Vận dụng mô hình “Nghiên cứu bài học” vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 NGUYỄN VĂN KHÔI VẬN DỤNG MÔ HÌNH “NGHIÊN CỨU BÀI HỌC” VÀO NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC PHẦN PHÂN SỐ LỚP 4 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI- NĂM 2013 HÀ NỘI, NĂM 2013 Vận dụng mô hình “Nghiên cứu bài học” vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 NGUYỄN VĂN KHÔI VẬN DỤNG MÔ HÌNH “NGHIÊN CỨU BÀI HỌC” VÀO NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC PHẦN PHÂN SỐ LỚP 4 Chuyên ngành: Giáo dục học (bậc Tiểu học) Mã số: 60 14 01 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. VŨ THỊ SƠN HÀ NỘI- NĂM 2013 Vận dụng mô hình “Nghiên cứu bài học” vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn Tiến sĩ Vũ Thị Sơn - Viện Nghiên cứu Sƣ phạm (Trƣờng ĐHSP Hà Nội) đã tận tình hƣớng dẫn và động viên, khích lệ em tiến hành nghiên cứu, viết và hoàn thành luận văn này. Em xin cảm ơn các thầy, cô giảng dạy lớp Cao học Giáo dục Tiểu học khóa 15 (đợt 2) đã cung cấp cho em nhiều hiểu biết cơ sở, hƣớng dẫn các phƣơng pháp nghiên cứu khoa học thiết thực và bổ ích, giúp em thực hiện tốt quá trình nghiên cứu đề tài, hoàn thành luận văn này. Em xin cảm ơn các thầy, cô Lãnh đạo và cán bộ Phòng Sau đại học- trƣờng ĐHSP Hà Nội 2 đã tạo điều kiện, giúp đỡ cho em trong quá trình học tập, nghiên cứu đề tài và hoàn thành luận văn này. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn các đồng chí trong Ban giám hiệu, các giáo viên tổ 4-5, đặc biệt là các cô giáo trong Nhóm nghiên cứu bài học trƣờng Tiểu học Trần Phú-Thành phố Bắc Giang đã tạo điều kiện thời gian và sự cộng tác, phối hợp hiệu quả trong quá trình thực hiện nghiên cứu đề tài. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đặc biệt đến Giáo sƣ Masaaki Sato- Chuyên gia tƣ vấn Nghiên cứu bài học Nhật Bản, Tiến sĩ Eisuke Saito- Học viện Giáo dục Quốc gia Singapore (NIE), Thạc sĩ Khổng Thị Diễm Hằng- Tình nguyện viên hỗ trợ Nghiên cứu bài học đã chia sẻ thông tin, hƣớng dẫn và tạo cơ hội cho tôi đƣợc trải nghiệm nghiên cứu bài học trong 6 năm qua, giúp tôi có ý tƣởng, kinh nghiệm thực hiện và hoàn thành luận văn này. Hà Nội, ngày 10 tháng 12 năm 2013 Tác giả Nguyễn Văn Khôi Vận dụng mô hình “Nghiên cứu bài học” vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan là số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã đƣợc cảm ơn. Tôi cũng xin cam đoan là các thông tin trích dẫn trong luận văn đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày 10 tháng 12 năm 2013 Nguyễn Văn Khôi Vận dụng mô hình “Nghiên cứu bài học” vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục BẢNG KÝ HIỆU CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ GD Giáo dục TH Tiểu học GV Giáo viên HS Học sinh NCBH Nghiên cứu bài học NCVH Nghiên cứu việc học PTBH Phân tích bài học PTVH Phân tích việc học SHCM Sinh hoạt chuyên môn BH Bài học KHBH Kế hoạch bài học TKBH Thiết kế bài học QTDH Quá trình dạy học QTHT Quá trình học tập NDBH Nội dung bài học PPDH Phƣơng pháp dạy học PPGD Phƣơng pháp giáo dục PS Phân số MS Mẫu số TS Tử số SGK Sách giáo khoa SGV Sách giáo viên ĐDHT Đồ dùng học tập KT-KN Kiến thức-kỹ năng Vận dụng mô hình “Nghiên cứu bài học” vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài …………………………………………………… 3 2. Mục đích nghiên cứu …………………………………………………… 4 3. Nhiệm vụ nghiên cứu …………………………………………………… 4 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu …………………………………… 5 5. Phƣơng pháp nghiên cứu …………………………………………… 5 6. Giả thiết khoa học …………………………………………………… 5 NỘI DUNG Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC VẬN DỤNG MÔ HÌNH “NGHIÊN CỨU BÀI HỌC” VÀO NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC Ở NHÀ TRƢỜNG ……………………… …………………………………6 1.1 Các khái niệm …………………………………………………………. 6 1.1.1 Khái niệm “Nghiên cứu bài học” ……………………………… 6 1.1.2 Khái niệm hiệu quả dạy học 6 1.2 Mô hình NCBH ……………………………………………………11 1.2.1 Mô hình NCBH 11 1.2.2 Các nguyên tắc, thuộc tính và lợi ích cơ bản của NCBH 12 1.2.3 Chu trình NCBH 17 1.2.4 Mục tiêu của NCBH 18 1.2.5 Triết lý của NCBH 20 1.2.6 Phương pháp NCBH 22 1.2.7 Mối quan hệ giữa NCBH và nghiên cứu việc học (NCVH) 25 1.3 NCBH và việc nâng cao hiệu quả dạy học trong trƣờng Tiểu học ……26 1.3.1 NCBH nâng cao năng lực chuyên môn và đổi mới cách dạy của GV 26 1.3.2 NCBH và hiệu quả dạy học xét theo nghĩa chung 27 1.3.3 Hiệu quả dạy học xét theo việc học của HS trong đơn vị bài học 30 1.4 Một số cơ sở để thực hiện NCBH nhằm nâng cao hiệu quả dạy học ……33 1.4.1 Một số đặc điểm tâm lý của HS Tiểu học 33 1.4.2 Một số quan điểm về học tập 34 1.4.3 Một số yêu cầu về dạy học tích cực và hiệu quả ở bậc Tiểu học 39 Chƣơng 2: CƠ SỞ THỰC TIỄN VIỆC VẬN DỤNG MÔ HÌNH "NGHIÊN CỨU BÀI HỌC” VÀO NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC PHẦN PHÂN SỐ LỚP 4 ………………………………………………………………….46 Vận dụng mô hình “Nghiên cứu bài học” vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục 2.1 Vận dụng mô hình NCBH vào trƣờng học Việt Nam………………… 44 2.1.1 Đưa NCBH vào hoạt động sinh hoạt chuyên môn (SHCM) 46 2.1.2 Thực trạng NCBH hiện nay ở nhà trường Tiểu học 49 2.2 Thực trạng dạy học phần phân số lớp 4 ……………………………….51 2.2.1 Phân tích Chương trình dạy học phần phân số lớp 4 51 2.2.2 Phân tích thực tế hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 58 Chƣơng 3: QUY TRÌNH TỔ CHỨC “NGHIÊN CỨU BÀI HỌC” Ở NHÀ TRƢỜNG TIỂU HỌC NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC PHẦN PHÂN SỐ LỚP 4 ………………………………………………………… 88 3.1 Một số định hƣớng khi thực hiện nghiên cứu vận dụng ………… 88 3.2 Quá trình nghiên cứu việc vận dụng mô hình NCBH vào dạy học ……88 3.2.1 Thành lập nhóm nghiên cứu 88 3.2.2 Tiến hành phân tích thực trạng việc học ở các bài học trước 89 3.2.3 Tiến hành thiết kế, dạy và phân tích BHNC 89 3.3 Quy trình vận dụng NCBH vào nâng cao hiệu quả dạy học ………… 93 3.3.1 Xác định các bước thực hiện 93 3.3.2 Đề ra một số nguyên tắc kỹ thuật khi thực hiện quy trình NCBH 94 3.4 Kết quả ………………………………………………………………….94 3.4.1 Hệ thống hóa cấu trúc các bài học phần phân số hoặc liên quan 94 3.4.2 Phân tích tính liên quan về nội dung giữa các bài học 94 3.4.3 Xác định định hướng, yêu cầu mới khi thực hiện nội dung dạy học 100 3.4.4 Thiết kế bài học mới (các BHNC) 103 3.4.5 Tiến hành dạy học và phân tích các BHNC 104 3.5 Đề xuất quy trình tiến hành NCBH…………………………………….110 3.5.1 Quy trình NCBH chung 110 3.5.2 Kỹ thuật quan sát, phân tích bài học 112 3.5.3 Cách thức tổ chức triển khai NCBH 117 3.5.4 Khung NCBH chất lượng cao 118 3.5.5 Các kỹ thuật nghiên cứu việc học của HS trong NCBH 121 KẾT LUẬN 1. Kết luận ……………………………………………………………… 125 2. Kiến nghị ……………………………………………………………… 126 Danh mục công trình của tác giả… …… ……………………………. 