tên là Khổng bích cổ văn. Lỗ Luận ngữ và Tề Luận ngữ đều có người truyền từ thời Tây Hán , riêng Cổ văn Luận ngữ chỉ có Khổng An Quốc chú giải nhưng không truyền thụ. Đến cuối thời Tây Hán. Tiến sĩ kinh học Trương Vũ (?- 5 TCN?) được Hán Thành đế phong An Xương Hầu, trên cơ sở biên mục của Lỗ Luận ngữ kết hợp với Tề Luận ngữ biên tập thành Trương hầu luận. Bản Luận ngữ mà hậu thế lưu truyền đến ngày nay là do Trịnh Huyền ( 127 – 220) , đại sư kinh học thời Đông Hán, đã chỉnh lí bản Trương Hầu luận có tham khảo đối chiếu Cổ văn Luận ngữ. Trong lịch sử đã có nhiều học giả chú giải Luận ngữ. Tác giả nổi tiếng đời Đông Hán là Trịnh Huyền có Luận ngữ chú, Nguỵ Hà Án thời Tam Quốc có Luận ngữ tập giải, Lương Hoàng Khản thời Nam triều có Luận ngữ nghĩa sớ, Lục Đức Minh thời đời Đường có Kinh điển thích nghĩa, Hình Bính đời Tống có Luận ngữ chú sớ, Chu Hy có Tứ thư chương cú tập chú, Chu Di Tôn đời Thanh có Kinh nghĩa khảo, Lưu Bảo Nam có Luận ngữ chính nghĩa, thời cận đại có Luận ngữ sớ chứng của Dương Thụ Đạt, Luận ngữ dịch chú của Dương Bá Tuấn..Trong đó Luận ngữ chính nghĩa của Lưu Bảo Nam đã tiếp tục các học thuyết khác kết hợp với những điều tâm đắc trong quá trình nghiên cứu của mình, được công nhận là công trình có giá trị học thuật cao nhất. Có thể nói Luận ngữ cũng là tác phẩm văn học tuyệt vời, vô tiền khoáng hậu trong lịch sử Trung Quốc . 1.2.2 Những nội dung chính. Tư tưởng của Khổng Tử và học thuyết của Nho gia sở dĩ có thể như cây đời mãi mãi xanh tươi, trở thành linh hồn vô hình của tinh thần văn hoá dân tộc Trung Hoa vì chủ yếu nằm trong bộ sách Luận ngữ “Truyền gia chi bảo” có tính kinh điển, là linh hồn là nguồn cội của dòng văn hoá chủ yếu của lịch sử Trung Hoa hơn hai nghìn năm nay trở lại đây. Bộ thánh kinh Hoa hạ này thoạt nhìn là những lời nói ngắn gọn, những đối thoại nhỏ mang tính ngữ lục nhưng hơn hai nghìn năm nay đã được không ít các 20 nhà chính trị nắm vận mệnh lịch sử, các hiền nhân chí sĩ thưởng thức, nghiền ngẫm nhưng vẫn chưa hết. Ngày nay, đối mặt trước thời đại công nghiệp hoá hiện đại hoá đất nước, thời đại của công nghệ thông tin, nhưng vẫn có thể chiêm nghiệm những lời giáo huấn của bậc thánh nhân chắc chắn sẽ đem lại lợi ích và cũng là hạnh phúc của đời người. Thực ra Luận ngữ là bộ sách có nội dung rất phong phú, hình thức lại rất linh hoạt. Ngoài phương diện lớn như văn, sử, triết , nhân sinh, giáo dục ra còn đề cập đến nhiều phương diện khác của đời sống xã hội. Bởi vì sách được viết theo kiểu ngữ lục nên lúc nào đọc cũng tiện lợi, ngôn ngữ súc tích giàu tính gợi mở. Nội dung phong phú không những giúp làm giàu kho tàng tri thức cho người đọc mà còn giúp họ có những phát hiện bất ngờ. Hình thức linh hoạt giúp độc giả không cần phải vất vả đọc từ đầu đến cuối theo trật tự mà có thể thưởng thức bất kì chương nào, thiên nào. Đấy cũng là nguyên nhân xưa nay có nhiều người đọc Luận ngữ. Nội dung của Luận ngữ đề cập đến nhiều lĩnh vực. Tuy nhiên có 3 vấn đề chủ yếu cần nắm vững khi đọc xong Luận ngữ là: Một là tư tưởng nhân chính. Hạt nhân tư tưởng của Khổng Tử là “ nhân”, biểu hiện trên phương diện chính trị xã hội là đức chính, đây cũng là nội dung tư tưởng cao trong Khổng học. Tinh thần của nó là ái nhân. Xét về cội nguồn, lí tưởng chính trị xã hội của Khổng Tử là xây dựng một xã hội có trật tự nhân luân, trọng lễ, hoà hợp, vì thế mà ông yêu cầu dĩ đức trị quốc. Đức dưới góc nhìn của Khổng Tử là “ Vi chính dĩ đức, tỉ như Bắc thần. Cư kì sở nhi chúng tinh cùng chi”[11,tr.37]. Khổng Tử cho rằng chỉ cần hành đức trị thì có thể nhận được sự ủng hộ của nhân dân. Việc làm thiết thực, cụ thể của nhân chính là yêu dân ( ái dân), làm cho dân giàu ( phú dân), lấy lòng tin của dân ( thủ tín ư dân), cân nhắc bậc hiền tài và giao việc cho người có năng lực ( cử hiền thụ năng) … Do đó mà Khổng Tử phản đối việc cầm quyền dùng hình phạt , giết chóc, ngang ngược, tàn bạo với nhân dân. Khi Quý Khang hỏi Khổng Tử về trị nước Ngài đáp: “ Người làm chính trị cần gì phải giết người, mình muốn thiện thì dân sẽ thiện thôi”, “Người thiện trị nước trong một trăm năm thì có thể thắng thắng được tàn bạo , bỏ giết chóc. Đúng thay! lời nói ấy”[11;tr.217]. Tư tưởng này trở nên đối cực rõ rệt đối với tư tưởng của Pháp gia. Từ góc độ này, Khổng Tử cho rằng lấy nhân trị nước không chỉ điều giải được mâu thuẫn giữa giai cấp thống trị và giai cấp bị trị, mà đồng thời còn có thể bồi dưỡng đạo đức và nâng cao ý thức tự giác. 21 Nhìn từ góc độ phát triển lịch sử, tư tưởng trên của Khổng Tử có tính tiến bộ và tích cực của nó. Trước hết tư tưởng đức chính, ái dân, trọng dân của ông kết hợp với học thuyết nhân chính của Mạnh Tử sau này đã tạo nên chỉnh thể lí luận tư tưởng chính trị của Nho gia, trở thành căn cứ, tấm gương cho các nhà cải cách chính trị trong lịch sử noi theo, có tác dụng tích cực đến việc cải cách chính trị và sự phát triển của lịch sử đối với Trung Quốc nói riêng và những quốc gia có ảnh hưởng của Nho giáo nói chung. Hai là Luận ngữ biểu hiện niềm truy cầu nhân cách lí tưởng của Khổng Tử. Song song đó với tư tưởng đức chính. Khổng Tử nêu lên hàng loạt những luận điểm và kiến giải về việc tu dưỡng đạo đức nhân sinh, đó là nền tảng nhân cách. Đảm bảo cho việc thực hiện nhân chính. Theo Khổng Tử muốn đạt được thực hiện của nhân cần thông qua lễ, khắc kỉ phục lễ vi nhân, nhất nhật khắc kỉ phục lễ thiên hạ quy nhân yên [11,tr.195]. Khắc kỉ tức là quá trình tu thân dưỡng tính, bồi dưỡng tiết tháo cao thượng, cũng là con đường thực hiện đạo nhân. Vì vậy, khắc kỉ tức là khắc chế tư dục của mình, khiến cho hành vi của mình phù hợp với qui phạm của lễ, nhân chính mới có thể thực thi được. Trong Luận ngữ Khổng Tử đã nêu ra các qui phạm và chuẩn tắc các hành vi để thuyết minh cho cái lí đó. Ví dụ như các nội dung hiếu đễ, trung thứ, cung, khoan, tín, mẫn, huệ,…Từ tu kỉ đến sùng đức, cuối cùng đạt đến những mĩ đức như căng nhi bất tranh, quần nhi bất đảng, trinh nhi bất lương, lao nhi bất oán, dục nhi bát tham, thái nhi bất kiêu, uy nhi bất mãnh, tu luyện thành nhân cách tận thiện tận mĩ. Đó chính là mẫu quân tử, hiền nhân, thánh giả trong lí tưởng. Điều này có tác dụng dẫn dắt, gợi mở rất tích cực trong việc giáo dục tu dưỡng đạo đức công dân, bồi dưỡng nhân cách con người, cũng như việc xậy dựng nền văn minh tinh thần, trong sạch hoá phong mạo tinh thần của toàn xã hội. Thứ ba, Luận ngữ phản ánh tư tưởng giáo dục tiến bộ của Khổng Tử. Là một sự nghiệp giáo dục vĩ đại, Khổng Tử đã có những cống hiến kiệt xuất cho lịch sử giáo dục của nhân loại. Tuy vẫn chưa đạt đến một hệ thống lí luận hoàn bị, song trong Luận ngữ đã chỉ ra học thuyết giáo dục và phương pháp giáo dục, là một trang chói ngời nhất trong lí luận giáo dục của nhân loại. Về nội dung giáo dục, Khổng Tử chú trọng văn hạnh, trung, tín. Không chỉ quan tâm đến tri thức sách vở mà còn nhấn mạnh đến thực tiễn xã hội, đề xướng học dĩ chí dụng. Về thái độ giáo dục, ông chủ trương học nhi bất yếm, hối nhân bất quyện. 22 Học tri thức của người xưa cần có thái độ của riêng mình, khử nguỵ tồn chân, cải kì bất túc nhi học kì ưu trường ( bỏ điều giả dối, giữ điều chân thật, sửa đổi điều kém mà học lấy điều tốt). Về phương pháp giáo dục, Khổng Tử giỏi về nhân tài thi giáo ( dạy theo từng đối tượng), sử dụng phương pháp giáo dục gợi mở, bất phẩn bất khải, bất phỉ bất phát. Bên cạnh đó Khổng Tử nêu cao thái độ tri chi vi tri chi, bất tri vi bất tri, đa văn khuyết nghi, bất sĩ hạ vấn, phản đối việc xa rời thực tế, hư ảo phù phiếm. Mặc dù ngày nay chúng ta đã tiếp cận với nền giáo dục tiên tiến, song tất cả những điều này vẫn còn toả sáng nguyên giá trị của nó. Còn một điều cần nhấn mạnh là tư tưởng giáo dục của Khổng Tử không những chỉ nằm trong hệ thống giáo dục nhà trường, giáo dục gia đình, mà còn là một lí luận tự giáo dục, là học thuyết nhân sinh không ngừng tự tu dưỡng, không ngừng tiến bộ. Cách nói tam nhân hành tất hữu ngã sư , kiến hiền tư tề, đã đem chủ thể người đọc gắn liền với nhân sinh, truy cầu việc tự học làm người, thực hiện đúng bản chất của giáo dục. Là một bộ kinh điển của thánh hiền. Luận ngữ đã đem lại những giá trị gợi mở và những giá trị vô tận. Hơn nữa xã hội ngày càng phát triển, càng văn minh thì sức hấp dẫn của Khổng Tử và học thuyết của ông ngày càng được biểu hiện rõ nét. Mặc dù sự chi phối của thời đại, tư tưởng của Khổng Tử không tránh khỏi những hạn chế, song đối với Luận ngữ chỉ có thể nói đây là bộ sách giáo khoa nhân sinh cần thiết cho mọi người qua từng thời đại. 1.2.3 Vai trò của Luận ngữ trong hệ thống tư tưởng Nho gia. Luận ngữ có một vai trò đặc biệt quan trọng trong hệ thống tư tưởng Nho gia. Luận ngữ được coi là tài liệu gốc đáng tin cậy để nghiên cứu về Khổng Tử và Nho giáo. Tìm hiểu về cuộc đời, tư tưởng, học theo thánh Khổng Tử trước hết phải đọc Luận ngữ: “ Luận ngữ giả, nhị thập thiên, quần đệ tử, kí thiện ngô”[2;tr.33]. Dịch: Sách Luận ngữ có hai mươi thiên, các trò nhớ lời hay. Vì đây là bộ sách do các học trò của đức Khổng Tử chép lời phải tự ngài nói ra và lời dạy, và lời ngài đáp học trò hay người đời hỏi các sự lý. Tác phẩm Luận ngữ còn lưu lại bút tích học trò Khổng Tử. Thời đại của các tác giả có thể cách nhau đến 30 năm đến 50 năm, nhưng theo nhận định của các học giả về việc biên định Luận ngữ đã hoàn thành vào những năm đầu thời Chiến Quốc. Việc tìm thấy bản Luận ngữ, Định Châu Hán đã chứng minh cho thế giới này thấy rằng khoảng 23 năm 55 TCN sách Luận ngữ đã hoàn toàn định hình. Cổ tịch Trung Quốc luôn luôn có hiện tượng thật giả hỗn tạp, trong quá trình lưu truyền đã chen lẫn nhiều điều của người đời sau , không thể làm tín sử được. Riêng Luận ngữ từ thời Hán đã có vị trí đặc biệt vượt trội, trở thành một bộ phận gắn bó hữu của hình thái ý thức, bất kì một hành động san cải nào đối với Luận ngữ đều coi là bị phạm pháp. Điều này càng làm tăng thêm độ tin cậy đối với tư liệu sở tồn Luận ngữ. Trong lịch sử, bất luận là học thuyết Nho gia hay bản thân Khổng Tử , do bị xâm nhập của ý thức thống trị, mà từ rất sớm đã bị bao phủ bởi mây đen. Có Luận ngữ đầu óc ta có thể bỏ trút bỏ những điều thống trị phong kiến thần thánh hoá quá mức đến bậc tiên thánh, đồng thời cũng trút bỏ những thành kiến của văn minh ngoại lai buộc tội Khổng Tử, chúng ta dùng chính tai mắt mình để phát hiện Khổng Tử, tìm hết giá trị Khổng Tử. Thứ hai, Luận ngữ có ảnh hưởng rất lớn đến lịch sử Trung Quốc cũng như các nước đồng văn như Nhật Bản, Hàn Quốc và Việt Nam. Nội dung tư tưởng phương thức tư duy và giá trị của nó từ lâu đã dung hoà vào trong máu thịt, tìm ẩn trong sinh mệnh, hun đúc thành cá tính. Tác phẩm Luận ngữ tập trung thể hiện nội hàm hạt nhân của tư tưởng Nho gia - nhân. Trong Luận ngữ chữ nhân được nhắc đến 109 lần, nó là trung tâm lí luận bậc nhất. Tất cả các qui phạm lễ, nhạc đều là cách thức thực hiện đạo đức nhân một cách hoàn thiện nhất. Nói về vi nhân xử thế, Khổng Tử đề xướng tư tưởng yêu mình yêu người. Khổng Tử có thái độ cẩn thận với thiên mệnh, ông tin tưởng vào sức mạnh của con người và cho rằng con người ta tính tương cận , tập tương viễn [11, tr.284], tất cả đều dựa vào sự nổ lực hậu thiên của cá nhân. Ông động viên tuổi trẻ phải phấn đấu vươn lên (hậu sinh khả uý). Trong giao tế Khổng Tử nhấn mạnh trung và thứ. Trung tức là thái độ trung thực thành thực đới với người, thái độ tận tuỵ hết mình đối với việc; thứ là tất lấy mình suy ra người, “kỉ sở bất dục vật thì ư nhân, quân tử thành nhân chi mĩ, bất thành nhân chi ác”[11,tr.204]. Xuất phát từ trung tắc trung thứ, Khổng Tử ghét những kẻ “Xảo ngôn lệch sắc” ghét kẻ che đẩy lỗi lầm hay suy nghĩ của mình. Làm người không sợ phạm sai lầm, chỉ cần dám sửa chửa sai lầm là tốt. Còn nói đến vi chính trị quốc, Khổng Tử kêu gọi nhân chính, hy vọng giai cấp thống trị đối với dân bằng nhân nghĩa, phải cần mẫn chăm lo cho dân, cực lực lên án hà chính mãnh vu hổ. Như vậy là nguyên tắc đạo đức cao nhất, nhân xuyên suốt nhiều qui phạm đạo đức như trung,thứ, hiếu, để, khoa, cung, tín, mẫn, huệ, trí, dũng, cương, nghị,…Những 24 qui phạm đạo đức này không những có ý nghĩa tiến bộ phổ biến mà còn đạt được một tầm cao nhất định. Thứ ba, sách Luận ngữ sau khi được khôi phục lại đã trở thành kinh từ đời Hán, được người đời coi như là thánh kinh của Nho gia. Đến cuối đời Đường, nó được khắc vào bia đá và được giữ nguyên cho đến tận bây giờ. Ở đời Tống, nó là một trong bốn sách hợp thành Tứ thư (Luận ngữ, Mạnh tử, Trung dung, Đại học). Và Luận ngữ đứng đầu trong Tứ thư. Ở giai đoạn cận, hiện đại, Luận ngữ không những được giới thiệu ở các nước đồng văn mà còn được dịch và giới thiệu sang các nước phương Tây. Tóm lại, Luận ngữ có một vai trò vô cùng quan trọng trong hệ thống tư tưởng Nho gia. Nó vừa là tài liệu đáng tin cậy nhất mà bất cứ ai muốn nghiên cứu về Nho gia phải đọc đến, vừa là tác phẩm văn học độc đáo vô tiền khoáng hậu trong lịch sử văn học Trung Quốc, vừa là những giá trị văn hoá có nội dung báo quát tư tưởng Nho gia và được xem là thánh kinh của người Trung Hoa vừa là nguồn tài liệu quý báu cho các nước đồng văn. Là nguồn tài liệu với những giá trị vô giá và bất hữu đối với nền văn học nước ngoài tại Việt Nam. 25 CHƯƠNG 2. ĐẠO HỌC TRONG SÁCH LUẬN NGỮ 2.1 Phương pháp học Khổng Tử là một nhà giáo dục vĩ đại, các phương pháp học đặc biệt đã góp phần quan trọng tạo nên sự thành công cho sự nghiệp giáo dục của ông . Khổng Tử nói: “Ta đi học là học cho ta, để gây cái phẩm giá của ta, chứ không phải là để khoe với người. Ta chỉ lo không làm được những việc đáng cho người ta biết, chứ không lo người ta không biết mình”. “Muốn nhân mà không muốn học thì bị cái che mờ là ngu, muốn trí mà không muốn học thì bị cái che mờ là cao kỳ, muốn tín mà không muốn học thì bị cái che mờ là hại nghĩa, muốn trực mà không muốn học thì bị cái che mờ là ngang ngạnh, muốn dũng mà không muốn học thì bị cái che mờ là loạn, muốn cương mà không muốn học thì bị cái che mờ là táo bạo khinh suất”. Vì thế đạo học rất được Khổng Tử xem trọng. Học để biết thêm kiến thức, học để biết đạo làm người cách đối nhân xử thế cho hợp lẽ đạo lí. Sách Luận ngữ của Khổng Phu Tử đề cập đến nhiều vấn đề, đạo lí trong xã hội trong đó có đạo học, học như thế nào để có hiệu quả, phát triển thêm được vốn tri thức trong xã hội ngày nay, cũng như những cách học cần được bài trừ và xoá bỏ. Trong thời kì xã hội CNH – HĐH như hiện nay phương pháp học là phải đổi mới. Nhưng đổi mới ở đây không phải cắt đứt với quá khứ để khoác lên mình một bộ mặt hoàn toàn mới lạ không liên hệ gì tới cái cũ như vậy là sai hoàn toàn. Mỗi phương pháp không phải là cách mạng để có thể xóa bỏ hết những gì đã có dù tốt, dù xấu. Sự đổi mới cũng cần có tính cách liên tục và chọn lọc. Mỗi người phải nghiên cứu học hỏi cái cũ, chọn lấy cái hay cái đẹp của quá khứ để từ đó thêm vào cái tốt đẹp của cái mới để tìm ra cách học thiết thực hiệu quả cho bản thân. 2.1.1 Học phải biết suy nghĩ Mỗi con người ở mỗi xã hội nhất định đều có những suy nghĩ hành động riêng của bản thân, cách ăn, cách ở và cách sống. Nhưng để làm được những điều đó trước hết phải có tư duy suy nghĩ và cần phải biết cách để học mọi việc cho thoả đáng cho thích hợp với cuộc sống hiện tại. “ Học” có nghĩa là nâng cao năng lực tri thức. Khổng Tử quan niệm việc học và tư duy không thể tách rời nhau. Cũng có thể hiểu một cách đơn giản học theo từ gốc trước hết mang ý nghĩa là bắt chước, học một cách rập khuôn không ý thức, học như vẹt không hệ thống tư duy 26 suy nghĩ về những vấn đề liên quan. Và ở đây có thể hiểu bắt chước là nghĩ y theo, nói y theo, làm y theo người khác một cách không suy nghĩ. Người khác cũng có thể là con người bằng xương bằng thịt dạy bảo cho mình. Cũng có thể được hiểu theo nghĩa là sách vở, kinh thư, văn tự, truyện của bao bậc thầy những con người tiên tri và tiên giác. Khổng Tử không coi thường và bỏ qua ý nghĩa của học là bắt chước. Nhưng vị thánh của hàng trăm thế hệ của Nho giáo không muốn coi sự học đơn giản chỉ là sự bắt chước người khác một cách quá đơn giản. Nói đến đây chúng ta lại nhớ những câu của Phu Tử nói rõ ràng học là do mình và cầu ở mình chứ không phải là do người và cầu ở người. Nghĩa là mọi việc phải xuất từ việc có ý chí của mình, công sức của mình cố gắng trong tư duy, trong biện luận cũng như thực nghiệm và trong hành động. Vì vậy phải gắn liền việc học với suy nghĩ tức tư duy, với thực nghiệm thực tế có nghĩa là phải gắn liền học với thực tập thực hành, vì tư duy muốn đạt được kết quả thì phải có căn cứ xuất phát từ những thông tin và những dữ liệu đáng tin cậy. Mà những thông tin dữ liệu ấy được lấy ra từ quá trình học tập. Cũng như với sự làm việc có tác dụng cụ thể đối với cuộc sống còn gọi là hành động. Quan hệ giữa việc học với tư duy suy nghĩ, giữa học với thực tập và giữa học với thực hành ngày càng tốt thì kết quả càng gắn kết thành một khối gắn bó hiệu quả và thành công của việc học ngày càng to lớn và trở nên quý báu hơn bao giờ hết. Trước hết phải nói đến về quan hệ giữa học và suy nghĩ. Bậc thầy đã từng suốt ngày không ăn, suốt đêm không ngủ để suy nghĩ. Tử viết: “ Ngô thường chung nhật bất thực, chung dạ bất tẩm, vô ích, bất như học dã” [11;tr.265]. Khổng Tử nhận rằng việc cả ngày không ăn trọn đêm không ngủ, để suy nghĩ nhưng vô ích không bằng học. Đó là việc làm nhọc công vô ích nếu như chỉ suy nghĩ mà không học, nếu nén lòng đi học sẽ có hiệu quả hơn. Vì trên cơ sở của việc học tập mà chịu khó suy nghĩ mới có kiến thức. Suy nghĩ mà không học, học mà không suy nghĩ thì sẽ không thực hành được. Từ đó mà đi đến khẳng định như thế nào là vô ích và hữu ích của mối quan hệ giữa học và suy nghĩ. Có nhiều kết luận rằng cứ học là phải được, nhưng ngược lại cũng phải có tư duy suy nghĩ thì mới hiểu được, nắm được nghĩa lí, được kiến thức trong kinh thư, sách vở. Nếu nghe giảng đọc sách rồi cứ nghe suông, nhớ suông thì không thể nắm được, biết được mà vận dụng được cái đúng và cái tốt, cái hay cái mới và cái đẹp, làm thế nào mà tri đạo, hành đạo và