1 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN Tạ Thị Mai Anh NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN LOÀI TUYẾN TRÙNG KÝ SINH TRÊN CÂY LẠC Ở TỈNH HƢNG YÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Hà Nội - 2014 2 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN Tạ Thị Mai Anh NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN LOÀI TUYẾN TRÙNG KÝ SINH TRÊN CÂY LẠC Ở TỈNH HƢNG YÊN Chuyên ngành: Động vật học Mã số: 60420103 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: HDC: PGS.TS Nguyễn Ngọc Châu HDP: PGS. TS Nguyễn Văn Vịnh Hà Nội - 2014 3 LỜI CẢM ƠN Tôi xin được bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới PGS. TS Nguyễn Ngọc Châu, PGS. TS Nguyễn Văn Vịnh, những người thầy đã tận tình chỉ bảo và hướng dẫn tôi trong suốt quá trình hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới lãnh đạo và cán bộ nghiên cứu Phòng Tuyến trùng, Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật – Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất để tôi có thể thực hiện được luận văn này. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới Ban chủ nhiệm cùng tập thể các thầy cô giáo trong Khoa sinh nói chung và Bộ môn động vật không xương sống nói riêng đã tận tình chỉ bảo, giúp đỡ để tôi hoàn thành được chương trình học tại Khoa sinh – Đại học khoa học tự nhiên, Đại học Quốc Gia Hà Nội. Nhân dịp này, tôi cũng xin gửi lời tri ân tới TS. Trịnh Quang Pháp, Phó phòng tuyến trùng - Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật đã cung cấp những trợ giúp về mặt kỹ thuật và các ý kiến tư vấn hết sức hiệu quả, giúp tôi hoàn thành tốt nhất công việc của mình trong phòng thí nghiệm. Cuối cùng tôi muốn gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới toàn thể gia đình, bạn bè những người luôn bên cạnh giúp đỡ, là chỗ dựa tinh thần để tôi có thể hoàn thành được luận văn này. Hà Nội, tháng 5 năm 2014 Tác giả 4 MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1 - TỔNG QUAN TÀI LIỆU 3 1.1. Tình hình nghiên cứu về tuyến trùng ký sinh cây lạc trên Thế giới và tại Việt Nam 3 1.1.1. Tình hình nghiên cứu về tuyến trùng ký sinh cây lạc trên Thế giới 3 1.1.2. Tình hình nghiên cứu về tuyến trùng ký sinh cây lạc tại Việt Nam 21 1.2. Tình hình sản xuất cây lạc trong những năm gần đây ở tỉnh Hƣng Yên. 22 Chƣơng 2 - PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 25 2.1. Địa điểm, thời gian nghiên cứu 25 2.1.1. Địa điểm và thời gian nghiên cứu 25 2.1.2. Dụng cụ, thiết bị nghiên cứu 25 2.2. Phƣơng pháp nghiên cứu 26 2.2.1. Phƣơng pháp thu mẫu 26 2.2.2. Phƣơng pháp tách tuyến trùng từ đất và mô thực vật 26 2.2.3. Phƣơng pháp cố định, xử lý tuyến trùng và làm tiêu bản 28 2.2.4. Phƣơng pháp đếm và kỹ thuật gắp tuyến trùng 30 2.2.5. Phƣơng pháp phân loại tuyến trùng dựa vào hình thái 31 2.2.6. Xử lý số liệu 33 Chƣơng 3 - KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 34 3.1. Thành phần tuyến trùng ký sinh trên cây lạc ở tỉnh Hƣng Yên 34 3.2. Phân loại các giống và loài tuyến trùng ký sinh ở cây lạc Hƣng Yên 35 3.2.1. Giống Ditylenchus Filipjev, 1936 35 3.2.2. Giống Tylenchorhynchus Cobb, 1913 40 3.2.3. Giống Helicotylenchus Steiner, 1945 47 3.2.4. Giống Pratylenchus Filipjev, 1936 49 5 3.2.5. Giống Criconemella de Grise & Loof, 1965 53 3.3. Đặc điểm phân bố tuyến trùng ký sinh trên cây lạc ở Hƣng Yên 58 3.4. Đặc điểm sinh học, sinh thái của một số loài tuyến