129 Danh mục các tài liệu tham khảo……… …… ……………………… 130 Phụ lục ………………………………… ……….………………………. 132 Vận dụng mô hình “Nghiên cứu bài học” vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Giáo dục Tiểu học có vị trí là nền tảng trong bậc học Phổ thông. Việc học tập môn Toán ở Tiểu học giúp học sinh có hiểu biết, kỹ năng, kinh nghiệm học tập cơ bản, là nền tảng để tiếp tục học tốt ở trong bậc học Phổ thông. Trong đó, phần phân số ở lớp 4 có vị trí, vai trò rất quan trọng trong môn Toán Tiểu học cũng nhƣ Toán phổ thông vì đối với học sinh, đây là lần đầu tiên các em học một loại số mới. Hơn nữa, nội dung dạy học phần phân số liên hệ rất nhiều với số tự nhiên, đƣợc sử dụng trong nhiều bài toán liên quan các yếu tố đo đại lƣợng, các yếu tố hình học, giải toán có lời văn. Không học tốt phần phân số ở lớp 4 sẽ làm ảnh hƣởng đến học tập ở lớp 5 và cấp học sau. Những khó khăn trong dạy học phần phân số là một vấn đề của cả học sinh và giáo viên. Học sinh gặp khó khăn nhƣng giáo viên khó nhận ra hoặc nhận ra không đầy đủ, nhận ra nhƣng không giải quyết đƣợc triệt để, toàn diện. Nghiên cứu giải quyết vấn đề trong dạy học môn Toán nói chung và phần phân số môn Toán lớp 4 nói riêng đang cần đƣợc thực hiện bằng tiếp cận từ thực tế việc học của học sinh, với sự cộng tác cùng nhau của các giáo viên trong một nhà trƣờng và nghiên cứu cụ thể từ thực tiễn để cải tạo chính thực tiễn. Với vai trò chủ đạo của mình trong quá trình dạy học, giáo viên luôn cần có năng lực dự đoán, chẩn đoán, phát hiện ra và lý giải nguyên nhân của các vấn đề cụ thể trong việc học môn Toán nói chung và trong dạy học phần phân số lớp 4 nói riêng của học sinh để thiết kế lại, tiến hành các bài học phù hợp và hiệu quả nhất. Tuy nhiên, thực tại, cơ bản giáo viên chƣa có cơ hội đầy đủ để phát triển và phát huy các năng lực đó trong công việc hàng ngày. 3 4 Vận dụng mô hình “Nghiên cứu bài học” vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục Hiện nay, sinh hoạt chuyên môn tại trƣờng là một hoạt động bồi dƣỡng giáo viên tại chỗ, từ thực tế nhằm nâng cao năng lực chuyên môn của giáo viên. Sinh hoạt chuyên môn dựa trên “Nghiên cứu bài học” đang đƣợc coi là công cụ để chẩn đoán, phát hiện rõ ràng, cụ thể từng vấn đề trong việc học của học sinh; suy xét và lý giải cặn kẽ, toàn diện, rộng mở các nguyên nhân liên quan, từ đó giúp giáo viên thiết kế, tiến hành bài học thực sự có chất lƣợng cho học sinh. Đó là một tiếp cận, mô hình hay công cụ nghiên cứu mới nhằm đảm bảo cơ hội học tập thực sự có chất lƣợng mọi học sinh trong từng bài học môn Toán nói chung và bài học phần phân số lớp 4 nói riêng. Vì vậy, việc Vận dụng mô hình “Nghiên cứu bài học” vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 là một đề tài cần đƣợc nghiên cứu trong thực tiễn hiện nay. 2. Mục đích nghiên cứu Đề xuất quy trình tổ chức “Nghiên cứu bài học” ở nhà trƣờng nhằm nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4, môn Toán Tiểu học và các môn học khác. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Xác định cơ sở lý luận của việc tổ chức “Nghiên cứu bài học” ở nhà trƣờng nhằm nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4. 