đắc đạo cho được. Nên tư duy phải có học và ngược lại học cũng phải có tư duy suy nghĩ hay sâu hơn là nghiên cứu một cách 27 thật chuyên tâm, chuyên sâu vào lĩnh vực đó. Chỉ có học tập và suy nghĩ kết hợp chặt chẽ thì mới có tiến bộ trong kết quả học tập và sự nghiệp ở tương lai. Khổng Tử đã nói rõ ý ấy trong khi nhấn mạnh rằng “ Học nhi bất tư tắc võng, tư nhi bất học tất đãi”. Nghĩa là học mà không suy thì mờ tối (không hiểu được gì, quá tin vào sách), suy nghĩ mà không học thì nguy hại (hao tâm lực) [11;tr.45] Khổng Tử chủ trương cần phải gắng sức học tập, đồng thời chịu khó suy nghĩ . Có suy nghĩ mới biến được cái học thành kiến thức của mình. Có kiến thức rồi mới biết vận dụng vào thực tế để phụng sự đất nước. Nếu chỉ học mà không suy nghĩ thì đạo lí không thông đạt, mà đạo lí không thông đạt thì hành đạo không thấu đáo, nên chẳng giúp ích gì cho đời. Ngược lại còn nếu không học thì không hiểu biết, không hiểu biết mà suy nghĩ mơ hồ vẩn vơ thì sẽ dẫn đến hành động sai lầm, không những gây ra những tại hại cho bản thân mà còn gây ảnh hưởng đến sự nghiệp chung. Vì vậy trước hết học đạo phải thành tâm, thật ý theo đuổi không mệt mỏi, học phải chuyên tâm suy nghĩ đạo thánh hiền như vậy mới có kết quả. Đã nói rằng học là để hiểu biết tìm ra những kiến thức mới bổ ích thực dụng thì tất nhiên học bao giờ cũng đòi hỏi phải suy nghĩ. Học mà không suy nghĩ thì chỉ nhất thời lặp lại như một cỗ máy hay như con vẹt, không nắm được nội dung và ý nghĩa của những điều được học. Ngược lại nếu như ngày đêm suy nghĩ miên man từ điều này sang điều khác mà không có thầy có sách có trường lớp chương trình thì chỉ loay hoay một mình, không có cơ sở lí luận, không có phương hướng phát triển trí tuệ một cách thiết thực và không có phương pháp học một cách cụ thể phù hợp, không những không tiến lên được mà có thể gây ra nguy hại. Như vậy theo Khổng Tử thì học là được nghe xem qua đọc mà có thể lĩnh hội và hiểu biết được một điều gì đó. Từ điều ấy có thể nhận ra rằng phải có suy nghĩ mới suy ra mà hiểu biết những điều khác nữa. Nhấn mạnh về quan điểm suy nghĩ trong học tập qua câu “ Bất phẩn bất khải, bất phỉ bất phát, cử nhất ngung bất dĩ tam ngung phản, tắc bất phục dã”. Dịch: “Kẻ nào kẻ nào không phát phẫn để tìm hiểu thì ta không mở (giảng cho); không rán tỏ ý kiến ( muốn nói mà không làm được) thì ta không khai phát cho. Ta vén cho một góc rồi mà không tự suy nghĩ tìm ra ba góc kia thì ta không dạy cho nữa”. [11;tr.123]. Theo Khổng Tử tư duy có thể nâng cao kết quả học tập của việc học, khiến cho học trò có thể học một biết mười, có thể một góc mà suy ra được ba góc kia. Đối với việc học, sự suy nghĩ là không thể thiếu,vì đó là tiền 28 đề cần thiết cho người học tiếp thu kiến thức. Nhưng trong quan hệ giữa học và tư thì Khổng Tử nhấn mạnh vào việc học. Vì tư duy muốn đạt kết quả thì phải có căn cứ và xuất phát từ những thông tin đáng tin cậy. Mà những thông tin ấy phần nhiều là do việc học rút ra được. Học và tư duy là những công đoạn tất yếu tồn tại trong sự nhận thức của con người. Khổng Tử đã nêu ra được mối liên quan giữa học và tư duy. Rồi từ đó ông phát huy tính chủ động tích cực của học trò và xoá bỏ sự tiếp thu kiến thức một cách thụ động. Học mà không suy nghĩ thì dễ mắc sai lầm, suy nghĩ mà không học thì mất nhiều thời gian thậm chí không đem lại kết quả, như vậy giữa học và suy nghĩ phải có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Tuy nhiên không phải khi nào giữa chúng cũng có mối quan hệ tương đồng, thống nhất với nhau. Hoạt động học nếu hiểu theo nghĩa rộng thì bao gồm ngồi học trên lớp, ngồi học ở thư viện, ngoài công viên, trong sân trường, hoặc một nơi nào đó người học cảm thấy thoải mái thuận lợi cùng với các thao tác, các dụng cụ như bàn ghế, sách vở, tài liệu,..chính nhờ vào những biểu hiện hoạt động này giúp chúng ta có thể phân biệt được với học và các hoạt động sản xuất, vui chơi, hoạt động nghệ thuật, hoạt động thể thao… Như vậy, hoạt động học chỉ là những biểu hiện bên ngoài rất dễ nhận thấy. Nhưng tất cả những hoạt động trên không phải bao giờ cũng hướng đích, đồng tâm, thống nhất với suy nghĩ gắn với mục đích. Cũng giống như thực trạng học sinh ngồi học trong lớp tỏ ra rất chăm chú nghe giáo viên giảng bài, nhưng chưa hẳn đã suy nghĩ đúng theo vấn đề của giáo viên đang giảng, mà đầu óc đang suy nghĩ mơ màng đến một vấn đề khác. Điều này chúng ta không thể nhận biết được, nhưng chính bản thân học sinh là người hiểu rõ nhất. Học mà không suy nghĩ thì có thể gọi là học vẹt, học gạo, học tủ, học như một cỗ máy làm việc không hiểu được sự việc, học như con vẹt chỉ biết bắt chước tiếng người chứ không hiểu nó đang nói gì ý nghĩa như thế nào, học mà chẳng hiểu được bản chất của sự vật hiện tượng. Học như vậy thì chỉ học được những lí thuyết suông trong kinh thư, sách vở mà không bao giờ vận dụng được kiến thức vào cuộc sống hay vấn đề thực tiễn bên ngoài. Chúng ta có thể nhận thấy dễ dàng qua những cô cậu học trò với cách học làu làu để trả bài lấy điểm nhưng thực chất chẳng hiểu về những điều mình đang đọc hay tiến bộ hơn là đang hiểu một cách mơ hồ không trọn vẹn không đúng theo nghĩa, như thế đến khi gặp vấn đề thì chẳng biết chẳng hiểu nó như thế nào khi đó thì rất nguy hại. Học như vậy là học không suy nghĩ, học mà không suy nghĩ thì 29 mới dừng lại ở nhận thức cảm tính, nhận thức sự vật hiện tượng một cách đơn thuần, chỉ mới dừng lại ở mức độ tiếp nhận thông tin, còn xử lí thông tin như thế nào thì phải suy nghĩ tức là tư duy. Từ ngày xưa, cha ông ta từng khuyên rằng “ đọc dốt 100 trang sách không bằng đọc kĩ 10 trang” [7;tr.57]. Ranh giới giữa dốt hay kĩ còn phụ thuộc vào bản năng nhận thức của mỗi con người và ý chí vươn lên trong học tập của người đó. Nó còn phụ thuộc vào ý chí có chịu suy nghĩ một cách sâu sắc, một cách có ý thức hay không. Ta còn dễ dàng nhận thấy rằng qua các khẩu hiệu của ngành giáo dục hiện nay như: “ Vào lớp thuộc bài, ra lớp hiểu bài” giữa thuộc bài và hiểu bài có mối quan hệ rất chặt chẽ với nhau, mỗi ngày việc học tập và tư duy được thực hiện ngay tại lớp làm tiền đề khi ra lớp hiểu bài thì sẽ rất dễ dàng cho việc về nhà học thuộc bài để ngày hôm sau trả bài hay học được một điều hay điều mới lạ. Có thể nói hiểu là nền tảng để xây dựng kiến thức vào trong mỗi con người, khẩu hiệu ấy nếu được suy nghĩ và vận dụng một cách thích đáng thì đem lại hiệu quả rất cao. Như vậy, suy nghĩ hay tư duy chính là yếu tố quan trọng, thông qua quá trình tư duy mà những nguyên liệu thu được từ học được xử lí, phân tích, mổ xẻ để tìm ra những bản chất của sự vật hiện tượng. Không có tư duy thì những nguyên liệu ấy chỉ mang tính tượng trưng về mặt hình thức mà bên trong trống rỗng chỉ là những thứ vô nghĩa mà thôi. Rõ ràng giữa học và suy nghĩ không thể tách rời nhau mà chúng có mối quan hệ chặt chẽ bổ sung cho nhau để cùng đi đến một thành quả tốt đẹp. Học mà không suy nghĩ thì không biết gì, suy nghĩ mà không học mất thời gian thậm chí là vô ích. Rồi từ đó phát huy tính chủ động tích cực của học trò và xoá bỏ sự tiếp thu kiến thức một cách thụ động. 2.1.2 Học đi đôi với hành. Học phải đi kèm với tư duy thì mới rèn luyện được vốn tri thức vốn có và mở mang những kiến thức được tiếp nhận thêm. Bên cạnh đó chẳng những phải học xuyên suốt, học tất cả mọi thứ mà còn phải biết vận dụng thực hành vào trong đời sống, lĩnh vực nào đó. Bằng cơ sở lí thuyết áp dụng vào thực tiễn để đem lại những thoả đáng của việc thường xuyên luyện tập kết hợp học đi đôi với hành. Khổng Tử viết: “ Tri chi giã bất như hiếu chi giả, hiếu chi giả bất như lạc chi giả”. Dịch nghĩa: “ Biết đạo lí không bằng thích nó, thích nó không bằng vui làm theo nó (hoặc coi nó như một thú vui)”. [11;tr.114]. Bởi lẽ thường khi ta làm một việc gì đó khi ta thích thú thì ta sẽ vui làm và mau đạt được kết quả hơn là không 30 thích, từ bản năng của con người Khổng Tử đã khái quát lên việc học cũng như thế khi ta đam mê siêng năng tìm tòi nghiên cứu vấn đề, lĩnh vực khi ấy sẽ tỏ ra sự thích thú và sáng tạo để đi đến những thành quả như mong đợi. Mặt khác đối với đạo nhân, Khổng Tử cho rằng có ba giai đoạn để đạt đến mục đích chính. Giai đoạn thứ nhất là hiểu đạo lí đó là nhận biết về điều nhân, hiểu đạo nhân. Cụ thể mà nói là biết được tầm quan trọng của đạo nhân, biết nội dung cụ thể của đạo nhân, biết được mục đích của đạo nhân, biết được phương pháp thực hiện đạo nhân. Loại biết này có thể xem đức nhân là một loại tri thức, một loại học vấn để hiểu. Tiếp theo giai đoạn thứ nhất giai đoạn thứ hai chính là giai đoạn biết đạo và ham thích đạo lí đó là rất yêu thích đức nhân, thích theo đuổi nhân đức, xem đức nhân là mục tiêu cao quý nhất của cuộc đời, phấn đấu không mệt mỏi để đạt cho được đạo nhân và mục đích đạt được là đạo lí. Cuối cùng giai đoạn thứ ba là vui thích thực hiện điều nhân đó là hưởng thụ tinh thần của mình, hưởng thụ cái văn minh của đời người, theo đuổi và thực hiện đến cùng điều nhân, đạt đến chí chân, chí thiện, chí mỹ. Tóm lại, đối với đạo nhân người ta có thể hiểu nó là đạo lý hay xem nó là mục tiêu để theo đuổi, hoặc là tấm gương để thực hiện điều nhân là điều đam mê của mình. Đây có thể nói là ba giai đoạn khác nhau trong học đạo của người xưa. Là tinh thần học tập cần có của người học trò. Bởi lẽ học mà không hành thì khó nhớ nên học và hành luôn đi đôi với nhau. Chính Lão Tử cũng nói: Những gì ta nghe rồi sẽ mau quên, những gì ta thấy tận mắt ta có thể nhớ được phần nào, chính những gì ta làm ta sẽ nhớ đời. Trong Kinh thư có câu: “ Biết” không phải là khó, “Làm” mới khó. Học rộng điều gì, không bằng biết phần cốt yếu của điều ấy, biết phần cốt yếu của điều ấy, không bằng thực hành điều ấy. Có thể thấy từ xưa trong Kinh thi của các bậc tiền bối đã dạy giữa học và hành có mối tương quan với nhau. Thật vậy, có học mới có biết và nghĩ rằng biết được thì sẽ làm được. Nhưng trên thực tế từ học đến biết và từ biết đến làm không phải chỉ là đơn giản, gọn gàng, dứt khoát mà nó là cả một quá trình rèn luyện lâu dài. Người thầy đầu tiên của đạo nho, đức Phu Tử của bảy mươi hai hiền triết và hàng nghìn đệ tử trưởng thành rất coi trọng việc luyện tập và rất hứng luyện tập. Và Khổng Tử tỏ ra rất mong muốn các đồ đệ của mình học đến đâu thì thực hành, 31 luyện tập đến đấy ngay, học điều gì thì thực hành điều ấy ngay. Những vị hiền triết của Khổng Phu Tử ghi nhớ lời thầy và ghi chép sắp xếp lại thành cuốn Luận ngữ gồm 20 thiên đã tỏ ra thấm nhuần tư tưởng của thầy khi mở đầu cuốn sách hết sức quan trọng đối với Nho giáo bằng câu: “ Học nhi thời tập chi, bất diệc duyệt hồ?” có thể dịch: học mà tập cho kịp thời, đúng lúc, chẳng phải là thích thú ư?”. [11;tr.25]. Học là quá trình không ngừng ôn luyện. Đối với những tri thức đã học được phải nghiêm chỉnh làm theo để thúc đẩy quá trình tự giác lĩnh hội, phải thường xuyên ôn tập để không ngừng phát hiện ra những điều mới mẽ, củng cố nâng cao nhận thức, hiểu biết của mình. Mỗi lần ôn tập là mỗi lần có thêm hiểu biết mới, thể nghiệm mới, trình độ mới. Cũng như khi học được một số kiến thức ta cảm thấy vui sướng khi thông qua được các vấn đề, mỗi buổi ta tập lại thực hành lại rất thích thú, khi ấy kiến thức của việc học được thực hành một cách dễ dàng ngày càng tiến bộ. Phan Bội Châu trong cuốn Khổng học đăng đã giải thích ý này rất rõ, học cho hiểu biết mà được đem điều hiểu biết ấy ra thể hiện kịp thời và đúng lúc thì thật là khoan khoái, hứng thú [3;tr.24]. Nói học để hiểu biết, nhưng không thể coi hiểu biết mà mục đích cuối cùng bởi lẽ có học rồi đi đến hiều biết mới đem ra thực hành được. Thực hành giúp cho thể nghiệm hiểu biết về những điều đã học do đó mà nối liền giữa học và tri thức, cũng mở đầu sự ứng dụng và những điều hiểu biết về điều đã học được vào hành động do đó nối liền giữa tri thức và hành cũng là sự nối liền giữa học với hành. Tử viết : “ Đức chi bất tu, học chi bất giảng, văn nghĩa bất năng tỉ, bất thiện bất năng cải, thị ngô ưu dã”. Dịch: Khổng Tử nói: “ Đạo đức không sửa tiến, học vấn chẳng giảng tập, nghe được điều nghĩa mà không làm theo, có lỗi mà không sửa đổi, đó là những mối lo của ta” [11;tr.122]. Đặt vấn đề học và hành theo đúng quan điểm của Khổng Khâu ta càng thấy rõ giữa học và hành gắn bó chặt chẽ với nhau, mở đầu và hoàn chỉnh cho nhau, đi đôi cùng củng cố phát triển cho nhau. Khổng Khâu cũng đã phân xã hội ra thành mấy hạng người khác nhau, có hạng sinh ra mà biết, có hạng học mà biết, có hạng khó khăn khốn khổ mà biết. Khi nói đến hành thì cũng đã phân xã hội thành mấy hạng người khác nhau có hạng tự nhiên yên nhiên mà hành, có hạng hiểu lợi ích mà hành, có hạng do gắng gượng mà hành. Dù mức độ cố gắng khác nhau song đến khi đạt kết quả cụ thể là đã biết được và đều được cho là thành công như nhau, đều là một. Cho nên trong toàn bộ phận xã hội, đại bộ phận xã hội là những người có thể 32 học và biết vượt qua những thử thách khó khăn gian khổ để biết đạo, mặt khác đại bộ phận là những người hiểu được lợi ích mà gắng gượng hành đạo. Có thể nói đồ đệ của Khổng Tử nói riêng, của Nho giáo nói chung khác với những tín đồ của đạo Phật, đạo Lão, đạo Thiên Chúa …Các tín đồ này hành đạo phải có tụng niệm kinh kệ, cúng vái cầu niệm thần linh ban bùa phép biến hoá màu nhiệm, và bao giờ cũng nhằm vào kết quả cao siêu cuối cùng trong một thế giới thần bí nào đó. Các bậc thánh hiền Nho giáo cùng với các đồ đệ của mình hành đạo và thực hiện những nguyên lí của Nho giáo về đạo làm người bao gồm đạo vua tôi, đạo cha con, đạo vợ chồng , đạo anh em, đạo bằng hữu, đạo thầy trò…, trong cuộc sống hiện thực nhằm thắt chặt những mối quan hệ làm tốt đẹp hơn vững bền hơn và đạt được những kết quả cụ thể trong cuộc sống hiện thực, trong cuộc sống trần gian làm cho con người hữu đạo, cả thiên hạ hữu đạo. Nho giáo hướng con người đến lòng nhân đến lối sống lễ, nghĩa, trí, tín. Từ ngàn xưa cha ông ta đã từng nhấn mạnh rằng “ Văn ôn võ luyện”, “ suy nghĩ tức là hành động”. Người học văn tức phải chuyên cần ôn tập suy nghĩ về những vấn đề đã được học để mở mang thêm phần kiến thức mới , còn người học võ phải thường xuyên rèn luyện tức ôn tập thực hành thì mới nhớ mới tiến bộ lên được. Việc ôn văn và luyện võ tuy là khác nhau nhưng cùng chung mục đích cuối cùng là đạt được kết quả trong quá trình rèn luyện. Đó cũng là tinh thần cần cù cao đẹp của người học trò. Bàn về vấn đề này Tử viết: “ Ôn cố nhi tri tân, khả dĩ vi sư hĩ” tức là: “ Ôn lại những điều cũ mà biết được điều mới (hoặc: ôn lại những điều mình đã biết mà thêm điều mới như vậy có thể làm thầy được)”[11;tr.44]. Học là vận dụng được điều gì (cả kể nội dung hay phương pháp) vào công việc hằng ngày của mình thì mới thấy việc học thật sự bổ ích đó mới là mục đích của việc học. Rõ ràng học mà không hành thì coi như không học, sự học như vậy cũng giống như kiến thức chỉ nằm trong sách vở học một cách thụ động không vận dụng sáng tạo vào trong thực tiễn hằng ngày. Sự học như vậy cũng như kiểu “nước đổ lá khoai” mà dân gian ta thường nói, học xong rồi lại quên tức khắc đến khi gặp chuyện cần áp dụng thì vốn kiến thức không còn lại gì cả. Hình ảnh lá khoai bị nước dội vào rồi trôi đi rất nhanh không thấm hay đọng lại được gì trên lá. Bộ não con người cũng vậy quá trình tìm hiểu xử lí và lưu lại kiến thức được trau dồi qua thời gian và cần có sự cố gắng. Khi đó mới nhuần nhuyễn mà khắc cốt ghi tâm những điều mình học tập được. Xưa kia, cha ông ta cũng đã từng quan niệm rằng : 33 “Trăm hay không bằng tay quen”, người lao động xưa thường quan niệm lí thuyết hay không bằng thực hành giỏi, điều đó cho thấy từ xưa người lao động đã đề cao vai trò của thực hành. Trong khi những kẻ học thức chỉ biết học theo học sáo những lối mòn cũ kĩ mà không kết hợp với việc hành. Ngày nay, với sự tiến bộ của xã hội, quan niệm về lí thuyết và thực hành được hiểu khác hơn, học và hành lúc nào cũng đi đôi không thể tách rời nhau. Học trước hết là việc tiếp thu tri thức đã được tích luỹ trong sách vở, là nắm vững cơ sở lí luận được đúc kết trong các bộ môn khoa học, đồng thời tiếp thu những giá trị kinh nghiệm của thế hệ trước. Học còn là quá trình lĩnh hội, trau dồi kiến thức mở mang trí tuệ, từng bước cập nhật sự hiểu biết của mình, không để tụt lùi, lạc hậu hay hỏng hoặc mất đi kiến thức. Học là tìm hiểu khám phá những tri thức của loài người nhằm cải thiện bản thân cải thiện đời sống xã hội để chinh phục thiên nhiên, chinh phục vũ trụ. Học còn thuộc khía cạnh lí thuyết, lí luận là nền tảng cơ sở vững chắc để hành. Còn hành nghĩa là làm, là thực hành, là ứng dụng kiến thức, lí thuyết sẵn có trong quá trình học tập vào thực tiễn đời sống. Vì thế học và hành có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, học và hành là hai mặt của một quá trình thống nhất, chúng không thể tách rời mà luôn tồn tại song hành cùng bổ sung làm tiền đề cho nhau để phát triển một cách vẹn toàn. Chúng ta cần hiểu thêm rằng hành vừa là mục đích vừa là phương pháp của việc học, một khi đã nắm vững kiến thức, tiếp thu lí thuyết mà ta không vận dụng được vào thực tiễn thì việc học chẳng còn nghĩa lí gì cả. “Học mà không hành thì vô ích”. Học mà không hành được là do học không thấu đáo, không chuyên sâu tìm hiểu, không cặn kẽ về bản chất của vấn đề hoặc thiếu môi trường hoạt động. Học nhiều nhưng không thừa, càng học rộng hiểu biết càng nhiều và giúp chúng ta giải quyết công việc tốt hơn, càng trau dồi kiến thức, tâm chúng ta càng sáng hơn. Sống trong xã hội, con người cần có quá trình học tập để nhận thức về xã hội và ý thức về bản thân mình, nhằm mục đích hoàn thiện nhân cách sống của mỗi con người trong cộng đồng. Ngày nay con người sống trong xã hội hiện đại nhưng con người cũng mang bản năng tự nhiên. Bản năng tự nhiên thì ít mang tính xã hội mà nó mang tính cá nhân. Vì thế cũng như ngọc phải mài giũa mới thể hiện được hết vẻ đẹp và giá trị của nó thì con người cũng phải học tập, thực hành trong lao động sáng tạo.. sẽ thể hiện được những vẻ đẹp và giá trị của mình trong xã hội. Chính vì thế ngạn ngữ có câu: “Ngọc bất trác bất thành khí. Nhân bất học bất tri lí” [2;tr.11]. 