trùng ký sinh quan trọng trên cây lạc ở tỉnh Hƣng Yên 60 3.4.1. Nhóm tuyến trùng ngoại ký sinh ở cây lạc 60 3.4.2. Nhóm tuyến trùng nội ký sinh ở cây lạc 61 3.5. Mật độ ký sinh và tần suất hiện diện của tuyến trùng trên cây lạc ở tỉnh Hƣng Yên 61 3.6. Sự tƣơng quan tuyến trùng ký sinh đến triệu chứng hại trên cây lạc ở tỉnh Hƣng Yên 63 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ 65 Kết luận 65 Khuyến nghị 66 TÀI LIỆU THAM KHẢO 67 Tiếng Việt 67 Tiếng Anh 68 PHỤ LỤC 6 DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Diện tích trồng cây lạc ở tỉnh Hƣng Yên trong năm 2012, 2013 23 Bảng 1.2. Diện tích trồng cây lạc nhiều nhất ở các xã tại 3 khu vực 24 Bảng 3.1. Hệ thống định loại các loài tuyến trùng ký sinh cây lạc ở Hƣng Yên 34 Bảng 3.2. Thành phần tuyến trùng ký sinh trên cây lạc ở Hƣng Yên 59 Bảng 3.3. Tần suất xuất hiện và mật độ tuyến trùng ký sinh ở cây lạc 62 Bảng 3.4. Tƣơng quan giữa mật độ tuyến trùng ký sinh và triệu chứng bệnh trên cây lạc 64 7 DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Triệu chứng bệnh trên cây lạc do loài Meloidogyne spp. gây ra 6 Hình 1.2. Tổn thƣơng trên lạc do P. brachyurus gây ra 11 Hình 1.3. Hệ thống rễ lạc bị giảm đáng kể do loài B. longicaudatus gây ra 14 Hình 1.4. Con cái và trứng của loài tuyến trùng C. ornata 16 Hình 2.1. Sơ đồ thu mẫu 25 Hình 3.1. Ảnh chụp kính hiển vi của Ditylenchus anchilisposomus 36 Hình 3.2. Ảnh chụp kính hiển vi của Ditylenchus ausafi 38 Hình 3.3. Ảnh chụp kính hiển vi của Ditylenchus equalis 40 Hình 3.4. Ảnh chụp kính hiển vi của Tylenchorhynchus clavicaudatus 42 Hình 3.5. Ảnh chụp kính hiển vi của Tylenchorhynchus dispersus 44 Hình 3.6. Ảnh chụp kính hiển vi của Tylenchorhynchus leviterminalis 46 Hình 3.7. Ảnh chụp kính hiển vi của Helicotylenchus laevicaudatus 48 Hình 3.8. Hình vẽ và ảnh chụp kính hiển vi của Pratylenchus brachyurus 51 Hình 3.9. Ảnh chụp kính hiển vi của Pratylenchus neglectus 53 Hình 3.10. Ảnh chụp kính hiển vi của Criconemella onoensis 55 Hình 3.11. Ảnh chụp kính hiển vi của Criconemella sphaerocephala 57 8 DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT VÀ THUẬT NGỮ CHLB Đức: Cộng hòa liên bang Đức Ha: hecta T.P HƣngYên: Thành phố Hƣng Yên TSXH: Tần suất xuất hiện USD: Đô la Mỹ Anastoma: Cấu trúc nối vòng cutin dạng gân lá Areolation: Dạng cấu trúc phân ô của đƣờng bên đƣợc tạo thành do các vạch cutin ngang cắt các đƣờng bên của vùng bên Cutin: Lớp vỏ bọc bên ngoài cơ thể tuyến trùng không có cấu trúc tế bào Deirid: Là một nhú cổ lớn, một dạng cấu trúc thụ cảm bên nằm gần vòng thần kinh Epiptigma: Cấu trúc màng vulva Hemizonid: Cấu trúc có hình bán cầu nằm gần lỗ bài tiết phía bụng, nó có dạng một tấm sáng nằm dƣới lớp biểu bì, trong lát cắt dọc dạng lồi hai cạnh và khúc xạ ánh sáng rất mạnh đƣợc nối giữa các bó thần kinh của hệ thần kinh trung ƣơng Isthmus: Phần thắt eo của thực quản Kitin: Chất xƣơng, chỉ mức độ hóa xƣơng Monodelphic-prodelphic: Kiểu hệ sinh dục cái đơn với một buồng trứng ở phía sau Phasmid: Là cấu trúc dạng lỗ nằm ở khoảng giữa bên đuôi đƣợc nối với tuyến trƣớc đuôi, có chức năng cảm thụ hóa học Procorpus: Phần trƣớc của thực quản thƣờng có dạng hình trụ Rectum: Ruột thẳng, trực tràng Stylet: Kim hút-một cấu trúc hút dạng ống đƣợc hình thành từ xoang miệng TAF: Dung dịch cố định tuyến trùng có thành phần từ Formalin (7 phần), Triethanolamine (2 phần) và nƣớc (9 phần) 9 Vagina: Âm đạo, ống