3.2 Tìm hiểu cơ sở thực tiễn cho việc vận dụng mô hình “Nghiên cứu bài học” trong dạy học phần phân số lớp 4 ở trƣờng Tiểu học. 3.3 Đề xuất quy trình tổ chức “Nghiên cứu bài học” ở nhà trƣờng Tiểu học nhằm nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4, môn Toán Tiểu học và các môn học khác. 5 Vận dụng mô hình “Nghiên cứu bài học” vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tƣợng nghiên cứu: Cách thức tổ chức “Nghiên cứu bài học” trong nhà trƣờng để nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 ở trƣờng Tiểu học. 4.2 Phạm vi nghiên cứu: Tổ chức dạy học môn Toán ở trƣờng Tiểu học. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 5.1 Nhóm các phƣơng pháp nghiên cứu lý luận 5.2 Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn (ở một số trƣờng Tiểu học tỉnh Bắc Giang): - Phỏng vấn: Cán bộ quản lý giáo dục, ban giám hiệu, giáo viên - Quan sát-dự giờ; nghiên cứu sản phẩm; thực nghiệm: việc học của HS, việc dạy của GV (cùng tham gia giữa các giáo viên theo quy trình “Nghiên cứu bài học” để phát hiện các vấn đề trong việc học của học sinh, phân tích nguyên nhân, tìm ra và thực thi các giải pháp mới) - Nghiên cứu trƣờng hợp (trong SHCM truyền thống, SHCM dựa trên “Nghiên cứu bài học”) 5.3 Phƣơng pháp thống kê và xử lý số liệu 6. Giả thiết khoa học Nếu việc dạy học phần phân số lớp 4 đƣợc các giáo viên thực hiện theo quy trình “Nghiên cứu bài học” thì hiệu quả việc dạy của GV và việc học của học sinh sẽ nâng cao; đồng thời hình thành mô hình bồi dƣỡng giáo viên mới, thay thế hoạt động SHCM trong nhà trƣờng. [...]...6 Vận dụng mô hình Nghiên cứu bài học vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 NỘI DUNG Chƣơng 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC VẬN DỤNG MÔ HÌNH “NGHIÊN CỨU BÀI HỌC” VÀO NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC Ở NHÀ TRƢỜNG 1.1 Các khái niệm 1.1.1 Khái niệm Nghiên cứu bài học Thuật ngữ Nghiên cứu bài học (NCBH) (tiếng Anh là Lesson Study hoặc Lesson Research) dùng để chỉ một quá trình nghiên cứu, học hỏi... trong chuỗi các bài học thuộc chủ đề, môn học Nhƣ vậy, đo hiệu quả dạy học phải đảm bảo các yêu cầu: (1) đo hiệu quả việc dạy học theo từng cấp độ: bài học - chủ đề học - môn học, (2) chú trọng Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục 11 Vận dụng mô hình Nghiên cứu bài học vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 đầy đủ cả kết quả học tập và quá trình đạt được kết quả ấy; (3) xem... thạc sĩ khoa học giáo dục 29 Vận dụng mô hình Nghiên cứu bài học vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 vào) Khi đó, việc học của HS (chất lƣợng đầu ra- hiệu quả) sẽ đƣợc đảm bảo và nâng cao hơn Hơn nữa, QTDH một bài học bao gồm 3 thành tố chính là GV-HS-nội dung học tập, có mối quan hệ sinh thành là việc học Do đó, muốn việc học có hiệu quả cao hơn thì phải chú trọng đến nâng cao năng lực... kết quả thực hiện các mục tiêu, hoạt động của chủ thể và chi phí mà chủ thể bỏ ra để có kết quả đó trong những điều kiện nhất định [16] b) Khái niệm hiệu quả dạy học Theo định nghĩa chung nêu trên, hiệu quả dạy học có thể đƣợc xác định là: Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục 8 Vận