34 Nghĩa là ngọc mà không được mài giũa thì không thể trở thành món đồ có giá trị, cũng như người mà không học thì không biết được lý lẽ. Câu nói đó đã nói lên tầm quan trọng của việc học. Và ngày nay, để xác định một lần nữa mục đích của học tập, UNESCO đề xướng: “Học để biết, học để làm, học để chung sống, học để tự khẳng định mình.” Học là trau dồi kiến thức tổng quát, là tiếp thu những cái hay, cái mới, cái tiến bộ sáng tạo... là nâng cao khả năng chuyên môn và các kĩ năng khác, đồng thời là hoàn thiện nhân cách của bản thân. Trước hết là chúng ta “học để biết”, để nhận thức được đúng, sai, tốt, xấu, hiểu rõ được các vấn đề. Quả thật là nếu không có học gì cả thì bản thân chúng ta sẽ không có hiểu biết để đánh giá, nhận định đúng một sự việc, vấn đề. Điều quan trọng hơn là sau khi hiểu được, biết được thì ta phải làm, phải vận dụng những gì đã học được vào thực tiễn đời sống. Có như vậy ta mới biết được thành quả của việc học đã đem lại, đồng thời thông qua đó cũng đóng góp một phần không nhỏ vào các hoạt động chung của xã hội. Mặt khác chúng ta còn “học để chung sống” để tạo dựng các mối quan hệ giữa người với người được hòa thuận, tốt đẹp, đầm ấm hơn nhờ tiếp thu những qui tắc giao tiếp, cách ứng xử và sự tinh tế, nhạy bén trong từng nền văn hóa. Có như vậy cuộc sống của chúng ta sẽ trở nên hòa hợp và có ích với cộng đồng. Hơn thế nữa là chúng ta còn “học để tự khẳng định mình”, để chứng tỏ bản thân mình học là vì mục đích rõ ràng với ý chí phấn đấu nỗ lực không ngừng nghỉ nhằm đạt được mục tiêu đó. Đó là một quá trình lâu dài và đòi hỏi bản thân người học sự siêng năng, chăm chỉ, sự kiên trì, bền bỉ tới cùng. Tất nhiên thành quả của quá trình học và làm như vậy sẽ đem lại nhiều lới ích và xứng đáng với công sức mà ta đã bỏ ra. Như vậy câu nói của UNESCO khẳng định rằng học tập là bước cơ bản cung cấp cho ta tri thức đồng thời hướng dẫn ta sử dụng tri thức vào các mục đích tốt đẹp. Câu nói của UNESCO đã mở ra cho ta hai khía cạnh chính của việc học thứ nhất là học phải thông qua việc tiếp thu kiến thức trên lý thuyết; thứ hai là học phải ứng dụng thực hành trong thực tế. Hai phạm trù này luôn đi đôi với nhau, bổ sung cho nhau và không thể tách rời được. Đây cũng là một trong những bước chính yếu để việc học của một người đạt được kết quả cao. Từ đó tạo cho nền tảng phát triển vững chắc, có năng lực trong công việc chuyên môn, rèn luyện nhân cách bản thân tốt đẹp hơn, góp phần xây dựng xã hội văn minh, hiện đại, tiến bộ hơn về cả bộ mặt lẫn con người. 35 Nhưng bên cạnh đó vẫn còn có những người học với mục đích đối phó, qua loa cho có. Do vậy mà họ nắm kiến thức một cách hời hợt, không sâu không chắc. Những dạng người này cho dù có đạt được thành tích cao trong học tập thì cũng rất khó thành công một cách bền vững cho sau này được. Tóm lại mỗi người trong chúng ta cần ý thức rõ việc học tập, xác định mục tiêu cụ thể, đúng đắn cho bản thân và nỗ lực không ngừng nghỉ nhằm đạt được mục tiêu để tạo lập cho bản thân sự tự tin bản lĩnh mạnh mẽ về năng lực của bản thân, rèn luyện đạo đức và hoàn thiện nhân cách cao đẹp. Học phải đi đôi với hành,với Hồ Chí Minh, vị cha già kính yêu của dân tộc Việt, Người luôn quan tâm đến việc học đi đôi với hành, lý luận phải liên hệ với thực tiễn, nói đi đôi với làm “Lý luận mà không có thực tiễn thì trở thành lý luận suông, thực tiễn mà không có lý luận thì trở thành thực tiễn mù quáng”. Người có kinh nghiệm thì chưa đủ mà cần phải có lý luận đi kèm, người có lý luận thì phải đem ra thực hành, giữa học và hành phải luôn luôn đồng thuận với nhau. Nói mà không làm thì không giỏi, làm mà không có lý luận đi kèm thì sẽ rơi vào chủ nghĩa kinh nghiệm, công việc sẽ không đi đến nơi. Lênin cũng có câu “Học, học nữa, học mãi” là việc học không bao giờ ngừng, học một rồi phải học lên hai, hai rồi lên ba, học đến suốt đời.. Hiện nay nhiều sinh viên khi còn ngồi trên ghế nhà trường không chăm chú học, học theo lối mòn không linh hoạt trong học tập, nguy hiểm hơn là không hiểu về những gì mà mình được học, chỉ xem nhẹ việc học bằng những con điểm bằng những tấm bằng loại khá giỏi mà không nghĩ sau khi ra trường sẽ không có kỹ năng về nghiệp hay kiến thức chuyên môn để ứng dụng vào quá trình làm việc. Ngược lại hành mà không có lí luận chỉ đạo, lí thuyết soi sáng và kinh nghiệm đã được đúc kết dẫn dắt thì việc ứng dụng vào thực tiễn sẽ lúng túng khi gặp khó khăn, trở ngại, dẫn đến sai lầm thậm chí dẫn đến những kết quả đặc biệt nghiêm trọng. Chủ tịch Hồ Chí Minh vĩ đại đã từng nói nhiều đến học phải kết hợp với hành chống lối học vẹt. Trong dịp đến thăm trường Đại học Sư Phạm Hà Nội (21/10/1964) Bác đã nói với các bộ giảng dạy và sinh viên: “ Các cháu học không nên học gạo, không nên học vẹt … Học phải suy nghĩ, học phải liên hệ với thực tế, phải có thí nghiệm và thực hành. Học và hành phải kết hợp với nhau”. Cũng cùng quan điểm với Bác, bác Phạm Văn Đồng cũng đã nhiều lần lên án “ lối học hư văn, khoa cử” lối học điển hình của nền giáo dục phong kiến tồn tại nhiều thế kỉ. Hiện nay xã hội đang ngày 36 càng phát triển, đòi hỏi tri thức của người dân ngày cũng phải tiến bộ phát huy những truyền thống tốt đẹp xoá bỏ những phong kiến hủ tục lạc hậu để nâng cao trình độ dân trí, đời sống ngày càng tiến bộ vượt bậc. hơn bao giờ hết đòi hỏi mọi người trong xã hội nói chung, các nhà quản lí giáo dục, các thầy cô giáo, các em học sinh sinh viên cùng các bậc cha mẹ các em nói riêng phải hiểu thật thấu đáo, cặn kẽ và tường tận nguyên lí học đi đôi với hành. Tất nhiên trong một số lĩnh vực, muốn thực hiện “ học đi đôi với hành” phải có một số điều kiện và thiết bị hỗ trợ như thiết bị dạy học, sân tập, phòng thí nghiệm, phòng chức năng, đi thực tập thực tế ngoài trường…Dần dần nhà trường sẽ đáp ứng đầy đủ những điều kiện này để thực hiện nguyên lí “ học đi đôi với hành”. Vì giáo dục là quốc sách hàng đầu. Nhưng ở mọi nơi, từ trong sách đến cuộc đời, đều có thể dạy và hấp thụ tinh thần học đi liền với hành áp dụng những điều học được từ trong nhà trường, từ các phương tiện thông tin đại chúng… vào cuộc sống hằng ngày của bản thân, gia đình và của toàn xã hội. Học tập kết hợp với quá trình lao động và sản xuất để hoàn thiện con người một cách toàn diện hơn. Lao động còn hình thành tính cách con người rèn luyện bản thân của mỗi người. Nhà trường cũng là nơi tôi luyện cung cấp tri thức và rèn luyện khả năng thực hành để đào tạo ra những con người có năng lực phù hợp với khả năng nghề nghiệp để trở thành con người hữu ích góp phần xây dựng xã hội dân giàu nước mạnh. Nền giáo dục Việt Nam cũng đã và đang thực hiện theo nguyên lí học đi đôi với hành, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất để góp phần phát triển nguồn năng lực của nước nhà trước thềm kinh tế đang dần phát triển. 2.1.3. Hỏi để học và học ở mọi nơi Khổng Tử viết: “Bất sỹ hạ vấn” tức là không thẹn hỏi người kém mình [11;tr.93]. Đây là một phẩm chất tốt đẹp của người cần học không hổ thẹn khi hỏi người dưới mình. Phải chăng Khổng Tử đã dè chừng bệnh sĩ và muốn tránh cho học trò mình căn bệnh cố hữu này ở giới tri thức. Biết học ở người khác những kẻ dưới mình hay biết học bằng cách hỏi học trò mình là một phẩm chất tốt đẹp về nhân cách của người thầy lớn. Khổng Tử cũng đã từng dạy: “Tựu hữu đạo nhi chính yên” ( tìm đến người có học mà thỉnh ý sửa ý mình cho thêm ngay chính) theo Khổng Tử chẳng những phải tìm hỏi người trên, kẻ dưới mà theo ông muốn học tốt còn phải đàm đạo thảo luận với bạn bè những người cùng chung chí hướng. Có vậy mới thấy được niềm 37 vui trong học tập và tìm ra những chân lí qua quá trình thảo luận hay những lúc tranh cãi. Có thể thấy học là để hiểu biết và dạy là để làm cho người khác hiểu biết, đem điều mình biết truyền đạt đến người khác vì thế việc dạy và học luôn gắn liền cùng tồn tại và cùng phát triển. Biết không phải là khâu cuối cùng mà là một khâu cần phải đạt được để làm đòn bẩy đi đến việc hành, không biết thì không hành được hay hành sai đi bản chất của vấn đề. Cho nên để học và dạy cho đúng đắn thì phải có tinh thần thận trọng, khiêm tốn và khách quan trung thực, trong mọi trường hợp cần cẩn trọng mà phân biệt giữa biết và không biết. Có người hỏi Khổng Tử về chữ tri nghĩa là biết, Khổng Phu Tử giải đáp: “Tri chi vi tri chi, bất tri vi bất tri, thi tri dã” nghĩa là Biết điều gì thì nhận là biết, không biết thì nhận không biết, như vậy là biết [11;tr.47]. Xét ra các trường hợp thông thường, không ít trường hợp biết mà làm không biết và càng nhiều trường hợp không biết tỏ ra là người hiểu biết am hiểu vấn đề thực thụ khi ấy giống như trưởng giả học làm sang. Điều đó có thể làm hại cho bản thân mình trong học tập và có thể làm hại cho người khác trong giảng dạy. Sự biểu hiện dứt khoát cái biết và cái không biết một cách đúng đắn và trung thực nói chung về mặt phương luận là một tinh thần khoa học cần có. Về tinh thần học mọi nơi mọi lúc cũng được Tử Cống có câu về vấn đề học tập ở Khổng Phu Tử. Tử Cống viết: “ Văn Vũ chi đạo, vị truỵ ư đại, tại nhân. Hiền giả thức kì đại giả, bất hiền thức kì tiểu giả, mạc bất hữu văn vũ chi đạo yên? Phu tử yên bất học, nhi diệc hà thường sư chi hữu?” Câu này ở trong chương Tử trương [16; tr.28]. Đây là lời của Tử Cống nói với Vệ linh công khi ông này hỏi những điều mà Khổng Tử học được là từ đâu. Vì đương thời, Khổng Tử cũng có không ít những kẻ gièm pha về cái vốn kiến thức của mình. Nên Tử Cống đã nói : “ Đạo ( lễ, nhạc, điển, chương) của Văn Vương, Vũ Vương còn lưu truyền lại, chưa bị thất truyền. Hiện nay, còn có nhiều người nhớ. Kẻ hiền tài ghi nhớ điều lớn, kẻ không có tài ghi nhớ điều nhỏ, không ai không lưu giữ lời dạy của thánh nhân. Thầy tôi không chỗ nào là không học được, hà tất phải có một ông thầy nhất định”. Việc học được Tử Cống cho rằng có rất nhiều thứ cần phải học, việc học không chỉ tập trung vào một vùng kiến thức và việc học còn phải được học từ mọi lúc mọi nơi. 38 Trong thực tế nhân gian ta thường nói: muốn biết phải hỏi, muốn giỏi phải học. Học bằng cách hỏi là thành thật về vốn hiểu biết sẵn có của chính bản thân. Cũng trên tinh thần nói trên, Khổng Tử đề ra chữ nghi rất cần thiết cho việc tìm hiểu chân lí. Có cái biết có cái không biết và có cái cũng khó khẳng định là biết hay không biết. Khổng Phu Tử khuyên mọi người không nên bỏ qua cái nghi. Trong chín điều nghi của người quân tử, có một điều hễ nghi là phải hỏi hay còn gọi là nghi vấn. Đương nhiên cứ không phải có nghi là hỏi được ngay và cứ hỏi là rõ được ngay. Có thể có nghi mà không có nơi hỏi được và cũng có thể có hỏi mà không sáng tỏ được. Vậy thì, trong những trường hợp như vậy cái nghi vấn vẫn còn tồn tại, là cái phải để lại. Đó là thái độ đúng đắn của cả người học và người dạy. Về điểm này theo Khổng Tử có câu: “Đa văn, khuyết nghi thận ngôn kỳ dư, tắc quả vưu. Đa khiến, khuyến đãi thận hành kì dư, tắc quả hối. Ngôn quả vưu, hành quả hối lộc tại kì trung hĩ”[11;tr.47]. Tức là nghe nhiều điều gì còn nghi thì để đó, đừng nói; những điều còn lại tin được thì khi nói phải thận trọng, như vậy sẽ ít lỗi, thấy nhiều điều gì chưa yên lòng, còn nghi ngờ thì để đó đừng làm, làm những điều còn lại, thì khi làm phải thận trọng, như vậy ít phải ăn năn, lời nói ít lỗi lầm, việc làm ít ăn năn, bổng lộc tự nhiên có ở trong đó ( nghĩa là tự nhiên sẽ có). Như thế Khổng Phu Tử dạy trong lời ăn tiếng nói hằng ngày cần nên cẩn trọng, cần xem xét những điều rõ và chưa rõ để tránh những sai lầm. Trong công việc cũng tương tự cần phân biệt giữa đúng và sai, cái rõ ràng và cái mơ hồ để tránh những việc làm sai trái. Là người sống trên đời cần biết chọn lọc những điều hay lẽ phải. Biết phân biệt những cái đã chắc chắn hay còn tròn vòng nghi vấn để điều chỉnh thái độ hành vi của mình. Trong học tập cần biết đặt câu hỏi tìm những thắc mắc. Chính những câu hỏi và những thắc mắc đó là ưu điểm chứ không phải nhược điểm hay những điều thắc mắc là lẽ dĩ nhiên để ta tìm tòi ra được lời giải đáp và hiểu rõ bản chất vấn đề. Trên thực tế có một số người ngại ngùng chê giấu những cái mình không biết không hiểu vì sợ mọi người cười chê. Phần lớn học sinh viên cũng có tâm lí như thế và có xu hướng ngày càng gia tăng. Như thế những điều thắc mắc sẽ không được giải đáp và sống trong vốn kiến thức mịt mờ. Vốn kiến thức lâu ngày không hiểu tích tụ ngày càng nhiều thêm không những ảnh hưởng đến những điều hiện tại mà còn là mối ảnh hưởng lâu dài của những điều chưa được đáp thoả. Đó cũng là căn bệnh kẽ sĩ hay thụ động trong thời hiện đại của học sinh sinh viên và kể cả một số người có học thức trong xã hội. 39 Một điều có thể thấy rõ trước Newton đã có rất nhiều người nhìn thấy quả táo được tung lên lại rơi xuống. Nhưng không ai đăt câu hỏi là “tại sao?” như Newton. Nhờ câu hỏi đó sự thắc mắc đó mà Newton đã tìm ra được định luật “ Lực hút của Trái Đất” được nhận định là đúng đắn cho đến ngày nay. Từ những thắc mắc của chính bản thân mà ông đã đem định luật ứng dụng vào thành tựu khoa học kĩ thuật và được thế giới công nhận và lưu truyền. Trong học tập cần tránh thói chờ đợi hay thụ động hay cố giấu những cái chưa biết, có nghĩa đừng chờ thầy cô giảng giải mà phải biết chủ động xây dựng bài, nêu lên những thắc mắc những câu hỏi. Không nên có tư tưởng lo sợ, sợ mọi người biết cái mình chưa thấu đáo vì đó không phải là điều đáng hổ thẹn , mà là những điều cần được tìm tòi để giải đáp cho vấn đề được làm sáng tỏ, và cũng không nên phân biệt đó là thầy, bạn hay là học trò của mình để trao đổi và bày tỏ ý kiến. Trong cuộc sống ít khi người học chỉ nghe giảng một lần, đọc sách một lần hay quan sát qua một lần có thể hiểu ngay, thường là trong đầu có những thắc mắc những câu hỏi về những điều chưa được thông. Phải có sự tìm tòi học hỏi để tìm ra câu trả lời thích đáng đó mới gọi là hiểu. Khi có thầy thì hỏi thầy, không có thầy thì hỏi bạn, không có bạn thì hỏi mọi người tìm hiểu trong sách vở. Tuy nhiên điều quan trọng nhất ở đây còn phụ thuộc vào sự cố gắng nổ lực tìm hiểu kiên trì gắng sức trong học tập, biết tự hỏi mình trước đã thì như thế mới có hiệu quả đích thực. Nhưng đôi khi sự tự hỏi mình mất nhiều thời gian và công sức dù không đạt được kết quả đó vẫn là quá trình của sự tư duy và rút ra được những kinh nghiệm cần thiết cho bản thân. Cũng đồng quan điểm với Khổng Phu Tử ở phương Tây có triết gia Socrates cho rằng trong mỗi con người vốn có sẵn ý tưởng. Dạy không phải là đưa ý tưởng từ bản thân đến người khác khi dạy ai ông thường đi từ câu hỏi này sang câu hỏi khác để kích thích người ta suy nghĩ và trả lời, cuối cùng người học hiểu ra bài học thông qua cách học bằng hỏi. Việc học bằng cách hỏi được rất nhiều các học giả quan tâm và đó cũng chính là trau dồi để hoàn chỉnh vốn kiến thức. Tử viết : “ Học như bất cập, do củng thất chi” có nghĩa là. Học thì phải gắng sức như sợ không kịp, học được điều gì rồi thì sợ quên mất [11tr.146]. Học tập là quá trình rèn luyện lâu dài từ kiến thức cho đến tu dưỡng đạo đức, việc học còn được Khổng Phu Tử ví như việc đấp núi: “ Thí như vi sơn, vị thành nhất quĩ, chỉ, ngô chỉ dã. Thí như bình địa, tuy phúc nhất quĩ, tiến, ngô tiến dã” Nghĩa là : “ thí như việc đắp núi, chỉ còn thiếu một sọt nữa là ngừng, là 40 tại ta muốn ngừng như vậy, ví như trên đất bằng, tuy mới đổ xuống được một sọt, mà muốn tiếp tục đổ nữa, là tại ta muốn như vậy”. [11;tr.162] để khuyên con người có ý chí học thì không ngại đường xa không ngại những vất vả, học tập thật kiên trì, gắng sức mới dẫn đến thành công. Vì kiến thức như những hạt cát nhỏ góp phần tạo nên sa mạc tri thức, muốn chinh phục sa mạc thì phải chắt chiu từng hạt cát để làm nên sa mạc rộng lớn vững bền. Phồn Lộ từng có câu “ không biết thì hỏi, không hay thì học” vẫn đúng trên khía cạnh hỏi để hiểu biết thêm những kiến thức mà ta chưa có, từ đó chiêm nghiệm và học tập để trở thành những bài học hữu ích. Học bằng cách hỏi giúp ta phát huy được tư duy, trở thành người linh hoạt năng động trong học tập cũng như trong những công việc trong tương lai. Khổng Tử từng nói: “ Tam nhân đồng hành, tất hữu ngã sư yên: trạch kì thiện giả nhi tòng chi, kĩ bất thiện giả nhi cải chi”. Nghĩa là Khổng Tử nói: Ba người cùng đi với ta ( ta và hai người nữa) tất có người làm thầy ta: lựa cái hay của người này mà học, xét cái quấy của người kia mà tự sửa mình. [11;tr.130]. Qua lời của Khổng Phu Tử ba người cùng đi nghĩa là không kể người nào , bất kì ai và bất kì ở đâu, lúc nào thấy ai hơn mình bất kể về điểm nào, cũng phải xem xét chọn lọc mà học theo, thậm chí nhìn thấy ai có lỗi lầm cũng phải tự xét rút kinh nghiệm mà sửa đổi chính bản thân. Đó là học hay nói cách khác là học tập ở mọi người và mọi nơi. Trong Kinh thư có cũng có câu bày tỏ về quan điểm học tập với nội dung ai phải thì ta học. Ở Khổng Tử quan điểm coi trọng việc học và coi trọng việc dạy là nhất quán tương ứng rõ ràng với nhau. Học là để biết thì dạy cho người khác biết cũng có ích cho sự hiểu biết của mình, cũng có ý nghĩa tác dụng củng cố nâng cao và mở rộng hiểu biết của mình. Đúng thế muốn dạy người khác bao giờ cũng phải xác định, kiểm tra sắp xếp cho tốt vốn hiểu biết của mình để diễn đạt cho rõ, truyền thụ thật sáng tỏ và đúng đắn. Người học đã hiểu biết điều người dạy thì mình lại càng phải có thêm vốn hiểu biết rộng hơn để dạy. Kinh thư có câu: “ Dạy là học một nửa”, điều đó xét theo tinh thần cơ bản là đúng. Do đó cần phải khẳng định rằng ham học và học tốt là điều tất yếu đối với người quân tử. Cho nên học trong gia đình, trong trường lớp, trong nước và kể cả nước ngoài, người quân tử Nho giáo cũng có nhiệm vụ dạy người và học tập ở mọi nơi. 41 Chủ tịch Hồ Chí Minh, người đã bôn ba năm châu bốn bể để tìm đường cứu nước, cứu dân tộc. Người đã từng đi nhiều, thấy nhiều, suy nghĩ nhiều và học nhiều qua những điều qua những nơi đã từng đi qua. Người đã đúc kết chân lí giáo dục với sức