sinh dục đƣợc bao phủ bằng lớp cutin và đƣợc nối với tử cung Vulva: Âm hộ, lỗ sinh dục cái 10 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong các cây công nghiệp ngắn ngày đang đƣợc sản xuất ở Việt Nam thì cây Lạc có một vị trí rất quan trọng. Cây Lạc, còn đƣợc gọi là Đậu phộng hay Đậu phụng (tên khoa học là Arachis hypogaea), là một loài cây thực phẩm thuộc họ Đậu có nguồn gốc tại Trung và Nam Mỹ. Sản phẩm của cây lạc rất giàu lipit, protein dùng làm thức ăn cho ngƣời và gia súc, dầu lạc cũng đƣợc sử dụng trong công nghiệp. Ngoài tiêu dùng nội địa, sản phẩm của cây lạc còn là mặt hàng xuất khẩu có giá trị kinh tế cao, mỗi năm Việt Nam xuất khẩu 100.000-135.000 tấn thu về 65-120 triệu USD[26]. Cây lạc đƣợc trồng khá phổ biến tại Việt Nam, trong đó tỉnh Hƣng Yên là một trong những tỉnh trồng nhiều nhất. Nằm gọn trong một ô trũng thuộc đồng bằng sông Hồng, đƣợc cấu tạo bằng các trầm tích thuộc kỷ Đệ Tứ, với chiều dài 150m - 160m và đất đai trong tỉnh đƣợc hình thành do phù sa sông Hồng bồi đắp. Thành phần cơ giới của đất khá đa dạng từ đất thịt nhẹ đến đất thịt pha nhiễm chua. Bên cạnh tài nguyên đất đai, tỉnh Hƣng Yên còn có nguồn tài nguyên nƣớc khá phong phú, có thể cung cấp nƣớc trực tiếp cho nông nghiệp qua các hệ thống sông ngòi tự nhiên và hệ thống trung đại thuỷ nông Bắc - Hƣng - Hải. Với những ƣu thế đó thì cây lạc đƣợc chú trọng quan tâm đặc biệt bởi nó phù hợp với điều kiện tự nhiên của tỉnh Hƣng Yên. Thành phần sinh hoá của hạt lạc có thể thay đổi phụ thuộc vào giống, vào sự biến động các điều kiện khí hậu giữa các năm, vào vị trí của hạt ở quả, các yếu tố không bình thƣờng nhƣ: sâu bệnh hại, và phƣơng pháp phân tích khác nhau cũng ảnh hƣởng đến thành phần sinh hoá của hạt lạc [1]. Các loại bệnh hại trên cây lạc chủ yếu do các loài sâu, rệp, vi khuẩn gây ra và còn một loại bệnh nữa do tuyến trùng gây ra cũng gây hại không kém tới năng suất cây trồng. Tuyến trùng gây thiệt hại ở tất cả các khu vực trồng cây lạc trên thế giới. Theo khảo sát của các nhà tuyến trùng học, tổn thất hàng năm gây ra bởi các loài [...]... của tuyến trùng trên cây lạc hay những loài tuyến trùng ký sinh gây hại chính, đôi khi ngƣời nông dân vẫn bị nhầm lẫn bệnh do tuyến trùng gây ra có thể là do nấm và vi khuẩn vì biểu hiện bệnh của chúng tƣơng đối giống nhau Chính vì vậy, tôi đã chọn đề tài Nghiên cứu thành phần loài tuyến trùng ký sinh trên cây lạc ở tỉnh Hưng Yên nhằm bƣớc đầu xác định về thành phần loài tuyến trùng ký sinh trên lạc, ... số loài tuyến trùng ký sinh quan trọng cũng nhƣ triệu chứng bệnh gây ra trên cây lạc bởi chúng 2 Mục tiêu nghiên cứu - Xác định thành phần loài tuyến trùng ký sinh gây hại trên cây lạc ở Hƣng Yên - Mô tả hình thái của các loài tuyến trùng ký sinh quan trọng - Triệu chứng bệnh gây ra bởi mật độ và số lƣợng của tuyến trùng ký sinh 3 Ý nghĩa của đề tài - Cung cấp thông tin về tuyến trùng gây hại trên cây. .. cây lạc, cụ thể tại tỉnh Hƣng Yên - Đánh giá mức độ gây hại trên cây lạc của tuyến trùng, từ đó chúng ta có thể tìm hiểu để đƣa ra các giải pháp phòng bệnh và hạn chế sự lây nhiễm của chúng 11 Chƣơng 1 - TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1 Tình hình nghiên cứu về tuyến trùng ký sinh cây lạc trên Thế giới và tại Việt Nam 1.1.1 Tình hình nghiên cứu về tuyến trùng ký sinh cây lạc trên Thế giới Tuyến trùng ký sinh. .. các loài này đã bị nghi ngờ làm ảnh hƣởng đến sản xuất lúa thƣờng trồng