dụng mô hình Nghiên cứu bài học vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 (1) Hiệu quả dạy học. .. số quan điểm hiệu quả dạy học Theo quan điểm GD lấy HS làm trung tâm thì khi xem xét về hiệu quả dạy học cần dựa trên hai quan điểm chủ yếu sau đây: Thứ nhất: Hiệu quả dạy học đƣợc tính đến riêng từng bài học (hoặc nhóm bài học, chủ đề bài học) Chẳng hạn, hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 phải đƣợc xét trong từng bài học cụ thể trong chủ đề này Thứ hai: Hiệu quả dạy học phải đƣợc xem xét ở việc học. .. việc dạy (thiết kế bài học) ; công Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục 9 Vận dụng mô hình Nghiên cứu bài học vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 sức GV thực hiện các hoạt động dạy, HS hoạt động học; các công cụ, tài liệu phục vụ cho việc dạy và việc học Tổng thời gian dành cho một bài học được cố định (các tiết học) nên thời gian để HS học cần được đảm bảo tối đa (học nhiều)... bài học Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục 24 Vận dụng mô hình Nghiên cứu bài học vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 (5) PTBH so sánh: So sánh các yếu tố ảnh hƣởng tới một bài học ở các môn học, lớp học khác nhau trong trƣờng, khác trƣờng hoặc các vùng miền khác nhau So sánh tìm ra sự khác biệt trong việc học cùng bài học, môn học ở các nhóm đối tƣợng HS khác nhau Trong... (2) quan sát việc tiến hành bài học, (3) thảo luận về bài học, (4) sửa lại kế hoạch bài học (không bắt buộc), (5) tiến hành bài dạy sau khi đã sửa (không bắt buộc), và (6) chia sẻ ý kiến và quan điểm về bài dạy sau khi đã sửa [17] Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục 7 Vận dụng mô hình Nghiên cứu bài học vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Theo Vũ Thị Sơn & Nguyễn Duân... hình Nghiên cứu bài học vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 cạnh đó, trong hiệu quả dạy học, quá trình quan trọng hơn kết quả hoặc giải pháp vì tính mục đích đặc thù trong dạy học Toán Tiểu học là bên cạnh việc dạy kiến thức, kỹ năng tính toán cơ bản, cần chú trọng dạy HS cách tƣ duy, giải quyết vấn đề và cách học tự học, cộng tác, tìm kiếm, quan sát, đọc hiểu, lắng nghe,… [4] Hiệu quả. .. với bạn bè, học lực hiện nay, những thành tích học tập, sở thích, thói quen, v.v Trong bài học, khi đƣa ra quyết định nhanh, GV thƣờng sử dụng những kiến thức toàn diện hơn nhƣ các kiến thức kí hiệu A, B, C, và D (sơ đồ 1.1) Nguyễn Văn Khôi Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục 15 Vận dụng mô hình Nghiên cứu bài học vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Ví dụ, khi dạy về phân số, hầu hết . MÔ HÌNH "NGHIÊN CỨU BÀI HỌC” VÀO NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC PHẦN PHÂN SỐ LỚP 4 ………………………………………………………………… .46 Vận dụng mô hình Nghiên cứu bài học vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân. Nghiên cứu bài học ở nhà trƣờng nhằm nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4. 3.2 Tìm hiểu cơ sở thực tiễn cho việc vận dụng mô hình Nghiên cứu bài học trong dạy học phần phân số lớp. niệm hiệu quả dạy học Theo định nghĩa chung nêu trên, hiệu quả dạy học có thể đƣợc xác định là: 8 Vận dụng mô hình Nghiên cứu bài học vào nâng cao hiệu quả dạy học phần phân số lớp 4 Nguyễn