mạnh nội tại của một dân tộc. Trong tư tưởng của Người luôn đề cao ý chí ham học, học suốt đời, học tập ở mọi lúc mọi nơi. Hồ Chí Minh ý thức rất rõ sự học là vô biên, vô cùng, vì thế giới luôn vận động và phát triển tiến bộ không ngừng, không học coi như là đi lùi lại sự phát triển ấy. Với người học là cách để thoát khỏi sự kìm hãm, sự áp bức bốc lột của bọn thống trị. Bản thân Người cũng vậy để đủ hiểu biết mà tìm đường cứu nước Người đã ra sức cố gắng học tập, chủ yếu là tự học bên cạnh đó người còn học ở trường học ở sách, học những điều hay lẽ phải trên những đất nước mà Người đã ở lại và đi qua. Người còn học tại nơi làm việc, học ở những con người vĩ đại cũng như học tập trong nhân dân. Sự thành công của Người là cả quá trình tìm tòi học hỏi ở mọi nơi để tìm được con đường cứu nước giải phóng dân tộc như ngày hôm nay. Sự học của Hồ Chủ Tịch là tấm gương sáng để con cháu luôn noi theo trong quá trình học tập và rèn luyện bản thân thành người giúp ích cho xã hội. Cả cuộc đời Khổng Tử là sự nổ lực học tập và cũng cố gắng giúp người khác học tập, ông cho rằng mình vừa dạy sẽ bồi bổ thêm kiến thức cho mình. Song trong quá trình học tập thì phải tập trung suy nghĩ theo ý mới hay, nếu không chịu suy nghĩ thì đầu óc sẽ trở nên mờ tối, không phân biệt được thị phi trái phải. Việc học còn phụ thuộc vào ý chí sự quyết tâm cũng như lòng ham học ở mỗi con người. Ham học với động cơ lí tưởng và đạo lí, Khổng Phu Tử tỏ rõ tinh thần cố gắng thật cao về mặt thành khẩn mưu cầu trí thức và tìm hiểu chân lí. Theo Khổng Tử thì điều quan trọng trong học tập là bền bỉ lập chí, học không ngừng nghỉ và không biết mệt mỏi. Học vấn không phải có trong một sớm một chiều mà nó là nó trình thu nhặt tích luỹ, việc học vấn cũng như đắp hòn núi cao, cứ từng sọt ngày qua ngày qua ngày mà đắp cao dần. Việc học cũng theo quá trình đó, nếu không làm được như vậy dù có thành công một chút cũng không đáng kể gì. Để tích tụ được thì phải nắm vững ba điều: chế ngự được mình, quyết tâm lập chí, kiên trì bền bỉ. Với ông một người dù có trí tuệ cao hay thấp chỉ cần có chí hướng lòng quyết tâm cao, với sự rèn luyện kiên trì và bền bỉ thì sẽ đạt được đến đỉnh cao của học vấn. Thật vậy Khổng Tử suốt đời học tập không biết mệt mỏi và lúc nào cũng chuẩn bị tâm thế để sẵn sàng học tập ở mọi người và mọi nơi. Ngày nay khi xã hội loài người 42 đang có những bước tiến dài trên con đường phát triển, khi mà điều kiện học ngày càng mở rộng hơn, thì con người sẽ có nhiều điều kiện học tập với nhiều hình thức và nhiều phương tiện khác nhau. Việc học không phải lên lớp nghe giảng bài thì mới được gọi là học, mà việc học được tổ chức mọi lúc, mọi nơi, mọi thời điểm, chúng ta có thể học khi ta đang làm, học trong khi đang vui chơi. Học không kén chọn ai, ai cũng có thể học, học nhiều hơn nữa. Việc học không có nghĩa là có người hướng dẫn, mà người học có thể tự tổ chức việc học cho mình. Vai trò tự học rất quan trọng, người học mà không có tính tự học thì học không đến nơi, không giỏi, còn người học mà có tính tự học thì học nhiều hơn dự tính của mình. Vì vậy, học với mọi người, mọi nơi sẽ vô cùng quan trọng và là cách học đúng đắn dưới xã hội đang ngày càng tiến bộ như ngày nay. Nhắc đến đây gợi nhớ về “Người cộng sản học suốt đời” của dân tộc Việt Nam. Xuất thân từ một gia đình nhà nho, là sinh viên xuất sắc ở Đại học, có thời kỳ làm ông giáo dạy sử - địa, Võ Nguyên Giáp có những phẩm chất của một trí thức ngay từ khi còn rất trẻ, mà nổi bật trong đó là tính ham học, coi trọng tri thức. Ông được nhiều học giả phương Tây đánh giá là có “một thứ tiếng Pháp hoàn hảo”. Còn Đại tá Kim Sơn thì không giấu sự khâm phục: “Ông Giáp vốn là trí thức, rất giỏi tiếng Pháp đã đành, ông ấy còn biết cả tiếng dân tộc, nói được, dịch được Việt Minh ngũ tự kinh nữa chứ”. Là một trí thức, Võ Nguyên Giáp đọc, học và tự học suốt đời. Ngay cả vào những thời kỳ khó khăn nhất, ông vẫn học, vẫn tìm hiểu thông tin, vẫn lắng nghe và quan sát, vẫn cố gắng gắn mình với đời sống của nhân dân và đất nước. Ông là người đã cảnh báo rất sớm về nạn phá rừng, tàn hại môi trường cũng như lên tiếng về sự cần thiết phải khai thác dầu khí, phát triển kinh tế biển… Huyền thoại Võ Nguyên Giáp đã nhắm mắt. Nhưng những gì quân và dân nhớ về ông vẫn đọng lại mãi: Một danh tướng, một nhà trí thức, một người cộng sản chân chính của “thế hệ đầu tiên”. 2.2 Giá trị của việc học Việc học không chỉ giúp chúng ta tìm cho mình một nghề mà còn giúp chúng ta nhận biết thế giới, phân tích và giải quyết tốt các vấn đề xã hội. Vì trong cuộc sống mỗi bước ta đi tới luôn có những khó khăn và thách thức, làm thế nào vượt qua nó, đó là do thái độ của ta nhìn nhận nó và giải quyết nó theo hướng khoa học, mà chính việc 43 học vạch ra cho ta.Vậy khi chúng ta càng học rộng con đường chúng ta đi càng dài, càng rộng, càng đi tới càng thu nhiều kết quả tốt. Do đó chúng ta cần vượt qua nhiều gian khó, thử thách dùng chiếc khóa học tập để mở ra cho mình nhiều cánh cửa, nhiều cơ hội và nhiều con đường rộng mở cho ta đi tới thành công. Dù ở lĩnh vực nào hay dù ở cương vị nào, chúng ta nhìn nhận lại cuộc sống của mình và tự hào rằng việc học là vô giá. Nhưng có mấy ai hiểu hết giá trị của việc học, do đó mà có nhiều người xem việc học như trò đùa, cưỡi ngựa xem hoa, thích hưởng thụ mà không lao động, nên có nhiều thanh thiếu niên lơ là việc học tập và nhất là lơ là tương lai của mình. Thực trạng hiện nay đang diễn ra vấn nạn, nhiều thanh thiếu niên lơ là việc học, học không nhiệt tình, xem việc học như là hàng hóa, học để lấy bằng đối phó không vì tay nghề vững chắc, nên các em bỏ qua việc học thậm chí xem nhẹ việc học tập vì những người đó chưa hiểu thực sự về bản chất thực sự về giá trị của việc học thậm chí còn xem nhẹ giá trị của việc học. Từ ngàn đời xưa giá trị việc học đã được Khổng Phu Tử đề cao và được lưu truyền cho đến ngày nay qua quyển Luận ngữ. 2.2.1. Học tập là niềm vui. Khổng Tử đã nhấn mạnh rằng: “ Học nhi thời tập chi, bất diệc duyệt hồ? Hữu bằng tự viễn phương lai, bất diệc lạc hồ? Nhân bất tri nhi bất uấn, bất diệc quân tử hồ?”. Dịch: học mà mỗi buổi mỗi tập, chẳng cũng thích ư ? ( khi học đã tấn tới rồi)có bạn (cùng chí hướng) ở xa nghe tiếng mà tìm lại ( để bàn về đạo lí với nhau) chẳng cũng thích ư? Nhưng nếu không ai biết tới mình mà mình không giận hờn thì chẳng cũng quân tử ư? [11;tr.25]. Ở câu đầu Khổng Phu Tử chỉ rõ thái độ học “ bất yếm” học không chán việc học được cho rằng là lẽ vui thú, được học như niềm vui trong cuộc đời của người học trò. Học tập mà chưa thấy vui thú thì có thể coi là chưa học. sự học dù không khổ công, mà biết cách học đúng đắn thì sẽ dẫn đến niềm say mê, vui thú. Thiếu lòng say mê nghiên cứu vui thú trong học tập thì sự học ấy chưa có kết quả cao. Bởi vậy sau đó Khổng Tử nhắc lại “ Tri chi giã bất như hiếu chi giả; hiếu chi giả bất như lạc chi giả”. Dịch Khổng Tử nói: “ Biết (đạo lí) không bằng thích nó; thích nó không bằng vui làm theo nó ( hoặc coi nó là thú vui) [11;tr.114]. Chính vui học là tiền đề của vui sống, là lạc – thú – trí – tuệ, là niềm vui, niềm hạnh phúc biết bao của người học. Vì 44 vậy Phan Bội Châu có câu: Học đạo mà chưa biết vui đạo, thì như người ăn mà chưa biết say mùi, thời ê nếm qua mà mau sinh chán, chẳng làm sao đạt được mục đích mình học. Vậy thì đã cầu học. thì thì tất phải cầu học cho đến vui đã vui thời say, say thời nghiện… Học và dạy là những việc không thể miễn cưỡng bó buộc vì kế sinh nhai hay bất kì một lí do nào khác hay theo một sự ép buộc của bất kì ai bất kì mệnh lệnh nào, cũng không phải là việc ngẫu hứng, tuỳ tiện, gặp chăng hay chớ, hoặc chỉ nhằm được danh lợi một thời là người tài giỏi hay học rộng hiểu nhiều, nhà thông thái... Khổng Tử nhất định phải làm việc rất nhiều và cũng có lí do chính đáng để hứng thú, tự hào với đức tính “dạy không mệt mỏi” cũng như “ học không chán”. Theo Khổng Tử thì một người đi học phải biết rằng có say mê về học tập thì mới tiến bộ nhanh, muốn cho việc học có vui thú thì phải thường xuyên rèn luyện mình kẻ đạo lí mà thường ngày hay luyện tập cho tinh thông nhuần nhã, há không lấy đó làm vui sao được. Khổng Tử cho người ham học là người biết phẩn uất với cái dốt, là người biết thì bảo biết, không thì bảo không biết, nhận cái chưa hiểu của mình, do đó mà cố gắng tìm tòi học hỏi cái chưa biết, mà suy ra cái chưa biết. Có thể thấy rằng chính Khổng Phu Tử có nhiều lúc vui đạo sung sướng đến quên hết quả buồn rầu (lạc dĩ vong ưu). Cả tâm trí chỉ say mê và việc học mãi mê không hay tuổi già tới nơi rồi ( bất tri lão chi tương chí). Khi đã tìm ra được thú vui trong học tập dù có ăn cơm rau uống nước lã, tuy không vật chất không cao sang gì mà cảm thấy thích thú và sướng về mặt tinh thần, cảm thấy tìm được niềm vui trong học tập. “ Biết mà học, không bằng thích mà học , thích mà học, không bằng say mê mà học”. Vui với đạo là một mốc giới cao nhất. Con người tự hoà mình với đạo. Học tập phải dựa vào sự hứng thú. Nếu không thích học thì chắc sẽ không có được thành tựu. Lòng hứng thú đó có thể là do bẩm sinh, cũng có thể là do được bồi dưỡng mà thành, song phần lớn là do sự tu dưỡng, cái bồi dưỡng hậu thiên mà ra. Khi hứng thú được nảy sinh trong học tập và cũng đôi khi từ khích lệ mà có. Việc học tập, hành động của con người không phải là cái từ bên ngoài đưa vào nữa, mà tự thân mang tính nội tại. Có được sự phấn khởi , thích thú đối với việc học đạo, cầu đạo như vậy mới dễ đạt được những mục tiêu đưa ra. Và việc hết sức chú trọng bồi dưỡng hứng thứ của đệ tử là một nguyên tắc giáo dục của Khổng Tử. 45 Từ niềm say mê trong học tập , hứng thú tạo nên sự tự giác trong việc học. Việc học quý ở chỗ tự giác, tự động, nếu không tự giác học tập thì sẽ không đạt tới chỗ tâm đắc, càng khó có thể được những ý kiến mới mẻ. Một đời giảng dạy với biết bao thế hệ học trò Khổng Phu Tử luôn chú trọng đề xướng tinh thần tự giác, tích cực của học trò. Khổng Phu Tử thường nói: “ Hồi dã phi trợ ngã giả dã, Ư ngô ngôn, vô sở bất duyệt . Nghĩa là : “ Người Hồi chẳng giúp đỡ gì cho ta cả. Nghe ta nói gì cũng hài lòng ngay. Khổng Tử cho rằng Nhan Uyên tuy nghe một hiểu mười, không bao giờ hỏi lại một điều gì, song điều ấy lại không có ích trong việc giảng dạy và học tập. Khổng Tử luôn khuyến khích học trò của mình tư duy một cách độc lập, mỗi người có một lối suy nghĩ khác nhau, chứ không được bị thầy của mình che lấp hết sở kiến. Khổng Tử đòi hỏi học trò của mình phải có tinh thần tự giác, chủ động và tích cực tìm tòi học hỏi. Ông chỉ truyền thụ kiến thức hoặc gợi mở cho học trò khi nhu cầu tìm tòi học hỏi, nhu cầu phát biểu ý kiến riêng và nhu cầu suy luận phán đoán của học trò đã chin muồi và trở nên bức xúc. Chỉ có ở vào những thời điểm cấp thiết nhu thế thì lời thầy dạy trò mới lĩnh hội một cách sâu sắc. Đối với Khổng Phu Tử không chỉ học tập là niềm vui mà ông còn dạy cho nhân loại về tinh thần ham học hỏi và say mê học đạo. Tử nói: “ Chiêu văn đạo, tịch tử khả hĩ” tức là sáng sớm tiếp nhận được chân lí, cho dù buổi tối có chết trong lòng vẫn được thoả mãn. Câu nói trên như là một danh ngôn của lịch sử văn hoá Trung Hoa. Là mục tiêu của Khổng Tử, vì nghiệp lí tưởng đạo nhân với tinh thần quên mình. Ông đã phấn đấu suốt cả đời và đi tìm ra chân lí đạo nhân. Câu nói trên cũng diễn đạt tinh thần vĩ đại trong sự nghiệp lập chí vì đạo nhân. 2.2.2 Học để tu dưỡng và phát huy giá trị bản thân: Khổng Tử luôn khuyến khích học trò của mình phải học tự lực bằng chính bản năng của mình, phải biết chủ động tìm hiểu, suy nghĩ, phải suy nghĩ một cách thấu đáo, độc lập. Ông luôn đòi hỏi học trò của mình phải biết phát huy hết tiềm năng vốn có sẵn trong chính bản thân của mình để tự nhận thức giải quyết vấn đề trước, rồi nếu chỗ nào chưa rõ chưa hiểu thì ông mới giảng giải và giúp đỡ sau. Khổng Tử từng nói: “Bất viết: “ Như chi hà, như chi hà” giả, ngô mạt như chi hà dã dĩ hĩ” có thể hiểu rằng: “Người nào không biết tự học phải làm sao đây? Phải làm sao đây?” thì ta chẳng có cách gì chỉ bảo cho người ấy được) [11;tr.259]. Đưa người xưa ra làm gương mẫu: “ Cổ chi học giả vị kỉ, kim chi học giả vị nhân” [11;tr.242]. Ngày xưa học trước hết để bản thân tự sửa mình có đủ học vấn và 46 đạo đức, rồi mới ra giúp nước nhằm thực hiện những điều đã được học. Điều này phù hợp với tư tưởng Nho gia rằng con người trước hết phải tu thân, sau mới đủ sức trị quốc, bình thiên hạ. Còn ngày nay người ta đi học để lấy bằng cấp để xuất đầu lộ diện, vì lợi ích thực tế của bản thân vì mục đích danh lợi. Vì vậy việc học giữa xưa và nay có sự khác nhau hoàn toàn. Với tinh thần “ham học”, “ học không chán”, “ lập chí học tập”… Khổng Tử đã rõ tinh thần “ do bản thân mình” mà học, Tử viết: “ Ngã phi sinh nhi tri chi, hiếu cổ, mẫ dĩ cầu chi giã dã” ( Ta chẳng phải trời sinh ra đã biết đạo lí, ta thích văn hoá cổ mà siêng năng tìm học) [11;tr.129) . Sử sách không cho thấy rõ thuở nhỏ Khổng Tử đã học với ai, ở những trường lớp nào. Lớn lên Khổng Tử tự tìm sách mà học, tìm thầy mà học, tìm nơi học là chính. Muốn học triết, thì tìm đến triết gia, muốn học nhạc thì tìm đến nhạc sư, muốn học nghi lễ thì tìm đến những người nổi tiếng biết về nghi lễ đạo đức. Có ý chí học tập và chí khí học tập đáng nêu gương. Theo Khổng Phu Tử người ham học là người biết phẩn uất, biết căm tức với cái dốt, do đó mà ra sức cố gắng tìm tòi học hỏi để biết cái chưa biết , để suy ra từ cái biết đến cái đang tìm hiểu để trả lời những câu hỏi tự mình đặt ra trong cuộc sống qua đó rèn luyện bản thân tu dưỡng đạo đức kiến thức. Để xứng đáng trở thành người giúp ích cho xã hội Khổng Tử khuyên phải biết tự sửa mình, tự trách mình phải biết học. Nói tóm lại tự giác, chí khí và sự cố gắng của bản thân là đòi hỏi hàng đầu là yêu cầu cao bậc nhất đặt ra cho bất cứ ai muốn học mà có kết quả tốt. Trong chương Vi chính Tử viết: “ Ngô thập hữu ngũ nhi chí ư học, tam thập nhị lập, tứ thập nhị bất hoặc, ngũ thập tri thiên mệnh, lục thập nhi nhĩ thuận, thất thập nhi tòng tâm sở dục bất du củ”. Nghĩa là : Khổng Tử nói: “Lúc ta mười lăm tuổi đã chuyên tâm học tập. Ba mươi, đã kiên định, trưởng thành. Tới bốn mươi đối với mọi việc đã thông tình đạt lí, không còn nghi hoặc. Năm mươi tuổi, ta có thể biết cái đạo lí của trời. Sáu mươi tuổi nghe lời nói của kẻ khác liền có thể phân biệt đúng sai, thật giả. Tới bảy mươi, có thể làm theo ý muốn mà không sợ xa rời phép tắc quy cũ”. Câu này là Khổng Tử tự thuật lại quá trình học và tu dưỡng đức độ của bản thân mình cho học trò nghe. Ngày nay ta thường lấy đó làm mốc của cuộc đời . Việc học hành và tu dưỡng đạo đức của Khổng Tử theo dọc suốt cuộc đời của mình. Học như vậy để rèn luyện chính bản thân phân biệt được phải trái đúng sai hay những cái đẹp xấu mà tiếp thu từ đó làm cho chính bản thân ta hoàn thiện hơn. 47 Hay “ Bất phẫn bất khải, bát phỉ bất phát. Của nhất ngung, bất dĩ tam ngung phản, bất tắc phục dã” . Dịch : kẻ nào không phát phẩn để tìm hiểu thì ta không mở cho. Ta vén một góc rồi mà không tự suy nghĩ tìm ra ba góc kia thì ta không dạy cho nữa [11;tr.123], Tìm ra cách học theo Khổng Tử chẳng những tu dưỡng rèn luyện những vốn sẵn có mà còn phát huy được những mặt tốt, hạn chế những khuyết điểm của bản thân. Không chỉ phải suy nghĩ tìm ra cách giải quyết vấn đề mà còn phải suy nghĩ về việc vận dụng biện pháp thực hiện, cách hành động và hành động đúng một cách tự lực một cách độc lập. Có thể nói Bác Hồ là tấm gương sáng về tinh thần tự học và động viên toàn dân cố gắng học tập mặc dù Bác rất bận với công việc vì nước, vì dân tộc song Bác nói “ phải tự nguyện, tự giác xem công việc học tập là nhiệm vụ của người cách mạng phải cố gắng hoàn thành cho được do đó mà tích cực hoạt động trong hoàn thành kế hoạch học tập”. Như chúng ta cũng đã biết, giáo dục là một bản chất của xã hội lịch sử là một quá trình biến yêu cầu khách quan của thời đại thành những bản chất năng lực của cá nhân nhằm đào tạo nững con người đáp ứng yêu cầu của xã hội. Vì vậy muốn học tập có kết quả trước hết phải coi trọng tinh thần tự giác tự học, người học phải huy động nội lực đến mức cao nhất. Phương châm này không ít người đề ra cho cả người học có thầy bên cạnh cũng trong một vài tiết học hằng ngày, sự động não và tinh thần tự học khi ấy mới rất quan trọng. Tất cả những tác động từ bên ngoài chỉ có thể đạt được kết quả khi bản thân mỗi người phải tự chủ động tiếp thu tri thức. Nghĩa là mỗi bản thân con người phải biết khơi dậy những niềm năng ẩn chứa. Mọi người nếu như có thể biết làm hiện ra những cái ẩn thì cái ẩn đó vẫn luôn là một hộp đen. Ví như người đi đường, nếu muốn đi thì phải tự mình đi còn cứ để người khác chở thì anh ta sẽ chẳng bao giờ biết tự đi một mình, chưa nói đến chuyện khám phá ra những con đường mới ngắn hơn, thuận tiện hơn, dễ dàng đi hơn con đường cũ. Đường đi và cách đi vẫn là một hộp đen đối với anh ta. Như vậy anh ta chưa phát huy được nội lực của chính bản thân để tìm hiểu những thứ xung quanh. Học tập từ những việc có trong sách vở cho đến những điều bên cạnh thực tiễn cuộc sống. Mọi việc được học tường tận để nâng cao tri thức bản thân. Người học phải biết lắng nghe thầy giảng tự đọc sách, tự ngẫm nghĩ, tự lựa chọn, tự vận dụng, tự phát hiện cái sai , cố phát triển tư duy độc lập thì từ đó mới có thể tư duy phê phán, có khả năng giải quyết vấn đề và sáng tạo ra cái mới học một biết mười. 48 Khi ấy mới tiến bộ thật sự. Việc học không những mang lại kiến thức về nhiều lĩnh vực cho người học mà còn giúp bản thân người học rèn luyện lại vốn kiến thức sẵn có, rèn về đạo đức về đạo làm người hay những mối quan hệ trong xã hội mà thời nào cũng cần có. Người xưa từng nói “ Học ăn học nói, học gói học mở” học từ những việc nhỏ nhặt cho đến những việc lớn lao. Học để rèn luyện bản thân trở thành người có ích cho gia đình và xã hội. Từ việc chọn lọc những điều đơn giản nhất mà học cho đến chọn những tinh hoa văn hoá của nhân loại để học tập cũng là điều kiện cơ sở để mỗi bản thân bồi dưõng