luân canh 30 với cây lạc Trong số tuyến trùng ở cây lạc Nghệ An có tới 21 loài đƣợc xác định lần đầu tiên trên cây lạc Việt Nam và 8 loài trong số này đã không đƣợc báo cáo trƣớc đây ở bất kỳ nƣớc nào Nhƣ vậy mặc dù mới có một số nghiên cứu ban đầu về tuyến trùng ký sinh ở cây lạc Việt Nam cũng đã cho thấy thành phần loài tuyến trùng. .. triển của tuyến trùng để đem lại chất lƣợng lạc tốt và tăng năng suất kinh tế cây lạc cùng với sự bảo vệ an toàn cho ngƣời tiêu dùng và môi trƣờng 29 1.1.2 Tình hình nghiên cứu về tuyến trùng ký sinh cây lạc tại Việt Nam Có 2 công bố quan trọng nhất về tuyến trùng ký sinh ở cây lạc tại Việt Nam Nghiên cứu đầu tiên của Eroshenko & cs (1985) [17] đã triển khai điều tra tuyến trùng ký sinh ở cây trồng... trong đó có cây lạc ở các tỉnh miền bắc Việt Nam Kết quả điều tra đã xác định 25 loài tuyến trùng ký sinh tại 5 vùng trồng cây lạc ở các tỉnh Sơn La, Cao Bằng, Nam Định, Thái Binh và Nghệ An Các loài tuyến trùng ký sinh phổ biến nhất là Macroposthonia magnifica, với mật độ ký sinh tới 100 cá thể trên một mẫu (500 gr đất gần rễ) gây lá vàng, một số nơi nhƣ Nam Định, Nghệ An mật độ tuyến trùng ký sinh từ... đất có thể làm cây lạc chết từng đám Ngoài loài trên đây một số loài tuyến trùng khác cũng khá phổ biến là Tylenchorhynchus marshoodi, Pratylenchus coffeae với mật độ ký sinh lên đến hàng trăm cá thể trong mỗi mẫu Công trình nghiên cứu sau đó của Sharma & cs (1994), đã điều tra tuyến trùng ký sinh cây lạc ở 25 địa điểm thuộc 5 huyện của tỉnh Nghệ An đã xác định đƣợc 31 loài tuyến trùng ký sinh thuộc 25... trùng ký sinh ở cây lạc tại một số vùng ở Việt Nam là khá phong phú và đa dạng 1.2 Tình hình sản xuất cây lạc trong những năm gần đây ở tỉnh Hƣng Yên Vị trí địa lý và điều kiện thuận lợi cho sự phát triển cây lạc tại tỉnh Hưng Yên Hƣng Yên là một tỉnh nằm ở trung tâm đồng bằng sông Hồng và đƣợc phân chia thành 10 đơn vị hành chính bao gồm thành phố Hƣng Yên và 9 huyện Hƣng Yên, với đặc trƣng của một tỉnh. .. một số loài tuyến trùng ký sinh ở các phần trên mặt đất của cây nhƣ lá, hoa Bộ Dorylaimida: gồm các loài họ Longidoridae là nhóm tuyến trùng ngoại ký sinh thực vật, một số loài có khả năng mang truyền virus Bộ Triplonchida: gồm các loài của 2 họ Trichodoridae và Diphterophoridae là nhóm ngoại ký sinh thực vật, nhiều loài có khả năng mang truyền virus Trong đó bộ Tylenchida là nhóm tuyến trùng ký sinh. .. trồng lạc lớn là: TP Hƣng Yên, Kim Động, Khoái Châu Vì thế, chúng tôi đã tập trung thu mẫu và nghiên cứu về tuyến trùng lạc tại 3 khu vực chính này Tình hình sản xuất cây lạc trong những năm gần đây ở tỉnh Hưng Yên Theo số liệu báo cáo mới nhất của Sở nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Hƣng Yên cho thấy diện tích trồng cây lạc tại các huyện trong tỉnh nhƣ sau: Bảng 1.1 Diện tích trồng cây lạc ở tỉnh . Nghiên cứu thành phần loài tuyến trùng ký sinh trên cây lạc ở tỉnh Hưng Yên nhằm bƣớc đầu xác định về thành phần loài tuyến trùng ký sinh trên lạc, mô tả hình thái của một số loài tuyến trùng. ngoại ký sinh ở cây lạc 60 3.4.2. Nhóm tuyến trùng nội ký sinh ở cây lạc 61 3.5. Mật độ ký sinh và tần suất hiện diện của tuyến trùng trên cây lạc ở tỉnh Hƣng Yên 61 3.6. Sự tƣơng quan tuyến trùng. phân bố tuyến trùng ký sinh trên cây lạc ở Hƣng Yên 58 3.4. Đặc điểm sinh học, sinh thái của một số loài tuyến trùng ký sinh quan trọng trên cây lạc ở tỉnh Hƣng Yên 60 3.4.1. Nhóm tuyến trùng