vào vốn kiến thức của mình, học tập là con đường duy nhất để đưa con người đến đỉnh vinh quang, dễ dàng tiếp cận với những tinh hoa văn hoá. Mỗi người đều có suy nghĩ và tính cách riêng, nhưng qua quá trình học tập và lao động có thể là thay đổi những tính cách ấy. Khi học tập người học sẽ chọn lọc những cái hay, cái tốt cái đẹp, cái lương thiện để tiếp thu. Thấy rõ những cái xấu, cái hủ tục mà tránh xa hay từ những điều đó liên hệ với bản thân mình thay đổi theo chiều hướng tích cực. Từ việc rèn luyện bản thân bằng bằng cách học tập cho đến phát huy những thế mạnh năng lực của bản thân qua hình thức rèn luyện đó giúp người học trở nên ưu tú hơn, dễ dàng phát huy những ưu điểm hạn chế những khuyết điểm của bản thân mình. Tránh được những sai lầm trong cuộc sống. Về học để tu dưỡng bản thân Khổng Phu Tử có câu: “ Đức chi bất tu, học chi bất giảng, văn nghĩa bất năng tỉ, bất thiện bất năng cải, thị ngô ưu dã”. Dịch: Khổng tử nói “ Đạo đức không sửa, không tiến học vấn chẳng giảng tập, nghe được điều nghĩa mà chẳng làm theo, có lỗi mà không sửa đổi, đó là những mối lo của ta”[11;tr.122]. Việc rèn luyện đạo đức cũng như việc học tập, nếu đạo đức không được rèn luyện thường xuyên, sửa đổi những cái sai những cái xấu thì chẳng bao giờ tiến bộ được, muốn trở thành người tốt cũng rất khó. Trong sách Kinh dịch có câu: “ Thấy phải thì theo, có lỗi thì đổi”. Việc học tập cũng vậy phải biết rèn luyện, nghe được những điều tốt phải biết làm theo học theo, có lỗi phải biết nhận lỗi và tự sửa đổi bản thân mình khi ấy mới tiến bộ được. Thành công của một người còn phụ thuộc vào sự nổ lực của bản thân, hay có chuyên cần hay không. Dù cho kiến thức có cao như thế nào đi chăng nữa, nếu không có sự nổ lực của bản thân thì cũng không đi đến đâu. Ngược lại nếu người nào tư chất yếu kém, song lại có chí hướng kiên quyết, nỗ lực vượt khó, thì chắc chắn sẽ đạt được 49 thành tựu. Tăng Sâm, học trò của Khổng Tử, tư duy tư chất không bằng người, song nhờ vào sự nổ lực của bản thân mà đạt được những thành quả mà mọi người phải thừa nhận. Khổng Tử nói: “ Sinh nhi tri chi giả, thượng dã; khốn nhi học chi giả; hựu kì thứ dã; khốn nhi bất học, dân tư vi hạ hỹ” [11; tr.277]. Có thể dịch sinh ra đã biết ( đạo lí) là bậc trên hết. Học rồi mới biết là hạng thứ, tối tăm mà chịu khó học, lại dưới một bậc nữa, tối tăm mà chẳng chịu học là hạng người thấp cả. Muốn được có tri thức tất phải thông qua việc học, mà học thì phải nổ lực. Cái đáng sợ nhất là đã không biết mà lại còn không học, như vậy thì không còn thuốc nào chữa được. Dù khốn khổ mà cố gắng học thì cũng đạt được thành công như những người tài giỏi. Nghĩa là bất cứ học tập hay làm việc gì, dù bản chất tư duy bẩm sinh như thế nào đi chăng nữa, chỉ cần nổ lực có thể đạt được mục đích, có thể đạt được thành công. Trong xã hội ngày nay đòi hỏi những người vừa có tài vừa có đức đủ phục vụ đất nước trong thời đại CNH - HĐH. Học tập để giúp chính bản thân vươn cao trong cuộc sống để rèn luyện và cùng sánh vai với những bạn bè quốc tế. 2.2.3. Học để hành đạo giúp đời. Mỗi người dù trong thời đại nào cũng có những mục đích đưa ra để phấn đấu vươn lên trong cuộc sống. Mọi việc làm trước hết vì bản thân, sau đó đến gia đình rồi mới đến cộng đồng xã hội. Nhưng muốn làm được điều đó trước hết phải là người thật am hiểu về kiến thức hay có kinh nghiệm sống và cũng đòi hỏi người đó phải biết tu thân, không ngừng học tập để nâng cao trình độ từ đó mới đem ra hành đạo giúp đời. Đến với Nho giáo dạy con người lối sống tôn ti trật tự, lối suy nghĩ giáo đều, tư tưởng nhân, sống có ích hành đạo giúp đời…những điều đó đã làm con người được rèn luyện theo một khuôn khổ và trở thành người hữu ích. Với hai chuẩn mực tài và đức trong việc đánh giá con người của Nho giáo, thì một người muốn cai trị đất nước ra sức bảo vệ cống hiến đất nước phải có để hai đức tính đó. Nhưng muốn có được thì cần phải qua quá trình rèn luyện đạo đức, học tập không ngừng nghĩ. Mặt khác, hệ tư tưởng Nho giáo hướng đến rộng rãi mọi tầng lớp người trong xã hội, tư tưởng Nho giáo thấm sâu vào không chỉ tầng lớp quý tộc mà tới tất cả mọi người dân , giáo dục Nho giáo hướng tới những con người hành đạo – học là những kẻ sỉ, quân tử, đại trượng phu. Nếu theo con người “trí quan trạch dân” họ có điều kiện 50 hành đạo, song học không làm quan vẫn có thể hành đạo ở thôn xóm nơi mình ở, vùng đất mình ở. Điều quan trọng trong giáo dục của Nho giáo chú trọng việc đào tạo con người trung thành với các triều đại, với chính quyền. Điều này thể hiện rất rõ trong nội dung giáo dục, trung thành với lí tưởng Nho giáo cũng là để trung thành với triều đại phong kiến. Thực tế cho thấy, cùng một hành vi, song có thể nhiều mục đích. Căn cứ vào mục đích mà hướng tới cho phép ta hiểu được đúng đắn và chân thực hơn về động cơ và thực chất của hành vi. Việc Nho giáo coi trọng giáo dục đến tất cả mọi đối tượng là mục tiêu chính trị. Tư tưởng chính trị chi phối mục tiêu giáo dục, xây dựng con người theo hướng thích nghi với trật tự xã hội phong kiến là mục tiêu bao trùm, đào tạo những con người trung tâm để có thể duy trì trật tự xã hội là mục tiêu cao nhất của giáo dục Nho giáo. Có thể khẳng định kẻ sĩ, người quân tử là mẫu người lí tưởng có tính hiện thực. Trong lí thuyết Nho giáo còn xây dựng hình ảnh con người huyền thoại “ nội thánh, ngoại vương” làm gương cho mọi người noi theo. “ Nội thánh, ngoại vương” là người bản thân có đức độ, phẩm chất của bậc thánh nhân. Đối với quốc gia thiên hạ thì có thể thi hành đường lối chính sự của bậc vương giả. Theo các nhà nghiên cứu hiện nay cho rằng, những người có phẩm chất như vậy được Nho giáo nhắc tới như mẫu hình lí tưởng tuyệt đối để làm gương cho thiên hạ trong giáo dục cũng như trong điều hành chính sự. Họ là những người tài đức vẹn toàn được Nho giáo ca ngợi là Nghêu, là Thuấn, là Văn Vương, Vũ Vương,… Sách Đại học có viết: “ Người xưa muốn làm sáng tỏ đức sáng trong thiên hạ thì trước phải trị quốc. Muốn trị quốc thì trước phải tề gia. Muốn tề gia thì trước phải tu thân, muốn tu thân trước hết phải chính tâm, muốn chĩnh tâm trước hết phải thành ý, muốn thành ý trước hết phải trí tri. Trí tri là ở cách vật”. Để đạt tới mục tiêu hoàn thiện nhân cách, đảm nhiệm công việc trị nước an dân, con người lần lượt trải qua những nấc thang rèn luyện giáo hoá gọi là bát mục. Mô hình bát mục là sự cô động ngắn gọn chu trình giáo dục con người đi từ điểm đầu ( học đạo) đến điểm cuối thành nhân cách toàn diện có thể hành đạo. Hình thức giáo dục cơ bản đầu tiên phải là quá trình dạy và học, nhằm đạt tới sự nhận thức “ cách vật, trí tri”. Theo Trình Di “ cách vật, trí tri” chính là sự “ hiểu biết 51 thấu đáo, đến nơi đến chốn”. Nó là cơ sở để con người phân biệt cái thiện – ác, chính là cơ sở không thể thiếu để con người tu dưỡng bản thân. Trang bị tri thức hiểu biết là một trong những giai đoạn cơ bản của quá trình giáo dục. Tuy nhiên tri thức chưa phải là tất cả, tri thức chỉ là phương tiện của con người. Giáo hoá là cốt để giữ cho con người theo về chính đạo, bởi nên sự tự giác, sự vận động nội tại của chính những người được giáo dục là yếu tố quyết định. Tu thân là phương thức không thể thiếu , nó có tác dụng tích cực tạo nên sự thành công trong giáo dục. Thực chất nó là giai đoạn biến quá trình giáo dục thành quá trình tự giáo dục. Giáo dục cốt là hình thành nhân cách. Khẳng định nhân cách không dừng lại ở nhận thức mà còn phải thông qua hành động. Hành động theo lí tưởng Nho giáo ấy là hành đạo. Sự hành đạo trước hết thể hiện ở gia đình, đó là tề gia. Sỡ dĩ Nho giáo coi tề gia là cơ sở trị quốc là bởi vì trong quan niệm Nho giáo thì gia là cái nhà nhỏ, nước là cái nhà lớn. Gia đình của nhà Nho được coi là nền tảng của đất nước vì thế trước phải tề gia mới trị quốc. Môi trường gia đình là quan trọng trong giáo dục bởi lẽ: Một là, sự giáo dục được thực hiện qua hành vi sinh hoạt đời thường. Hai là, nó là môi trường quan trọng để thực hiện sự hành đạo mà không nhất thiết cứ phải làm quan mới thực hành đạo lí. Kết quả của việc học tập không chỉ có tri thức mà còn ở hành vi. Có sự liên quan mật thiết giữa nhận thức và hành động. Nhận thức đúng là cơ sở để hành động đúng, ngược lại hành động đúng sẽ làm phong phú cho nhận thức đúng. Bởi vậy đề cao việc dạy học, tích luỹ tri thức được coi là quan trọng, ảnh hưởng đến hành vi con người, có thể khẳng định sự hành đạo của Nho giáo là nấc thang cao nhất để đánh giá nhân cách con người. Có thể nói, phương thức giáo dục đạo đức của Nho giáo có nhiều điều hợp lí, tuy nhiên, ít nhiều nó vẫn chịu sự chi phối quan niệm của ý thức hệ phong kiến. Dù rằng phương pháp giáo dục. Nho giáo có nhiều điều hợp lí, song nội dung hạn hẹp và được quy định khắt khe, cứng nhắc đã làm cho nền giáo dục Nho giáo vốn là sản phẩm của nền giáo dục này và trở thành công cụ đắc lực để duy trì chế độ xã hội đẳng cấp cả khi nó đã hết vai trò lịch sử. Trong Luận ngữ hành đạo được cho là kiến thức, chân lí, là cái đúng, chứ không phải tôn giáo. Hành đạo tức là thực hiện lí tưởng, thực hiện những điều đã học để giúp người giúp đời trong xã hội. Khổng Phu Tử cho rằng việc học để hành đạo 52 giúp đời là cả một quá trình rèn luyện lâu dài, ông nói chính bản thân của mình: “ Văn, mạc ngô do nhân dã, cung hành quân tử, tắc ngô vị chí hữu đắc”. [11,tr.135]. Khổng Tử khiêm tốn đánh giá trình độ văn hoá của mình cũng chỉ bằng người khác, nhưng vốn Khổng Tử là người tài đức vẹn toàn, là bậc cứu nhân xử thế bằng đạo thánh hiền, nhưng ông vẫn cho mình là người về mặt tri thức văn hoá, thì cũng chỉ bằng người khác. Đó là tinh thần khiêm tốn đáng được kính trọng và đáng để người đời sau học hỏi. Nếu nói về làm người quân tử tu thân hành đạo giúp đời trong thực tiễn, thì ta vẫn chưa làm được bao nhiêu. Ông cho rằng là người quân tử nhất định phải tu thân lập chí và hành đạo cứu giúp người, giúp đời, nhưng với ông điều ấy vẫn chưa thực hiện được. Qua đây, cho thấy Khổng Tử rất coi trọng việc vận dụng đạo thánh hiền vào trong thực tiễn. Khổng Tử cho rằng đạo nhân là môn đại học vấn, không phải chỉ nghe qua là được mà còn phải thấu hiểu ghi nhớ để thực hiện trong xã hội. Đối với đạo nhân, phải tự mình thực hành trong thực tiễn hay làm những việc hữu ích dù việc nhỏ hay việc lớn, từ việc ngay cạnh bản thân, gia đình, ngay nơi mình ở cho đến làm những việc với quy mô lớn, cứu nhân độ thế. Khi đó mới có thể là một người có đức nhân. Đối với người học trò thường xuyên tiếp thu những kiến thức trong kinh sách, học về đạo lí làm người, đạo lí thánh hiền, biết xem xét kĩ càng bản thân, từ đó có những hành động giúp đỡ bạn bè, hiếu thảo phụng dưỡng cha mẹ, kính trọng anh chị em, ra đường biết kính trên nhường dưới cũng được xem là những kẻ sĩ gương mẫu trong xã hội. Khổng Tử được xem là bậc thánh nhân, ông là người dạy học chưa bao giờ biết chán, dạy học trò chưa bao giờ biết mệt mỏi. Nhưng Khổng Tử chưa bao giờ nhận mình là bậc thánh nhân hay là người có đức nhân cả, đó cũng là đức tính khiêm tốn để tạo nên mục tiêu lí tưởng phấn đấu cả đời chỉ biết thực hiện điều nhân không mệt mỏi, dạy người không biết chán, không tiếc sức mình truyền bá đạo nhân, thực hành điều nhân, lấy đức nhân để giáo dục con người. Muôn đời sau vẫn tôn sùng ông là bậc thánh nhân, những việc làm của ông như đã cứu giúp chúng sinh về mặt tri thức, nhân nghĩa, đạo lí ở đời. Ông thực sự xứng danh để người muôn đời sau học hỏi và ca tụng mãi. 53 Khổng Tử hết sức nêu cao tinh thần học tập. Ông cho rằng con người thông qua học tập mới có thể đạt được tri thức, nâng cao năng lực, tu dưỡng đạo đức và hành đạo giúp đời. Nếu như chỉ có mong muốn truy cầu phẩm chất đạo đức và tài năng mà không chịu học tập thì không những không đạt được mục đích mà ngược lại còn có thể làm tăng thêm những tì vết. Khổng Tử từng chỉ ra sáu điểm xấu của việc không hiếu học: “ Nhân ái mà không chịu học tập thì trở thành ngu xuẩn; thông minh mà không chịu học tập thì có thể dẫn đến buông xuôi phóng túng; ngay thẳng mà không chịu học tập thì có thể trở nên vội vàng, dũng cảm mà không hiếu học thì có thể lao vào tai hoạ, cương cường mà không hiếu học có thể trôi nổi trong cuồng vọng” [11;tr.288], Khổng Tử chủ trương học dĩ chí dụng, học được nhiều tri thức mà không thể vận dụng thì chẳng có ý nghĩa, đọc thuộc kinh thi mà không thể xử lí chính sự, đi sứ mà không đối đáp trôi chảy thì cũng thành vô dụng. Để hành đạo Khổng Tử đòi hỏi rất nghiêm khắc đối với mình. Ông miêu tả mình như sau: “ đó là người phẫn phát suy ngẫm đạo lí mà quên cả ăn, khi đắc đạo thì vui sướng đến quên cả nỗi buồn, chuyên tâm về đạo đến nỗi chẳng hay biết cái gì sắp đến với mình”. Phẩm chất quý báu của Khổng Tử tích cực tiến thủ và tiến thân cho sự nghiệp lớn mở rộng phát huy đạo đáng là người chúng ta học tập. Để hành đạo phải có nghị lực kiên cường, có tinh thần kiên trì đến cùng. Do đó Khổng Tử nói: “ Ví như đắp núi đất, chỉ còn một sọt đất nữa là xong, nhưng mình lại thôi, đó là do mình bỏ vậy”[11;tr.162] . Do đó mở rộng phát huy đạo phải có ý chí không thu được thắng lợi hoàn toàn thì quyết không bỏ cuộc. Về mở rộng phát huy đạo, dứt khoát phải có tinh thần tự lớn mạnh không ngừng, tích cực tiến thủ. Muốn mở rộng phát huy đạo thì phải có cái khí phách “ người quân tử ở đâu thì không thể lạc hậu được”. Mà phải tích cực chủ động cải tạo hoàn cảnh, tạo ra hoàn cảnh và điều kiện có lợi cho việc phát huy đạo. Mở rộng phát huy đạo không chỉ ở hành đạo mà còn phải thông qua thực tiễn quản lí kiểm nghiệm đạo, mở rộng phát huy đạo lớn, sáng tạo và phát triển đạo, phát huy và mở rộng đạo ra mãi. Có thể nói Khổng Tử là người hết mực mưu cầu tri thức. Ông nêu cao phương pháp học tư kết hợp ( học tập kết hợp với suy nghĩ), mỗi sự vấn ( gặp mọi việc cần hỏi), học phải biết kết hợp với hành, hay ôn cố nhi tri tân, thông qua những điều ôn tập mà có những phát hiện mới, kiến thức mới. Việc học còn được học ở khắp nơi, không 54 cứ một thầy nhất định và thông minh lại hiếu học không thẹn hỏi người kém mình “Mẫn nhi hiếu học, bất sỉ hạ vấn, thị vị chi “văn ”dã. [11;tr.93.]. Khổng Tử cho rằng, con người không phải sinh ra đã có học thức uyên bác, mà phải ham học hỏi mới có. Một hôm, khi ông đến từ đường của nhà vua tham gia lễ tế tổ, ông luôn miệng hỏi người xung quanh về tình hình nghi lễ, khiến họ cảm thấy khó chịu và trách ông chẳng hiểu biết gì cả. Khổng Tử không hề phật ý và nói rằng: “Tôi không hiểu mới hỏi cho rõ, đây mới thực sự là người hiểu biết lễ nghi". Khổng Vũ đại phu nước Vệ là một người khiêm tốn hiếu học, sau khi mất được đặt hiệu là “Văn” và người đời sau gọi ông là Khổng Văn Tử. Tử Cống học trò Khổng Tử thấy vậy không phục, đã hỏi Khổng Tử là Khổng Vũ cớ sao lại có thể đặt hiệu là Văn ? Khổng Tử đáp rằng: "Khổng Vũ là người thông minh lại rất chăm chỉ học tập, ông ta không cảm thấy hổ thẹn khi học hỏi người có học vấn và địa vị còn thấp kém hơn mình, như vậy cũng xứng đáng đặt hiệu là Văn chứ sao." Từ những phương pháp học ấy để tạo nên giá trị của việc học, theo Khổng Phu học tập không những mang lại niềm say mê, vui thú mà việc học còn để rèn luyện bản thân tu dưỡng đạo đức. Từ trong những việc làm ấy con người có thể xem việc học là nền tảng của sự thăng tiến hay để hành đạo giúp đời. Nếu con người không được học hành đầy đủ (học cả ở trường lớp và trường đời) thì không biết đến những lí luận, hiểu biết... về mọi sự vật hiện tượng được. Do vậy, sự học không bao giờ là thừa vì kiến thức như đường chân trời, càng đi càng thấy rộng. Học hành có tầm quan trọng rất lớn đối với cuộc đời của mỗi con người. Người xưa đã nhắc nhở con cháu rằng : “Nếu còn trẻ mà không chịu học hành thì khi lớn lên sẽ chẳng thể làm được việc gì có ích”. Bên cạnh đó còn có những câu : “Có học thì như lúa như nếp, không học thì như rơm như cỏ”. Hay: “Dao có mài mới sắc, người có học mới nên”. Nói đến học là nói đến trí lực, một năng lực suy nghĩ, một trực quan nhạy bén, một tư duy hợp lí. Điều ấy hết sức cần thiết cho tất cả mọi người. “Một kho vàng không bằng một nang chữ”, do vậy, chúng ta không được coi nhẹ việc học. Nếu không có học hành đến nơi đến chốn thì lớn lên, chúng ta sẽ chẳng làm được việc gì có ích. chúng ta cần phải học thì con đường chúng ta đi ít gặp chông gai trắc trở hơn, nếu không học tầm nhìn của ta bị thiển cận, nhìn không xa, bàn không tới, đi không lâu và dễ gặp sai lầm. Như Bác Hồ đã dạy “Đi đường mà biết rõ đường, thì đi thoải mái và thấy như 55 đường dài mà ngắn lại. Đi đường mà không biết trước những chặng phải đi qua, thì mò mẫm, không rõ xa gần, chỉ thấy đường dài thăm thẳm, đi chưa được mấy đã thấy mệt”. Việc học sẽ giúp chúng ta tìm ra con đường đúng đắn và ngày càng mở rộng ra cho ta nhiều cơ hội mới. Ngay từ lúc nhỏ, bất kì ai cũng phải được học hành. Có học, có khôn. Học không chỉ là quá trình rèn luyện tri thức mà còn là quá trình rèn luyện tình cảm và đạo đức. Do vậy, chúng ta phải xác định được học với ai? – học từ gia đình, từ nhà trường, từ xã hội…học như thế nào?, học để làm gì?,…Nhưng bên cạnh đó vẫn còn có những người học với mục đích đối phó, qua loa cho có. Do vậy mà họ nắm kiến thức một cách hời hợt, không sâu không chắc. Những dạng người này cho dù có đạt được thành tích cao trong học tập thì cũng rất khó thành công một cách bền vững cho sau này được. Thật ra văn bằng chứng tỏ bạn đã thông minh trong một giai đoạn nào đó, đặc biệt lúc đi thi. Nếu sự học của bạn đứng ngang đó, dù một đóng văn bằng cũng không bảo đảm sự thông minh của bạn. Tóm lại mỗi người trong chúng ta cần ý thức rõ việc học tập, xác định mục tiêu cụ thể, đúng đắn cho bản thân và nỗ lực không ngừng nghỉ nhằm đạt được mục tiêu để tạo lập cho bản thân sự tự tin bản lĩnh mạnh mẽ về năng lực của bản thân, rèn luyện đạo đức và hoàn thiện nhân cách cao đẹp. Một viên ngọc dù có quý giá nhưng không mài giũa thì không trở thành một dụng cụ tốt, người không học thì không biết đạo nghĩa ở đời. Trong sự nghiệp giáo dục nếu có được phương pháp học đúng đắn phù hợp, sẽ mang lại những kết quả thật toàn mỹ. 56 CHƯƠNG 3. QUAN ĐIỂM SỰ THĂNG TIẾN TRONG SÁCH LUẬN NGỮ Nho giáo đào tạo ra những nhân tài chính trị trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử luôn nhấn mạnh trong sách Luận ngữ rằng: “ Học giỏi thì làm quan”. Luận điểm đó thể hiện rất rõ mục đích của học tập là để làm chính trị, phò vua hành đạo. Có sự trùng hợp giữa con người về mặt giáo dục và phục vụ quản lí xã hội. Chính vì thế mà sau Khổng Tử mấy trăm năm, sách Đại học, còn chỉ ra rằng kẻ sĩ quân tử rèn luyện và học tập vì mục đích “ tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”. Tử Hạ cũng có câu: “ Sĩ nhi ưu tắc học, học nhi ưu tắc sĩ”, làm quan mà thừa thì giờ, sức khoẻ thì nên học, học mà thừa thì giờ sức khoẻ thì nên ra làm quan. Người quân tử học tập văn chương một cách sâu rộng, hiểu nhiều biết kĩ làm cho tri thức uyên thâm thông hiểu các mặt cũng là bình thường. Nhưng chỉ học văn mà không giữ gìn lễ nghĩa thì sa vào lãng mạn mà trở nên hư xấu. Vì vậy điều quan trọng là hành động phải đúng lễ. Làm như vậy mới không trái với đạo lí, sẽ không dẫn đến xa kinh phản đạo. Học tập là cả quá trình rèn luyện về trí thức cho đến tu dưỡng đạo đức để trở thành người hiền tại ra phục vụ đất nước. Nhưng để làm được những điều đó người học trò phải là người quân tử người có chí cầu tiến, biết học hỏi và biết đi lên bằng chính năng lực của bản thân. 3.1. Thăng tiến gắn liền với ý thức, trách nhiệm của bản thân Trong xã hội phong kiến phương Đông, con người là trung tâm mà xã hội hướng tới xây dựng là những nhà Nho kẻ sĩ, bậc quân tử trượng phu. Họ là những người theo đuổi lý tưởng của các bậc thánh hiền, quảng bá đạo đã dắt mọi người sống và hành động theo luân thường đạo lý. Họ là những người tiên phong biết ý thức sự cầu tiến vì chính bản thân mình. Trong cuộc sống của người quân tử không chỉ biết học đạo thánh hiền mà còn phải rèn luyện đạo đức, từ đó lấy những kiến thức của mình học mà truyền đạt cho người khác. Mặt khác việc học tập còn giúp các bậc quân tử tiến gần hơn đến với công danh bổng lộc. Thật vậy thăng tiến có rất nhiều lí do nhưng trước hết sự thăng tiến ấy phải gắn liền với ý thức, trách nhiệm của bản thân. Vương An Thạch trong bài thơ Lí Chương hạ đệ đã viết rằng: 57 “Nam nhi độc hoạn vô danh nhĩ Tướng tướng thuỳ vân hữu chủng tai!” (Nam nhi chỉ có một nỗi lo là không có danh tiếng gì Ai bảo rằng tướng soái là do dòng dõi mà ra) Đây là những lời đầy hào khí của sĩ nhân dưới chế độ khoa cử. Người học cần nhận thấy rằng việc thăng tiến không vì mục đích chức tước hay bổng lộc, mà nó là ý thức của bản thân, đem phần sức lực tài năng của chính mình để cống hiếng cho sự nghiệp của xã hội. Mỗi con người muốn đem phần tài năng của mình để phục vụ cho sự nghiệp của đất nước. Học trò của Khổng Phu Tử, Tử Hạ viết: “ Bác học nhi đốc chí, thiết vấn nhi cận tư, nhân tại kì trung hĩ”. Câu này trong chương Tử trương. Tử Hạ nói về việc; “ học cho rộng kiên trì chí hướng của mình, có gì nghi vấn thì hỏi cho rõ, từ chỗ nông cạn mà suy tới chỗ sâu xa, thì thấy nhân đức sẽ nằm trong đó vậy”[11;tr.311]. Trong xã hội Nho giáo đòi hỏi người có đức là quan trọng, người biết kiên trì học hỏi tu dưỡng rèn luyện nhân đức để trở thành người hiền tài là bậc quân tử rất đáng trân trọng. Người quân tử quân trọng biết học đạo giữ đạo và hành đạo để cứu đời, ý thức được năng lực của bản thân, có thể hành đạo từ việc nhỏ, việc ở ngay làng xóm cho đến việc ra làm quan giúp vua cai trị đất nước bình thiên hạ. Cũng trong quyển Luận ngữ trong chương Vệ linh công. Khổng Tử có câu: “ Chí sĩ nhân nhân, vô cầu sinh dĩ hại nhân, hữu sát thân dĩ thành nhân” Câu này Khổng Phu Tử muốn nhấn mạnh chí sĩ là những kẻ sĩ có chí, người đọc sách có chí, rèn luyện bản thân, có chí vươn trong cuộc sống trong chính thời đại xã hội. Những người đó là nguồn lực chính của sự phát triển về mặt nhân đức. Hay “ nhân nhân” chỉ những người có đức độ, thành nhân thành tài, những con người mang đầu đủ những đức tính cần có để trở thành bậc quân tử, bậc thánh nhân. Những con người ấy luôn cống hiếng bản thân mình vì chính nghĩa, sẵn sàng hy sinh tính mệnh vì nhân nghĩa cũng không màng. Mạnh Tử cũng có câu nói tương tự như vậy: “ xã sinh tụ nghĩa”. Người có chí vì nhân đạo và có đức nhân sẽ không vì bảo toàn sinh mệnh mà làm tổn hại đến nhân đức. Họ chỉ có hy sinh tính mệnh để toàn thành nhân đức mà không tiếc thân mình. Tử Trương vấn viết: “ Lệnh doãn Tử Văn, tam sĩ vi lệnh doãn, vô hỉ sắc; tam dĩ chi vô uấn sắc. Cựu lệnh doãn chi chính, tất dĩ cáo tân lệnh doãn. Hà như?” 58 Tử viết: “ trung hĩ”. Viết: “ Nhân hĩ hồ?” Viết: “Vị tri. Yên đắc nhân?” “ Thôi tử thí Tề quân. Trần Văn tử hữu mã thập thặng, khí như vi chi. Chí ư tha bang tắc viết”. “Do ngô đại phu Thôi tử dã”- Vi chi. Chi nhất bang , tắc hựu viết: “ Do ngô đại phu Thôi tư dã” Vi chi – hà như?” Tử viết: “ Thanh hĩ” Viết: “ Nhân hĩ hồ?” Viết: “ Vị tri. Yên đắc nhân?” Cuộc đối thoại giữa Khổng Tử và Tử Trương hỏi về việc quân trường của Tử Văn. Tử Trương hỏi: “ Tử Văn nhiều lần ra làm quan lệnh doãn nước Sở, không hề tỏ ra vẻ vui mừng, nhiều lần bị bãi quan vấn không tỏ ra oán hận. Mỗi lần thay đổi chức vụ, đều đem tất cả mọi công việc chính sự đã làm dở dang bàn giao đầy đủ cho quan lệnh doãn mới thay. Con người này nên đánh giá như thế nào?” Khổng Tử nói: “ Có thể đánh giá là một trung thần của quốc gia” Tử Trương hỏi ngay: “ Có thể đánh giá là một con người có lòng nhân được không?” Khổng Tử nói: “ Ta không biết! Làm sao có thể đánh giá người có lòng nhân được không?” Tử Trương hỏi thêm: “ Khi Thôi Tử giết vua Tề Trang Công, Trần Văn Tử có mười cổ xe bốn ngựa kéo, dám vứt bỏ đi mà rời nước Tề đến nước khác, ở được một thời gian nói: “ Người chấp chính ở đây cũng giống như đại phu Thôi Tử nước chúng tôi.”. Nói rồi lại bỏ sang nước khác, ở được một thời gian lại nói: “ Cũng giống như đại phu Thôi Tử ở nước chúng tôi” Nói rồi lại bỏ sang nước khác. Vậy nên đánh giá con người này như thế nào?”. Khổng tử nói: “ Con người này rất trong sạch” Tử Trương hỏi ngay: “ Có thể đánh giá là một con người có lòng nhân được không?” Khổng Tử nói: “ Không biết! Làm sao có thể đánh giá người có lòng nhân được không?” Ở đây Khổng Phu Tử bàn về người trung thần, trong sạch và người có lòng nhân. Tử Văn là người nhiều lần giữ chức quan trọng là lệnh doãn nước Sở, nhưng cũng nhiều lần bị bãi chức. Cuộc đời làm quan của Tử Văn thăng trầm, nhiều trắc trở gian nan, thế mà không hề oán hận triều đình hay bất cứ một ai. Tử Văn xem mỗi lần trắc trở gian nan là cơ hội là dịp để tôi luyện mình tốt hơn. Có lỗi thì phải biết nhìn 59 nhận và sửa lỗi. Con người như vậy được xem là bậc trung thần, người trung quân ái quốc, biết cống hiếng sức lực của mình và biết nhìn nhận cái sai không lời oán trách. Nhưng Khổng Tử cho rằng, người trung thần và người có lòng nhân là hai khái niệm khác nhau, có thể trung thần nhưng chưa hẳn đã có lòng nhân. Với đạo Nho hay với Khổng Tử để trở thành người có lòng nhân phải có nhiều yếu tố về mặt con người đạo đức mà xét. Tương truyền Trần Văn Tử có bốn mươi con ngựa, lúc đầu làm quan cùng Thôi Tử ở nước Tề. Vì Thôi Tử giết vua Tề Trang Công, nên Trần Văn Tử tức quá mà bỏ sang nước khác. Liên tiếp đi đến hai nước khác nhưng Trần Văn Tử đều có nhận xét là người chấp chính của hai nước này cũng chả khác gì Thôi Tử, cho nên lại bỏ đi. Khổng Tử cho rằng Trần Văn Tử không có tính nịnh hót , là người thanh bạc, trong sạch, biết giữ luân thường đạo lí, ghét những việc làm sai trái. Nhưng khi Tử Trương hỏi liệu Trần Văn Tử có phải là người có nhân không thì Khổng Tử trả lời không biết. Như vậy theo Khổng Tử người trong sạch và người có lòng nhân vẫn là hai hạng người khác nhau. Tử Văn và Trần Văn Tử, một người Khổng Tử cho là bậc trung thần, một người cho là trong sạch, đều là người tốt cả, nhưng có phải có lòng nhân hay không Khổng Tử đều trả lời không biết. Trong mắt Khổng Tử người có nhân phải là người có nhân cách hoàn thiện nhất. Theo Khổng Tử nhân là tiêu chuẩn cao nhất của sự tu dưỡng đạo đức , nhân yêu cầu đối nội có nhân cách hoàn mỹ, đối ngoại thực hiện tu dưỡng mình yên tâm làm điều nhân. Hai điều đó kết hợp lại là sự thống nhất giữa tu dưỡng nhân cách cá nhân và gánh vác nhiệm vụ lịch sử trọng đại. Xuất phát từ quan điểm này Khổng Tử lần đầu tiên đã đề ra cho nhân loại hình tượng nhân cách hoàn mỹ trong lịch sử văn hoá thé giới, nâng nhân lên tầm cao nhất của sự tu dưỡng phẩm chất đạo lí con người. Có thể nói giữa người mẫu người trung quân, thanh cao trong sạch và mẫu người có lòng nhân có sự khác nhau. Nhưng ở đây Khổng Tử có sự khen ngợi về Tử Văn người trung quân ái quốc và Trần Văn Tử người có tinh thần trong sạch cũng được coi là bậc đáng học hỏi. Khi làm quan đó là những giá trị cần học hỏi để đi đến rèn luyện trở thành con người có lòng nhân, sau đó trở thành bậc quân với những đạo lí ngũ thường nhân, lễ, nghĩa, trí, tín. 60 Ngoài những phạm vi đạo đức mà Khổng Tử và Mạnh Tử thường dùng để giáo dục các học trò hai ông còn gợi ý và hướng các học trò của mình vươn tới nhân cách lí tưởng. Trước hết đó là phẩm chất và đạo đức thể hiện ở thái độ của một kẻ sĩ quân tử đối với đạo lí Nho học. Khổng Tử cho rằng, giá trị cao nhất để đáng giá một kẻ sĩ là ở sự hiểu biết và quyết tâm thi hành một cách có hiệu quả đạo lí của Nho học. Ông viết: “ kẻ sĩ để chí vào đạo mà còn xấu hổ về áo rách cơm thô thì chưa đủ tư cách để cùng người quân tử bàn luận”. ( Sĩ chí ư đạo nhi sỉ ác y, ác thực giả, vị túc dữ nghị dã) [11;tr.77]. Đối với Khổng Tử không dựa sự giàu sang không dựa trên cơ sở đạo mà không có được thì không nên khó. Một người quân tử đã kiên kì thực hành đạo lí thì phái có thái độ “ nghèo mà không oán giận” và sẵn sàng hy sinh vì nghĩa. Bàn về nhân cách kẻ sĩ ra làm quan tử Trương cũng có buổi bàn luận với Khổng Tử. Tử Trương vấn: “ Sĩ hà như khả vị chi đạt hĩ?” Tử viết : “ Hà tai, nhĩ sở vi đạt giả”. Tử Trương đối viết: “ Tại bang tất văn, tại gia tất văn”. Tử viết: “ Thị văn dã, phi đạt dã. Phù đạt dã giả, chất trực nhi hiếu nghĩa, sát ngôn nhi quan sắc, lự dị há nhân, tại bang tất đạt, tại gia tất đạt. Phù văn dã giả, sắc thủ nhân nhi hành vi, cư tri bất nghi, tại bang tất văn, tại gia tất văn”.[11;tr.205]. Khi Tử Trương hỏi: “ kẻ sĩ (kẻ làm quan) như thế nào thì có thể gọi là đạt?” Khổng Tử lại hỏi lại: “ Theo ý anh, đạt là thế nào?”. Tử Trương đáp: “ Làm quan một nước có tiếng tăm, làm đại phu cho một gia thần có tiếng tăm”. Khổng Tử bảo: “ Như vậy là có tiếng tăm chứ không phải là đạt. Người đạt phải có chất phác chính trực mà thích điều nghĩa, biết xét lời nói, quan sát nét mặt người khác ( mà hiểu tâm lí họ), biết suy nghĩ khiêm nhượng ở dưới người: Như vậy làm quan một nước sẽ “đạt” . Còn người có tiếng tăm thì bề ngoài làm bộ nhân đức mà hành vi trái nhân đức, thế mà vẫn tin chắc mình nhân đức. Như vậy làm quan một nước sẽ có tiếng tăm, làm gia thần một đại phu sẽ có tiếng tăm.” Tử Trương cho rằng khi ra làm quan trở thành một người nổi tiếng ở quê hương, nổi tiếng cả nước khắp trong thiên hạ thì có thể gọi là đạt. Nhưng Khổng Tử dạy rằng Tử Trương hiểu như vậy là không đúng. Được nổi tiếng cả nước chỉ có thể nói là người có danh tiếng. Người có danh tiếng gọi là văn, không thể gọi là đạt được. 61 Khổng Tử còn dạy thêm người muốn gọi là đạt ở chốn quan trường là người phải có đức khiến người khác tin và làm việc gì cũng được. Muốn vậy người gọi là đạt thì trong lòng phải trung tín, làm việc phải hợp theo đạo lí nghĩa tình. Khi giao tiếp với người phải xem xét cẩn thận, biết khiêm tốn khi nói về bản thân mình, cũng như biết khiêm nhường người để nuôi cái đức cho mình, lúc nào cũng lo sửa mình mà chẳng cần người ta biết đến mình. Người tu dưỡng đến độ được gọi là đạt như thế thì đức được sửa sang, người tin cậy mình, ra làm việc đời chẳng có gì khó khăn trở ngại cả. Kẻ được gọi là văn tức là có danh tiếng thì thường khéo léo làm ra sắc mặt nhân từ mà việc làm lại trái với đạo nhân, tự cho mình là người phải nên chẳng biết kiêng sợ gì, thường vì danh mà học giả nên dối, cho nên được cái danh tiếng suông ấy tuy hay mà đức lại hỏng. Kẻ vì danh kẻ vì lợi tuy có cách gọi khác nhau nhưng bản chất cũng vì lợi riêng chỉ là một. Đạt và văn dễ bị nhầm lẫn sang nhau, song thật là khác nhau ở chỗ thành thực và giả dối. Cho nên Khổng Tử dạy người ta phải biết dốc hết lòng làm việc thực, như thế mới đến được đạt, còn nếu không chỉ là hư danh. Lời dạy ấy thật là sâu sắc. Ngoài ra Khổng Phu Tử còn khuyên: “ Bất hoạn nhân chi bất kỉ tri, hoạn kì bất năng”. [11; tr.244] . Muốn làm được việc lớn, ra làm quan Khổng Tử khuyên nhắc nhở những người có đạo đức cao thượng có tài thực sự thì không sợ người khác không biết đến mình. Chỉ cần bản thân có học vấn, có tài thực sự, sớm muộn sẽ được phát hiện, có thể thực hiện được ước mơ của mình. Người xưa có câu: “ hữu xạ tự nhiên hương” là vậy. Đây là lần thứ tư Khổng tử nhắc về điều này, chứng tỏ Khổng Tử muốn học trò chuyên tâm học tập tu dưỡng đạo đức, nhất định sẽ có cơ hội thể hiện tài năng đức độ của mình. Là người sống trong xã hội phải ý thức được năng lực và luôn mong muốn cống hiếng sức lực cho xã hội. “Nếu có người bổ dụng ta làm quan quản lý nhà nước, thì một năm cũng đã tương đối rồi, ba năm nhất định sẽ có nhiều thành tích hơn nưa”. Khổng Tử không chỉ chuyên tâm với sự nghiệp trồng người, đem những điều nhân mà truyền đạt lại cho người đời sau, mà còn có có tư tưởng rất muốn được ra làm quan đó là tinh thần về ý thức bản thân của người. Khổng Phu muốn được lấy những tư tưởng của mình lấy nhân đức để trị nước, ông tin rằng sẽ có được những thành quả cao khi áp dụng những điều ấy. 62 Đồng thời đây cũng là lời than của Khổng Tử khi thấy mình chưa gặp cơ hội để thực hiện lí tưởng, nguyện vọng của mình. Cảm thấy buồn trước cảnh chưa thực hiện được nguyện vọng của bản thân. Thờ vua thì phải tận tâm tận lực làm tốt chức trách của mình, sau đó mới nghĩ đến bổng lộc, người quân tử học để ra làm quan mà hành những điều học. Vì thế khi được bổ nhiệm làm quan có chức vị thì phải chuyên tâm làm hết phận sự, tận trung với vua có tinh thần trách nhiệm cao để làm tốt công việc được giao, chứ không đem lòng cầu bổng lộc trước. Điều này thật đáng cho ta đáng để học tập. Việc thăng tiến chẳng những là ý thức của mỗi con người mà còn tuỳ thuộc vào điều kiện có mở ra cơ hội cho bản thân mỗi con người. Nếu người có tinh thần cầu tiến gặp được thời cơ thì chắc hẳn đạt được nhiều thành công. Tử viết: “ Cẩu chính kì thân hĩ, ư tòng chính hồ hà hữu? Bất năng chính kì thân, như chính nhân hà?” Khổng Tử từng nói, người làm lãnh đạo phải là người ngay thẳng. Mình có ngay thẳng thì mới giúp đỡ người khác ngay thẳng, làm cho tư tưởng của nhân dân yên tâm, xã hội ổn định phát triển. Có như vậy mọi người mới cùng nhau làm việc theo nghĩa vụ, theo lương tâm dù gặp khó khăn cũng vượt qua được. Tục ngữ có câu : “ Ăn ngay ở thẳng” ý là như vậy. Trái lại người làm công tác lãnh đạo không theo đường chính lẽ công, cứ mưu cầu lợi riêng, dù có nói hay đến đâu cũng không ai theo, không sủa được lỗi của người khác. Do đó người lãnh đạo muốn giáo hóa người khác trước hết phải ý thức bản thân, phải sửa mình cho thật ngay thẳng. Tử viết: “ Đốc tín hiếu học, thủ tử thiện đạo, nguy bang bất nhập loạn bang bất cư. Thiên hạ hữu đạo tắc hiện, vô đạo tắc ẩn. Bang hữu đạo, bần thả tiện yên, sỉ hĩ, bang vô đạo, phú thả quí yên, sỉ dã”. [11;tr.145]. Đây là những lời bộc bạch của Khổng Tử cũng là yêu cầu đề ra cho học trò gồm năm điều để trở thành con người hữu ích. Mỗi người quân tử, kẻ sĩ cần dốc lòng tin tưởng vào đạo và ham học đạo, thà chết để giữ trọn đạo, Khổng Phu Tử yêu cầu học trò phải có sự tín ngưỡng kiên định, dốc hết lòng vào thực hiện đạo nhân, phải thường xuyên ham thích học điều nhân, khi cần thiết phải lấy sinh mệnh của mình để bảo vệ sự trong sáng của đạo nhân, đó là một điều cần thiết khi nói về con người có lòng nhân, thà hy sinh bản thân mình để bảo vệ 63 cái tốt cái chính đáng. Trong đạo thánh hiền con người có thể vì lí tưởng cao cả mà sẵn sàng hy sinh tất cả không kể tín mạng. Nước nguy không đến, nước loạn không ở, Thời Xuân Thu, các nước chư hầu tranh bá đọ vương gây nên cảnh nhân tình loạn lạc, thế thái suy vi. Vì vậy có nước chính trị ổn định, xã hội yên bình, có nước chiến loạn khắp nơi, nguy cơ bốn phía. Khổng Tử chủ trương không cư trú ở những nơi loạn lạc, có nguy hiểm, vì đến đó chẳng thi hành được đạo nhân, có khi còn mang hoạ vào thân. Điều này còn biểu hiện thái độ của Khổng Tử đối với tục khi thời thế bất ổn. Nếu thời thế hợp đạo, thiên hạ có đạo thì ra làm quan. Thiên hạ vô đạo thì về ở ẩn, Khổng Tử chủ trương thiên hạ thái bình, vua hiền tôi trung, nước nhà ổn định, chính trị sáng sủa thì nên ra làm quan để cống hiếng cho người cho đời. Ngược lại thiên hạ loạn lạc , chính trị đen tối , gian thần loạn đảng tung hoành thì nên ở ẩn, lẫn tránh sáng suốt, tỉnh táo để bảo vệ mình, chờ đợi thời cơ ra phò vua giúp nước xây dựng lại cơ nghiệp. Đây cũng là nguyên tắc xử thế của học phái Nho gia. Ranh giới giữa giàu và nghèo chỉ trong gang tấc, nhưng sự nhu nhược của bản thân trong hoàn cảnh xã hội thì chỉ có một. Một người có phẩm đức đoan chính, lại có năng lực thì nên ra tay hành động, đạt thành tích đáng kể. Điều kiện xã hội các mặt đều tốt, thuận lợi, cơ hội hiếm có mà vẫn không làm nên trò trống gì, vẫn chịu cảnh khó khăn túng quẩn nghèo hèn. Con người đó quá tầm thường kém cỏi đáng bị sỉ nhục. Đối lập lại trong cảnh nước nhà đang loạn lạc thì người quân tử ở ẩn, tiểu nhân đắc chí. Kẻ nào lúc đó mà giàu lên thì có thao túng quyền hành, cướp của của dân, gây phiền hà khó khăn để lấy của người. Giàu có như thế cũng là bất lương và đáng bị coi thường khinh rẻ. Khổng Tử ý thức được trách nhiệm của bản thân với xã hội. Ông là người gắn liền bản thân, cống hiến hết sức mình vì lợi ích xã hội. 3.2 Thăng tiến vì sự yên ổn, tiến bộ của xã hội. Nhân cách con người trong quá trình phát triển xã hội rất quan trọng. Người biết học đạo và giữ đạo thánh hiền được Khổng Tử gọi là quân tử. Đặc trưng nổi trội nhất ở nhân cách của người quân tử là sự tu dưỡng tôi luyện ý chí, hết lòng vì sự học đạo – hành đạo, ít chú trọng đến danh lợi, bổng lộc ít quan tâm đến sự sống chết. Cái họ theo đuổi là những giá trị tinh thần thuần tuý. Nhưng bên cạnh đó còn có những mẫu hình “ quân tử cầm quyền”: là những hình tượng được đề cao và coi trọng trong xã hội. Niềm vui của những bậc quân tử này thường thiên về cống hiếng sức lực tài 64 năng của mình cho xã hội mà không phải chức tước, bổng lộc, danh lợi. Hạnh phúc của họ là sự sống hợp đạo người, đạo trời đất, làm thầy trong thiên hạ. Mạnh Tử nói: “ Quân tử tam lạc dã, phụ mẫu cầu tôn huynh đệ vô cố nhất lạc dã, ngưỡng bất quý ư thiên, phủ bất đạo ư nhân nhị lạc dã, đắc thiên hạ anh tài nhi giáo dục, tam lạc dã”. Mạnh Tử đã nhấn mạnh, người quân tử có mục tiêu cao nhất là hành đạo. Tự họ không thể làm được điều đó, nếu tìm được người giỏi trong thiên hạ mà truyền hiểu biết cho họ, từ họ mà đạo không ngừng lan toả, ấy là niềm vui của các bậc quân tử, thậm chí vui sướng hơn cả được làm vua. Việc ra làm quan đối với người quân tử còn là những thử thách về mặt tài trí, người quân tử lúc nào cũng dò xét đắn đo suy nghĩ xem bản thân có đủ tài sức để ra phục vụ hay không. Cũng trong sách Luận ngữ có câu: Tử sử Tất Điêu Khai sĩ. Đối viết: “ Ngô tư chi vị năng tín”. Tử duyệt. câu này có nghĩa Khổng Tử khuyên Tất Điêu Khai ra làm quan, Tất Điêu Khai nói; “ Con chưa tin là con có thể làm quan được”. Khổng Tử nghe nói vậy cảm thấy rất vui. Vì sao Tất Điêu Khai trả lời như vậy, Khổng Tử lại vui mừng? Nhưng cũng có thể hiểu vui mừng thứ nhất là học trò của mình rất khiêm tốn. Ở Tất Điêu Khai không giống như những học trò khác, hễ được ra làm quan là thì đi ngay không hề do dự, xem mình có đủ tài đức chưa, không để mất thời cơ. Tất Điêu Khai lại nghĩ khác, làm quan có gánh nặng riêng của làm quan. Đó là việc trị nước an dân, đem lại hạnh phúc cho mọi nhà là việc không dễ, ý thức được trách nhiệm của người ra làm quan phải chăm sóc và lo lắng cho nhân dân. Khổng Tử nhìn thấy học trò của mình có sự chuẩn bị tư tưởng như vậy là con người biết đạo lí cho nên rất vui mừng. Điều thứ hai đáng mừng là thấy Tất Điêu Khai rất thận trọng. Làm quan phải nghĩ đến quốc kế dân sinh, bao quát nhiều mặt, lo cho thiên hạ được thái bình, muốn vậy thì là người nhất thiết phải có trình độ, có kinh nghiệm từng trải, mới có thể đảm nhiệm nổi, chứ không phải cứ tuỳ tiện mà làm. Tất Điêu Khai chưa tin vào mình có thể làm quan được, là sợ mình học chưa đến nơi đến chốn thì sẽ làm không tốt, để xảy ra sai lầm, như thế là có lỗi với triều đình với nhân dân Tất Điêu Khai có thái độ như vậy nên Khổng Tử rất vui mừng. Tất Điêu Khai là người có tài nhưng sợ tài năng của mình còn thấp kém, không phụng sự được cho đất nước, không đem lại an bình cho nhân dân. Con người ấy thật 65 là phi thường có cả sự suy nghĩ lẫn tấm lòng lo cho nhân dân đất nước. Dù không ra làm quan nhưng biết giữ đạo như thế cũng là một người đáng được tôn trọng và nêu gương sáng. Giữa người quân tử và kẻ tiểu nhân khác nhau ở chỗ. Người quân tử người có trách nhiệm khi làm quan luôn đặt lợi ích người khác, lợi ích vì dân tộc, xã hội và quốc gia lên hàng đầu. Lợi tức là tư lợi, lợi ích của cá nhân. Nghĩa là nói lợi ích trong phạm vi lớn, nhưng con người có đạo đức cao thượng suốt đời phấn đấu cho sự nghiệp chung, lợi ích của tập thể. Ngược lại người không có đạo đức chỉ biết nghĩ đến lợi ích cho riêng cá nhân, theo đuổi những dục vọng thấp hèn, có đôi khi bất chấp thủ đoạn để đạt được. Người quân tử là người có trách nhiệm và bao giờ cũng thuỷ chung. Những kẻ chỉ biết tranh giành đoạt lợi thì chỉ là kẻ tiểu nhân. Làm quan mà chỉ vì chức tước, tranh giành tiền bạc bổng lộc thì có khác nào hạng tiểu nhân. Cầu tiến như thế thà ở nhà mà giữ đạo. Cũng có người hỏi Khổng Tử: “ Tại sao Khổng Phu Tử không ra làm quan, tham dự hoạt động chính trị?” Khổng Tử nói: “ Sách Kinh thi có nói: “ Chỉ có hiếu thuận với cha mẹ, thân ái với anh em, đem tinh thần này ra phổ biến nơi chính trường”. Như vậy cũng đã tham gia chính trị rồi, vì sao cứ phải ra làm quan mới là tham dự chính trị?”. Khổng Tử cho rằng trong xã hội tông pháp một người ở nhà hiếu thuận với cha mẹ, thân ái với anh em trong gia đình như vậy là đã đạt điều cơ bản trong đạo làm người. Và việc đem những giá trị tinh thần hiếu thuận ra phổ biến cho mọi người đó là trung với vua. Còn việc đem tinh thần yêu quý anh em ra phổ biến đó là tinh thần yêu dân. Làm cho mọi người trung với vua, thấy được vua yêu thương lo lắng cho nhân dân là đã làm việc chính trị, đã tham dự hoạt động chính trị là vậy. Ngoài ra còn phải tề gia tức là cư xử trong gia đình cho phải đạo nhưng lại biết mở rộng đạo ấy ra ngoài xã hội tức là trị quốc. Đó là việc làm chính trị. Con đường duy nhất để góp phần làm cho xã hội bình yên không nhất thiết phải ra làm quan, bên cạnh đó là người biết tề gia, trị quốc cống hiếng sức lực của mình, trung với nước, hiếu với dân còn đáng được tôn kính gấp bội lần. Những con người ấy sống và hành đạo cho đến khi đắc đạo, cũng đã góp phần bình ổn xã hội trong thời loạn lạc quan đại thần lộng quyền chiếm đoạt ngôi vua chư hầu, dẫn đến cảnh chiếm giết nhau hỗn loạn, mất hết cả đạo lý kỉ cương phép nước. Khổng Tử cả thấy buồn giận trước cảnh đất nước suy tàn, đạo lí suy đồi. Niềm 66 mơ ước của Khổng Tử là được sống trong xã hội yên bình. Nên lúc nào cũng muốn đem những đạo lí thánh hiền ra để truyền đạt lại cho người hậu thế trở thành những người hữu ích, khi ấy xã hội mới có thể tiến bộ và trở về với xã hội nhà Chu. Mục đích giáo dục của Khổng Tử chính là tạo ra người hiền tài có khả năng thi hành nhân chính, từ đó thực hiện chủ trương chính trị của mình. Vì mục đích thi hành cải cách xã hội, thực hiện chủ trương chình trị của mình. Khổng Tử không đề xướng một cách rõ ràng “học nhi ưu tắc sĩ” nhưng ông lại nói: “ học lễ nhạc trước rồi mới ra làm quan là người bình dân, còn làm quan trước rồi mới học lễ nhạc là con em quý tộc, Nếu như tuyển dụng nhân tài, Khổng Tử chủ trương chọn những người học lễ nhạc trước “[11,tr.179]. Khổng Tử cho rằng giữa con em bình dân và con em quý tộc có sự khác nhau khi ra làm quan. Người bình dân chỉ khi học đủ đạo lí nhân nghĩa, cách đối nhân xử thế thật tài giỏi mới ra làm quan. Vì Khổng Tử cho rằng lễ tạo nên sự trật của mọi việc. Nhạc tạo nên sự hoà hợp của mọi việc. Lễ nhạc được xem là trung tâm văn hoá Trung Hoa, biểu thị trình độ văn hoá dân tộc. Người được học lễ nhạc trước đối với Khổng Phu Tử là người am hiểu văn hoá của cội nguồn người như thế mới xứng đáng để ra phục vụ cho đất nước cho nhân dân. Quá trình phát triển của lễ nhạc là quá trình tiệm tiến. Thời thượng cổ không có lễ nhạc, loài người sống như các động vật khác. Về sau dần dần tích luỹ được kinh nghiệm sống, người ta mới từng bước đặt ra lễ nhạc. Người đời trước khi đặt ra lễ nhạc thì coi trọng văn vẻ và chất phác. Đến cuối đời nhà Chu, lễ nhạc được khai hoá mở mang, kinh nghiệm nhiều hơn, phong phú hơn, có điều kiện chải chuốt văn vẻ, do đó dần dần đã mất đi trạng thái chất phác mà trời đã ban cho con người. Văn minh nhân loại phát triển thì rất tốt nhưng nếu để mất đi cái chân thực, chạy theo kỹ xảo, giả tạo thì không hay tí nào. Vì vậy Khổng Tử vẫn nói không thích và tình nguyện đi theo cái chất phác của người đời trước. Bản chất của con người cần sự thật thà chất phác chứ không phải chạy theo những hình thức phù phiếm để trở thành những kẻ cầm quyền bất tài vô dụng trong xã hội. Trên thực tế chủ trương “ học nhi bất tắc sĩ” [11;tr.314]. Tử Hạ nói : “ Người làm quan còn dư thì giờ, dư sức lực thì nên học thêm. Người học thì còn dư thì giờ, đủ sức lực thì nên ra làm quan”. Việc học tập và việc làm quan liên hệ lại với nhau. Khổng Tử luôn động viên học trò của mình nổ lực học tập. Ông cho rằng chỉ cần học tập ưu tú thì có chổ để làm quan, đồng thời ông cũng ủng hộ đệ tử của mình xuất thế 67 đương quan. Khổng Khâu cho rằng làm quan hay đi học, người ta đều phải dồn sức lực để hoàn thành chức phận tâm huyết của mình. Người muốn ra làm vốn đã phải học rồi, nhưng làm đầy đủ công việc của mình rồi còn dư sức lực nên đi học thêm, vì việc học sẽ giúp củng cố bổ sung thêm kiến thức, rất có ích cho việc làm quan. Còn người đi học phải bền chí tu dưỡng, rèn luyện, không ngừng vươn tới đỉnh cao tri thức, nhưng vẫn còn dư sức lực ra làm quan sẽ có cơ hội thực hành học vấn, thu nhận kinh nghiệm, làm cho kiến thức càng thêm càng được mở mang. Trường học gắn liền với chốn quan trường là vậy. Tử Trương học can lộc. Tử viết: “ Đa văn , khuyết nghi, thân ngôn kì dư, tắc quả vưu. Đa kiến, khuyển đãi, thận hành kì dư, tắc quả hối. Ngôn quả vưu hành quả hối, lộc tại kì trung hĩ”. [11;tr.47]. Tử Trương muốn học làm quan, được bổng lộc. Khổng Tử bảo: “ nghe nhiều, điều gì còn nghi thì để đó, đừng nói, những điều còn lại (tin được) thì khi nói phải thận trọng, như vậy sẽ ít lỗi. Thấy nhiều điều chưa yên lòng ( hoặc còn nghi ngờ) thì để đó đừng làm, làm những điều còn lại, thì khi làm phải thận trọng như vậy ít ăn năn. Lời nói ít lỗi lầm, việc làm ít ăn năn; bổng lộc tự nhiên ở trong đó ( nghĩa là tự nhiên sẽ có)”. Khi Tử Trương hỏi Khổng Tử về việc học để cầu chức tước. Khổng Tử giảng phương pháp học tập để làm quan hưởng bổng lộc có bốn điều: Nghe nhiều: một người ở quan trường phải giải quyết rất nhiều công việc, điều quan trọng là phải nghe nhiều. Nghe nhiều tiếng nói khác nhau, nghe đủ loại ý kiến từ mọi phía, cần đặc biệt nghe những ý kiến mà bình thường mình không thể nghe được. Đối với Khổng Tử lời nói hay cũng nghe, không hay càng phải nghe. Như vậy mới có điều kiện đem so sánh đối chiếu, đề xuất được ý kiến, quyết sách đúng đắn để có thể giải quyết việc công, việc nước. Nếu chỉ nghe một phía, trong lòng chỉ có một loại ý kiến thì không thể tránh khỏi thiên lệch. Đối với những điều còn hoài nghi thì phải giữ lại khi thi hành phận sự, thường phải giải quyết sự tranh chấp nhân sự, công việc chính trị nhiều, tình hình các ngành nghề phức tạp. Nhưng con người ta không thể cái gì cũng biết, cài gì cũng hay. Khổng Tử luôn đề xướng làm việc gì cũng phải luôn tự hỏi: “ Vì sao?, như thế nào?” đối với những vấn đề đã hiểu rõ có thể đưa ra những ý kiến của mình, nhưng khi nói phải hết sức thận trọng, đối với những vấn đề chưa rõ, chưa hiểu thì phải giữ lại để tìm hiểu 68 ngọn ngành đầu đuôi, chân tướng của sự việc tránh phát ngôn tuỳ tiện bừa bãi. Đó là thái độ cẩn thận trong công việc. Làm không để xảy ra điều gì phải hối hận, giải quyết công việc phải có trách nhiệm, đừng để khi phạm sai lầm, dẫn đến nhiều người oán trách. Khổng Tử chủ trương giải quyết chính sự phải chắc chắn. Mỗi khi định làm một việc gì, phải có chủ trương đúng đắn, chuẩn bị cẩn thận, có tinh thần trách nhiệm với kết quả công việc , thì sẽ không xảy ra điều gì phải hối hận. Nếu trước khi làm mà thiếu sự thận trọng, thiếu sự chu đáo, giữ thái độ trách đại khái, vội vàng ra mệnh lệnh chỉ thị thì sẽ hối hận không kịp. Hối hận nhiều, oán trách nhiều, khuyết điểm sai lầm lắm thì nhất định làm hỏng chính sự Bên cạnh đó phải biết quan sát để tận mắt học hỏi nhiều điều trong thực tế có như vậy khi giải quyết vấn đề mới thấu tình đạt lí. Trên thấu đạo trời, dưới hợp lòng người thì nắm được thành công, lập nên thành tích. Quan tước bổng lộc đều ở trong đó cả. Đối với Khổng Tử việc quan tước bổng lộc đều có sẵn trong bản chất cách hành xử chọn lọc của con người. Ở đời phải biết tiếp thu chọn lọc những điều hay lẽ phải, bên cạnh đó cũng biết so sánh những điều tiêu cực để sao sánh mà rút ra những điều cần học hỏi để tiến bộ hơn. Người làm quan mang trách nhiệm nặng nề hơn, cần phải thận trọng trong cách suy nghĩ, cách làm và quan trọng khi làm sai biết sửa sai khí ấy sẽ trở thành vị quan chân chính, bổng lộc tự nhiên sẽ từ trong những điều đó mà tìm đến ta. Đối với Khổng Tử khi được ra làm quan bổng lộc chính là nằm trong bản năng và tính cách xử lý công việc của con người. Nếu nguười nào có tố chất chắc chắn sẽ đạt được. “Học nhi ưu tắc sĩ” đã đánh đổ chế độ thể tập quan liêu. Tạo thuận lợi cho các bậc hiền tài thi hành chính trị, mở rộng phạm vi tuyển dụng quan chức, mở ra con đường làm chính trị cho người bình dân. Khổng Tử còn có tư tưởng thăng tiến là con đường giúp con người vươn tới đỉnh cao trong tri thức, hành đạo cứu đời những nếu chỉ chạy theo những phù phiếm, xa hoa, tranh giành địa vị chức tước, bổng lộc đến bất nhân thì thà chịu cảnh nghèo hèn chứ không chen chân vào chốn quan trường khốc liệt đó. Khổng Tử xem chuyện chức tước bổng lộc là lẽ thường tình và co sẵn trong tự nhiên khi con người biết hành xử thận trọng sửa mình khi sai và có tinh thần cầu tiến. Về qua điểm này Khổng Phu Tử còn có câu: “ Bất hoạn vô vị, hoạn sở dĩ lập. Bất hoạn mạc kỉ tri, cầu vi khả tri dã”. [11;tr.78]. Trong quá trình cầu tiến để hoàn thiện 69 bản thân, con người đừng lo vì không có đại vị trong xã hội, chỉ nên lo không đủ tài đức năng lực để nhận chức vị trong xã hội. Đừng lo người khác không biết đến mình , chỉ mong mình sao có đủ tài đức cho người khác biết đến. Trong xã hội có một số người không tu dưỡng về tài năng lẫn đạo đức mà chỉ biết oán trách người khác không biết đến mình, không biết cái tài của mình để trọng dụng và bổ nhiệm chức tước cho mình, những con người ấy rất trọng hình thức bên ngoài. Nếu người không thể tự lập, không có đạo đức, không trình độ học vấn, không có những đề xuất gì, không tài cán, không có bản lĩnh thì mọi người biết đến con người đó để làm gì?. Mà có biết thì phải biết đến vị trí nào trong xã hội?. Cơ hội là do con người có sự chuẩn bị. Người không tài đức cho dù có hội có tìm đến, có người khác biết đến cũng chẳng làm nên trò trống gì. Cho nên muốn có địa vị muốn người khác biết đến mình con người phải trau dồi kiến thức tu dưỡng đạo đức, rèn luyện trong quá trình lâu dài, khi có cơ ắt sẽ được đắp đền thoả đáng. Xã hội ngày nay vẫn tồn tại những con người như thế chỉ mong muốn tìm kiếm những địa vị, chức danh, tiền của mà không xem xét rằng mình đã có đủ tài, đủ đạo đức để xứng danh với công việc với chức vị đó chưa. Con người chạy theo sự hám danh lợi lộc trước mắt mà không nghĩ đến những hậu quả và sự hổ thẹn với bản thân. Những hành động ấy thật đáng buồn và cũng là những cảnh báo cho một xã hội đầy chức tước bề ngoài những trống rỗng bên trong. Trong công việc mỗi con người cần có ý thức bản thân năng lực, có tinh thần cầu tiến nhưng không vì công danh hay những cái lợi trước mắt mà sẵn sàng bất chấp làm kẻ bất lương, nhẫn tâm chà đạp người khác để trục lợi cho mình. Biết được bản thân mình có năng lực đến đâu, lựa chọn những công việc phù hợp, cố gắng làm những điều thiện, điều nhân hành đạo giúp người khi đó mới xứng đáng những con người được biết đến trong xã hội. Mỗi con người đều làm được đều đó chắc hẳn xã hội sẽ ngày càng tiến bộ vững bước đi lên, không còn cảnh kẻ giàu ngất ngưỡng người nghèo khốn khổ, mà thay vào đó là sự công bằng, tình thương giữa con người với con người được nâng cao. Không còn những cảnh quan liêu, những con người suy đồi về đạo đức dẫn đến những việc làm sai trái phải trả giá bằng cảnh tù tội, đau đớn cho người thân gia đình và xã hội. Có như thế xã hội mới sống trong cảnh yên bình, người người nhà nhà được ấp no trong hạnh phúc, ra đường không nhặt của rơi, không phải sống trong cảnh lo sợ 70 trộm cướp, ra đường thì nhà không đóng cửa, như một xã hội mà Khổng Phu Tử đã từng mơ ước. Khôi phục lại thể chế nhà Chu, sống trong xã hội đầy nhạc lễ, yên bình, ấm no mà suốt cuộc đời Khổng Tử tôn sùng. Nguyên Hiến hỏi về sự hổ thẹn. Khổng Tử nói: “ Nước có đạo thì làm quan hưởng thụ bổng lộc, nước không có đạo thì làm quan hưởng bổng lộc như vậy là hổ thẹn”. Người ta thường cho rằng nước có đạo làm quan hưởng bổng lộc là điều vinh quang, đó được xem là quan niệm sai lầm. Khổng Tử cho rằng khi nước ổn định, làm quan chỉ biết hưởng bổng lộc mà chẳng làm được việc gì, khi nước rối ren, làm quan cũng chỉ lo về bổng lộc, không làm nên tài cán gì, thì cả hai trường hợp đó đều đáng hổ thẹn. Điều sâu xa mà Khổng Tử dạy là kể cả khi nước thái bình, làm quan không thể an nhàn hưởng bổng lộc, mà phải phấn đấu xây dựng nước nhà đã mạnh lại càng mạnh, thế mới xứng đáng làm người chăm sóc cho dân, như thế mới không hổ thẹn với bản thân, với xã hội. Việc thăng tiến cần có thời gian không được hấp tấp, nao núng thì sẽ dẫn đến những việc làm nguy hại. Sách Luận ngữ có câu: “ Tử hạ vi Cử Phủ tể, vấn chính. Tử viết: “ Vô dục tốc, vô kiến tiến tiểu lợi. Dục tốc bất đạt. Kiến tiểu lợi đại sự bất thành”. [11;tr.220]. Đây là cuộc vấn chính của Tử Hạ làm huyện trưởng Cử Phụ, hỏi Khổng Tử về quản lí chính sự. Khổng Tử nói đừng muốn nhanh được việc, đừng tham lợi nhỏ mà làm. Muốn nhanh thì việc làm không đến nơi. Tham lợi nhỏ thì việc lớn chẳng thành. Đây là một nguyên tắc quan trọng trong lãnh đạo. Người lãnh đạo cần có con mắt nhìn xa trông rộng, suy nghĩ đến kế sách trăm năm. Xây dựng chế độ, quy hoạch, làm việc gì cũng xuất phát từ kế hoạch lâu dài, vì kế sách trăm năm, không vì lợi ích thiển cận. Nếu mong có hiệu quả nhanh thì sẽ làm việc vội vàng, không có thứ tự, ngược lại sẽ không đạt mục đích. Nếu thấy lợi nhỏ mà đã cho là lợi thì chỉ được làm việc nhỏ mà bỏ mất việc lớn. Khổng Tử dạy Tử Hạ muốn thành việc lớn thì phải chắt chiu, chăm chú vào các việc gần việc nhỏ thì ắt sẽ được thành công. Ngoài ra để làm một người quản lí chính sự tốt cần giữ chức vụ không trễ nải là muốn nói trong cương vị công tác được giao, phải đưa toàn bộ tinh lực, toàn tâm để ý vào công tác của mình, không bao giờ kêu ca mệt mỏi. Khi Tử Trương hỏi về phép trị dân. Khổng Tử đáp : “ giữ chức vụ thì không mệt, không chán, chấp hành chính lệnh thì trung thành.” [11;tr.203]. Người làm quan phải trước sau như một, không được lạnh nhạt thờ ơ, không được lơ là biếng 71 nhác, không buông lỏng kĩ cương, xả thân quên mình để làm tròn nhiệm vụ. Đối với người lo cho dân còn phải không được để ra so suất thất lễ khi tiếp đãi nhân dân, chấp hành chính lệnh cần phải trung thực, nghĩa là trong lòng ngoài mặt thống nhất như nhau, không được ăn ở hai lòng. “ Học ba năm mà chẳng để chí vào việc cầu bổng lộc, chẳng dễ mà có được người như vậy”. [11;tr.144]. Khổng Tử không phản đối việc học để làm quan, cũng không chủ trương học để làm quan. Theo ông, mục đích lớn nhất của sự học là trở thành người quân tử thực hiện đạo nhân, phát huy đức sáng, đức tốt đẹp của con người. Nhưng có nhiều người hoặc vì phụng dưỡng cha mẹ, hoặc muốn đem tài học của mình ra hành nên học để chờ dịp ra làm quan. Còn Khổng Tử phản đối lối học mau chóng để ra làm quan, tận hưởng bổng lộc mà quên mất cả sự tu dưỡng đạo nhân cho đến nơi đến chốn. Vì thế ông muốn dùng câu này để cảnh tỉnh giáo dục học trò của mình về mục đích của việc học tập. Học tập là quá trình lâu dài, rèn luyện và nuôi dưỡng ý chí trở thành người hiền tài. Để giúp ích cho bản thân, gia đình, xã hội chỉ có con đường thăng tiến, ra làm quan để bảo vệ dân, thực hiện lí tưởng của mình, để phục vụ đất nước. Tuy nhiên việc thăng tiến cần bằng chính năng lực bản thân, không tham lam, chạy theo những xa hoa cám dỗ nhất thời khi ấy mới trị vì được thiên hạ thái bình. Đối với Khổng Phu Tử thăng tiến cho có ích với đời, với xã hội chứ không phải làm quan sang bổng hậu. Đối với người đọc sách nếu không có chí lớn, theo đạo lớn của thiên hạ, suốt ngày quanh quẩn, ham thích tư lợi cá nhân, đam mê với công danh bổng lộc thì khi đó con đường học vấn chẳng tiến. Mà con đường công danh cũng chảng sáng sủa. Làm quan để có thêm nhân cách, học hỏi những điều từ nhỏ nhặt cho đến lớn lao. Vì khi muốn trở thành người thành đạt phải trải qua quá trình học tập, mà học tập là tìm tòi chân lí. Khổng Tử cũng khẳng định “ giáo dục là tu sữa cái đạo làm người”. 72 PHẦN KẾT LUẬN 73 Kế thừa những tiền đề tư tưởng từ thời Tây Chu, xuất phát từ đời sống thực tiễn của xã hội Trung Hoa thời Xuân Thu, một xã hội rối loạn về đẳng cấp và danh phận, các nước chư hầu xâm chiếm và thôn tính lẫn nhau sự rối loạn của những quan hệ tông pháp trong thiên hạ ngày càng trở nên phổ biến. Trong sách Luận ngữ, Khổng Tử đã xây dựng hệ thống tư tưởng của mình. Trong hệ thống ấy, Khổng Tử đề cập đến nhiều lĩnh vực của xã hội và con người như chính trị - xã hội, đạo đức, giáo dục.v.v . Khổng Tử, với tư cách là người sáng lập ra Nho giáo đã có những tư tưởng khá toàn diện về những vấn đề này. Con người theo quan niệm của Khổng Tử bị chi phối bởi rất nhiều mối quan hệ, trong đó Khổng Tử đề cập đến năm mối quan hệ chính, đó là: quan hệ vua - tôi, cha - con, vợ - chồng, anh - em, bạn - bè. Khổng Tử xây dựng thuyết “chính danh” vì chính danh đòi hỏi mọi người trong xã hội phải sống đúng với danh phận và địa vị của mình, “danh” và “thực” phù hợp với nhau sẽ làm cho xã hội “hữu đạo”. Ngoài ra, giáo dục cũng được sử dụng là một biện pháp hữu hiệu để mỗi người trong xã hội ai cũng hiểu và biết mình phải làm gì cho đúng trong cuộc sống, trong ứng xử với chính mình và với người khác. Khổng Tử còn là người cả cuộc đời phấn đấu không biết mệt mỏi. Ông sinh ra vào thời lễ băng nhạc hoại nhưng không hề từ bỏ niềm truy cầu của mình dùng máu huyết và sinh mệnh của mình để đổi lấy tư tưởng nhân sinh. Khổng Tử là bậc hiền nhân có phẩm chất cao thượng, không vì địa vị thấp bé của mình mà buông xuôi, ngược lại luôn nhắc nhở mình phải trừ ác hướng thiện. Khổng Tử còn là bậc thánh nhân trí tuệ là đại diện cho trí sáng tạo ca nhân và văn hoá dân tộc Trung Hoa. Bất kể là người quyền quý, sỉ tử văn nhân cho đến người bình dân đều hấp thụ được những tinh hoa học thuyết Nho gia và tư tưởng của Khổng Tử để từ đó vun trồng nên những đoá hoa tâm linh cho mình. Tư tưởng của Khổng Tử và học thuyết Nho gia vẫn còn sống mãi, trở thành linh hồn vô hình trong đời sống văn hoá tinh thần của các dân tộc chịu ảnh hưởng Nho giáo chủ yếu. Tác phẩm Luận ngữ cũng mãi trở thành căn bản cội nguồn trong dòng chảy văn hoá của Trung Quốc nói riêng và các nước đồng văn nói chung trong hơn hai nghìn năm nay. Từ trong Luận ngữ có thể tìm thấy các qui phạm về hành vi, đạo đức trong đời sống hằng ngày và cả phương thức học tập giáo dục cho đến những đạo lí quản lí gia đình, quốc gia xã hội. Hơn một nghìn năm của thời đại khoa cử, Luận ngữ trở thành sách giáo khoa chỉ định để nhà nước tuyển dụng quan chức. Vì trong Luận 74 ngữ có rất nhiều những đạo lí nói về lòng nhân mà người quân tử cần phải có. Bên cạnh đó Luận ngữ còn dạy về cách thức học tập và giá trị của việc học tập để hướng kẻ sĩ, người quân tử tìm đến những lí tưởng cao cả. Hay còn giáo dục con người về tinh thần cầu tiến, học để tu dưỡng bản thân, để lấy chính năng lực của mình để chăm lo cho bản thân, gia đình và xã hội. Ngoài ra còn rèn luyện còn người trở nên không tham lam, không vì bổng lộc mà trở thành kẻ bất nhân bất nghĩa. Càng đọc Luận ngữ chúng ta càng rút ra những bài học về tri thức văn hoá và nhân sinh xoay quanh các chủ đề nhân nghĩa, hiếu thuận, nhân ái, thành tín, lễ tiết, quỷ thần, quân tử,… Và đặc biệt là đạo học và quan điểm về sự thăng tiến qua Luận ngữ của Khổng Tử mà người viết đã thực hiện. Giáo dục hay học tập là một biện pháp hữu hiệu để mỗi người trong xã hội ai cũng hiểu và biết mình phải làm gì cho đúng trong cuộc sống, trong ứng xử với chính mình và với người khác. Tuy Khổng Tử hầu như chỉ hướng giáo dục và đào tạo chủ yếu vào mục đích làm quan nhưng tư tưởng khuyến học, trọng học của ông có một ý nghĩa động viên lớn lao để xây dựng một xã hội học tập, xã hội coi trọng tri thức, coi trí thức là một trong những động lực phát triển xã hội. Ngày nay, trên thế giới, nội dung học tập được mở rộng ra toàn bộ những ngành nghề trong cuộc sống và đó là kết quả của sự nhận thức, bổ sung qua nhiều thời đại phù hợp với yêu cầu của thời đại mới cũng là một tất yếu nhưng qua đó ta lại càng thấy được tính đúng đắn trong tư tưởng khuyến học, trọng học của Khổng Tử. Bằng những lời nói, những cuộc đối thoại đầy triết lí nhân sinh, bên cạnh đó là những lí lẽ sắc bén, đầy chân thực những câu nói về “đạo học” và “sự thăng tiến” đã trở thành bất hủ để giáo huấn con người tìm đến những phương pháp học tập đúng đắn đem lại những giá trị hữu ích và những bước tiến xa hơn trong con đường thăng tiến của mình. Việc học không chỉ giúp chúng ta tìm cho mình một nghề mà còn giúp chúng ta nhận biết thế giới, phân tích và giải quyết tốt các vấn đề xã hội. Vì trong cuộc sống mỗi bước ta đi tới luôn có những khó khăn và thách thức, làm thế nào vượt qua nó, đó là do thái độ của ta nhìn nhận nó và giải quyết nó theo hướng khoa học, mà chính việc học vạch ra cho ta. Vậy khi chúng ta càng học rộng con đường chúng ta đi càng dài, càng rộng, càng đi tới càng thu nhiều kết quả tốt. Do đó chúng ta cần vượt qua nhiều gian khó, thử thách dùng chiếc khóa học tập để mở ra cho mình nhiều cánh cửa, nhiều 75 cơ hội và nhiều con đường rộng mở cho ta đi tới thành công. Sau này, dù ở cương vị nào, chúng ta nhìn nhận lại cuộc sống của mình và tự hào rằng “việc học là vô giá”. Bởi học tập là con đường ngắn nhất và duy nhất để hoàn thiện bản thân và biến ước mơ thành hiện thực . Có lẽ bởi vậy mà Lê - nin đã từng đặt ra một phương châm : “Học, học nữa, học mãi”. Để hoàn thiện kiến thức bản thân chúng ta phải biết học tập liên tục, học suốt đời học thông qua nhiều hình thức, học để xây dựng và hoàn thiện giá trị nhân cách con người Việt Nam, giữ gìn bảo vệ và phát huy bản sắc dân tộc trong thời kì CNH – HĐH hội nhập kinh tế quốc tế. Luận văn xin đóng góp một phần nghiên cứu về tác phẩm Luận ngữ của Khổng Tử. Nếu có cơ hội xin tiếp tục được nghiên cứu về những khía cạnh khác của tác phẩm Luận ngữ nói chung và các tác phẩm trong bộ Tứ thư thư nói riêng, cũng như các tác phẩm của văn học Trung Hoa. Để góp phần mở mang kiến thức cho bản thân và làm phong phú cho nền văn học nước nhà. 76 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Tào Thượng Bân (2005), Tư tưởng nhân bản của Nho học tiên Tần, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội 2. Đoàn Trung Còn (2003), Tam Tự Kinh ( Trình bày Việt – Hán – Nôm), Nxb. Văn hoá thông tin, Hà Nội 3. Phan Bội Châu (1998), Khổng học đăng, Nxb.Văn hóa - Thông tin, Hà Nội. 4. Hoàng Ngọc Cương (2010), Tư tưởng Khổng Tử. Nxb Đồng Nai. 5. Phạm Đình Đạt (2009), Học thuyết tính thiện của Mạnh Tử với việc giáo dục ở nước ta hiện nay, Nxb chính trị Quốc gia. 6. Triệu Trí Hải (2004), Lời dạy của Lão tử, Trang tử, Khổng tử, Mạnh tử, Nxb. Hà Nội. 7. Trần Đình Hượu (2001), Các bài giảng về tư tưởng phương Đông, Nxb. Đại học Quốc gia, Hà Nội 8. Chu Hy (1996), Tứ thư tập chú, (Nguyễn Đức Lân dịch và chú giải), Nxb. Văn hóa-Thông tin, Hà Nội. 9. Trần Tiến Khởi (2008) , Luận Ngữ với người quân tử thời hiện đại, Nxb. Từ điển bách khoa. 10. La Quốc Kiệt (2003), Tu dưỡng đạo đức tư tưởng, Nxb. Chính trị quốc gia 11. Nguyễn Hiến Lê (1994) ( chủ dịch và giới thiệu), Luận Ngữ Nxb văn học, Hà Nội. 12. Nguyễn Hiến Lê (2003), Khổng Tử & Luận ngữ, Nxb. Văn học , Hà Nội. 13. Nguyễn Thị Nga – Hồ Trọng Hải (2003), Quan niệm của Nho giáo về giáo dục con người, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội. 14. Trần Trọng Sâm, Kiều Bách Vũ Thuận (2003), Tứ Thư, Nxb Quân đội nhân dân, HàNội. 15. Ngô Tất Tố (2010), Dịch và Chú giải, Kinh Dịch, Nxb. Văn học, Hà Nội. 16. Đỗ Anh Thơ (2006), Khổng Tử cùng học trò bàn về vấn đề giáo dục, Nxb. Lao động-Xã hội, Hà Nội. 17. Đỗ Anh Thơ (2006), Những câu nói bất hủ của Khổng Tử-quan hệ giữa chúng ta và cộng đồng, Nxb. Lao động-Xã hội, Hà Nội 18. Nguyễn Lê Tuấn (sưu tầm), Đông phương xử thế, Nxb. Thanh Niên. 77 19. Trương Thiên Văn, Hoàng Thọ Kì (1999), Chu Dịch, Nxb. Khoa học Văn Học 20. Phan Nải Việt, (1997), Khổng Tử với Tư tưởng quản lý và kinh doanh hiện đại, Nxb. Văn hoá thông tin. 21. Nguyễn Khắc Viện (1993), Bàn về đạo Nho, Nxb. Thế giới, Hà Nội. 22. Nguyễn Như Ý (1999) Đại Từ Điển Tiếng Việt, Nxb. Văn hoá thông tin. Và một số tài liệu tham khảo từ nguồn Internet, các tạp chí văn học và một số bài phê bình, lí luận văn học của một số tác giả. 78 MỤC LỤC Trang ĐỀ CƯƠNG TỔNG QUÁT PHẦN MỞ ĐẦU.............................................................................................. 5 1. Lí do chọn đề tài....................................................................................... 6 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề........................................................................ 8 3. Mục đích nghiên cứu .............................................................................. 10 4. Phạm vi nghiên cứu................................................................................ 10 5. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................... 10 PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................ 12 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG ................................................... 13 1.1. Tác giả Khổng Tử................................................................................ 13 1.1.1. Tiểu sử về Khổng Tử................................................................... 13 1.1.2. Vai trò của Khổng Tử đối với Nho giáo....................................... 15 1.1.3. Sự nghiệp của Khổng Tử ............................................................. 16 1.2. Tác phẩm Luận ngữ............................................................................. 18 1.2.1. Bối cảnh ra đời ............................................................................ 18 1.2.2. Những nội dung chính ................................................................. 20 1.2.3. Vai trò của Luận ngữ trong hệ thống tư tưởng Nho gia................ 23 CHƯƠNG 2: ĐẠO HỌC TRONG SÁCH LUẬN NGỮ .............................. 26 2.1 Phương pháp học.................................................................................. 26 2.1.1. Học phải biết suy nghĩ ................................................................. 26 2.1.2. Học phải đi đôi với hành.............................................................. 30 2.1.3. Hỏi để học và học ở mọi nơi....................................................... 37 2.2. Giá trị của việc học.............................................................................. 43 2.2.1 Học tập là niềm vui....................................................................... 44 2.2.2. Học để tu dưỡng và phát huy giá trị bản thân............................... 46 2.2.3. Học để hành đạo, giúp đời ........................................................... 50 CHƯƠNG 3: QUAN ĐIỂM VỀ SỰ THĂNG TIẾN TRONG SÁCH LUẬN NGỮ ............................................................................................................... 57 79 3.1 Thăng tiến gắn liền với ý thức trách nhiệm, trách nhiệm của bản thân.. 57 3.2 Thăng tiến vì sự yên ổn, tiến bộ xã hội ................................................. 64 PHẦN KẾT LUẬN................................................................................... 73 TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................ 77 MỤC LỤC ................................................................................................ 79 NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ HƯỚNG DẪN............................................ 81 NHẬN XÉT CỦA CÁC BỘ PHẢN BIỆN............................................... 82 80 NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ HƯỚNG DẪN ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 81 NHẬN XÉT CỦA CÁN BỘ PHẢN BIỆN …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………..... 82 83 [...]... thống và toàn diện những nội dung cụ thể, những vấn đề chủ yếu trong tư tưởng của Khổng Tử về đạo học và tinh thần cầu tiến được thể hiện trong sách Luận ngữ 3 Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận văn là tìm hiểu khai thác về “ Đạo học và sự thăng tiến trong Luận ngữ của Khổng Tử Nhằm góp phần tìm hiểu những tư tưởng của đạo học và ý chí cũng như con đường để người quân tử, kẻ sĩ thăng tiến trong. .. người trước đây đã không ngại nguy nan giấu sách giờ đây hăng hái hiến sách cho triều đình Lúc này xuất hiện ba bản Luận ngữ Lỗ Luận ngữ của người nước Lỗ gồm 20 thiên Tề Luận ngữ ra người nước Tề gồm 22 thiên Trong đó có 20 thiên giống với Lỗ Luận ngữ, còn thêm hai chương là Vấn vương và Tri đạo Cổ văn Luận ngữ gồm 21 thiên Không có hai thiên Vấn vương và Tri đạo , nhưng thiên cuối Nghiêu viết chia làm... Đường, nó được khắc vào bia đá và được giữ nguyên cho đến tận bây giờ Ở đời Tống, nó là một trong bốn sách hợp thành Tứ thư (Luận ngữ, Mạnh tử, Trung dung, Đại học) Và Luận ngữ đứng đầu trong Tứ thư Ở giai đoạn cận, hiện đại, Luận ngữ không những được giới thiệu ở các nước đồng văn mà còn được dịch và giới thiệu sang các nước phương Tây Tóm lại, Luận ngữ có một vai trò vô cùng quan trọng trong hệ thống... Dịch: Sách Luận ngữ có hai mươi thiên, các trò nhớ lời hay Vì đây là bộ sách do các học trò của đức Khổng Tử chép lời phải tự ngài nói ra và lời dạy, và lời ngài đáp học trò hay người đời hỏi các sự lý Tác phẩm Luận ngữ còn lưu lại bút tích học trò Khổng Tử Thời đại của các tác giả có thể cách nhau đến 30 năm đến 50 năm, nhưng theo nhận định của các học giả về việc biên định Luận ngữ đã hoàn thành vào... Nam có Luận ngữ chính nghĩa, thời cận đại có Luận ngữ sớ chứng của Dương Thụ Đạt, Luận ngữ dịch chú của Dương Bá Tuấn Trong đó Luận ngữ chính nghĩa của Lưu Bảo Nam đã tiếp tục các học thuyết khác kết hợp với những điều tâm đắc trong quá trình nghiên cứu của mình, được công nhận là công trình có giá trị học thuật cao nhất Có thể nói Luận ngữ cũng là tác phẩm văn học tuyệt vời, vô tiền khoáng hậu trong. .. đạo và đắc đạo cho được Nên tư duy phải có học và ngược lại học cũng phải có tư duy suy nghĩ hay sâu hơn là nghiên cứu một cách 27 thật chuyên tâm, chuyên sâu vào lĩnh vực đó Chỉ có học tập và suy nghĩ kết hợp chặt chẽ thì mới có tiến bộ trong kết quả học tập và sự nghiệp ở tương lai Khổng Tử đã nói rõ ý ấy trong khi nhấn mạnh rằng “ Học nhi bất tư tắc võng, tư nhi bất học tất đãi” Nghĩa là học mà không... làm thầy được)”[11;tr.44] Học là vận dụng được điều gì (cả kể nội dung hay phương pháp) vào công việc hằng ngày của mình thì mới thấy việc học thật sự bổ ích đó mới là mục đích của việc học Rõ ràng học mà không hành thì coi như không học, sự học như vậy cũng giống như kiến thức chỉ nằm trong sách vở học một cách thụ động không vận dụng sáng tạo vào trong thực tiễn hằng ngày Sự học như vậy cũng như kiểu... bản Trương Hầu luận có tham khảo đối chiếu Cổ văn Luận ngữ Trong lịch sử đã có nhiều học giả chú giải Luận ngữ Tác giả nổi tiếng đời Đông Hán là Trịnh Huyền có Luận ngữ chú, Nguỵ Hà Án thời Tam Quốc có Luận ngữ tập giải, Lương Hoàng Khản thời Nam triều có Luận ngữ nghĩa sớ, Lục Đức Minh thời đời Đường có Kinh điển thích nghĩa, Hình Bính đời Tống có Luận ngữ chú sớ, Chu Hy có Tứ thư chương cú tập chú,... nhưng chính bản thân học sinh là người hiểu rõ nhất Học mà không suy nghĩ thì có thể gọi là học vẹt, học gạo, học tủ, học như một cỗ máy làm việc không hiểu được sự việc, học như con vẹt chỉ biết bắt chước tiếng người chứ không hiểu nó đang nói gì ý nghĩa như thế nào, học mà chẳng hiểu được bản chất của sự vật hiện tượng Học như vậy thì chỉ học được những lí thuyết suông trong kinh thư, sách vở mà không... nói đây là bộ sách giáo khoa nhân sinh cần thiết cho mọi người qua từng thời đại 1.2.3 Vai trò của Luận ngữ trong hệ thống tư tưởng Nho gia Luận ngữ có một vai trò đặc biệt quan trọng trong hệ thống tư tưởng Nho gia Luận ngữ được coi là tài liệu gốc đáng tin cậy để nghiên cứu về Khổng Tử và Nho giáo Tìm hiểu về cuộc đời, tư tưởng, học theo thánh Khổng Tử trước hết phải đọc Luận ngữ: “ Luận ngữ giả, nhị