LỜI NĨI ĐẦU Tính cấp thiết đề tài Hương ước nét văn hoá, tượng pháp luật phổ biến xã hội phong kiến Việt Nam Hương ước xuất từ kỷ XV tồn dai dẳng suốt thời gian dài đến tháng 8/1945 Sau thời gian gián đoạn, năm 1989, hương ước lại xuất Sự xuất lại hương ước vấn đề lý thú mà giới “Dân tộc học”, “pháp luật” nghiên cứu Nghiên cứu hương ước có nhiều ý nghĩa Thứ nhất, giúp phần tìm hiểu làng xã người Việt Đồng Trung du Bắc Bộ Bắc Trung Bộ Hầu hết làng Việt đây, trước Cách mạng tháng có hương ước Hương ước bao gồm quy ước nhiều mặt đời sống làng xã Nó phản ánh q trình hình thành, phát triển làng xã người Việt Trong nguồn tài liệu thành văn xã hội làng Việt cổ truyền, hương ước nguồn tài liệu quan trọng để tìm hiểu làng Việt xưa Hương ước thể cách chân phương mặt xã hội cổ truyền dân tộc; đồng thời tư liệu gốc để nhận biết tranh văn hoá tổng hợp làng văn hoá người Việt Nhất ngày nay, tầng lớp người hiểu biết làng Việt trước Cách mạng tháng ngày cạn dần, hương ước nguồn tư liệu quan trọng Thứ hai, nghiên cứu hương ước góp phần tìm hiểu văn hố tộc người Việt Như vậy, vơ hình chung, hương ước phản ánh rõ nét văn hoá dân tộc Việt Để phát triển văn hoá Việt Nam đậm đà sắc dân tộc, kết hợp giá trị truyền thống giá trị đại, để phục vụ cho việc phát triển đất nước việc nghiên cứu xử lý văn hoá làng quan trọng Do đó, hương ước có giá trị tư liệu gốc Thứ ba, nghiên cứu hương ước, góp phần tìm hiểu lịch sử phong kiến Việt Nam qua triều đại Làng Việt đơn vị tụ cư, hình thành sớm Sau đến kỷ VII (năm 622) cấp xã thành lập Trong chế độ lịch sử Phong kiến Việt Nam, làng xã nỗi trăn trở triều đại Hầu bước phát triển thăng trầm Nhà nước Phong kiến phản ánh nhiều hương ước Mặt khác, hương ước đời nhu cầu phát triển nội cộng đồng cư dân Lúc đầu, Nhà nước Phong kiến nghi ngờ Sau đó, Nhà nước Phong kiến lợi dụng hương ước cách lồng tư tưởng Nho giáo vào cộng đồng làng xã Vì nghiên cứu hương ước giúp cho hiểu “nắm làng”, “quản lý làng xã” Nhà nước Phong kiến Thứ tư, nghiên cứu hương ước góp phần mặt hợp lý, tích cực hương ước (đứng từ góc độ pháp luật) việc quản lý xã hội nông thôn, đồng thời mặt hạn chế, tiêu cực hương ước việc quản lý xã hội nông thôn nay, việc xây dựng ý thức pháp luật cho người nông dân đặc biệt xem xét, kết hợp “luật” “tục” xã hội nông thôn ngày Lịch sử nghiên cứu vấn đề Khi xem xét lịch sử nghiên cứu vấn đề, cần phải đặt hương ước mối quan hệ với tổ chức làng xã người Việt; hương ước mối quan hệ với phong tục người Việt; hương ước quan hệ Nhà nước pháp luật Ba vấn đề này, từ lâu nhà nghiên cứu khoa học nước quan tâm Các tác giả người Pháp, có lẽ người nghiên cứu làng Việt tương đối nhiều Nhưng nghiên cứu làng Việt, họ chủ yếu đề cập đến phong tục, lệ tục làng Việt cổ đại Người đặt viên gạch Phan Kế Bính, với tác phẩm: “Việt Nam phong tục” Trong tác phẩm này, Phan Kế Bính có dẫn hương ước làng Đề Kiều, xã Tiên Du, tỉnh Bắc Ninh vấn đề “nghĩa thương” Tiếp đó, Ngơ Tất Tố có hai thiên phóng sự: “Tập án đình” “việc làng” Quảng Ninh Vân Đình tố cáo chế độ cường hào, thực dân, qua hương ước tác phẩm vấn đề dân cày; Vũ Văn Khiếu với “Đất lề quê thói” Sau Cách mạng tháng 8, Nguyễn Hồng Phong có viết: “Xã thôn Việt Nam” Đây tác phẩm đầu tiên, giới thiệu hồn vị làng xã người Việt Có thể nói người khám phá vai trị hương ước cách gợi mở Từ Chi (Trần Từ) tác phẩm “cơ cấu tổ chức làng Việt cổ truyền Bắc Bộ” Tinh thần chủ yếu tác phẩm nhìn hương ước cương lĩnh điều hoà quan hệ xã hội làng Việt Sau hàng loạt viết, sách viết hương ước như: Bùi Xuân Bính Vũ Duy Mền bài: “hương ước – khoán ước làng xã người Việt” đăng tạp chí Nghiên cứu lịch sử số 3/1982 Năm 1984 Bùi Xuân Bính lại viết: “lệ làng phép nước” Trong thời kỳ có lẽ sách đầu tiên, bước đầu giới thiệu cách tương đối có hệ thống Từ nguồn gốc, điều kiện xuất hương ước, nội dung hương ước, mối quan hệ hương ước pháp luật nhà nước phong kiến, tác động tích cực, tiêu cực, đặt hương ước di sản thời kỳ độ tiến lên chủ nghĩa xã hội Với Nghị 10 Bộ trị BCH Trung ương Đảng khoá VI năm 1986 (ban hành tháng 4/1988) việc giao quyền sử dụng đất ổn định lâu dài cho nhân dân, hộ gia đình, vị trí làng xã đề cao Từ đó, phát sinh nhu cầu lật lại hương ước Ban đầu nhu cầu trỗi dậy mạnh mẽ tỉnh Hà Bắc.Cũng từ mà đẩy mạnh tìm tòi, nghiên cứu hương ước Hàng loạt tác phẩm nghiên cứu hương ước cũ đề hướng cho “hương ước mới” (ví dụ: xây dựng qui ước làng văn hoá Hà Bắc – Sở văn hố, thơng tin tỉnh Hà Bắc xuất năm 1993) Rồi hàng loạt tạp chí với sách, luận án hương ước như: “hương ước lệ làng” Lê Đức Tiếp – NXB trị quốc gia 1998, luận án Phó tiến sĩ khoa học lịch sử mã số 50310: Một số hương ước làng Việt đồng Bắc Bộ Bùi Xuân Đính Ở tỉnh “nở rộ” việc sưu tập hương ước như: Hà Tây, Hà Tĩnh, Thanh Hóa, Nghệ An, Thái Bình, Hà Bắc, Hải Dương năm 1999, có hội thảo quốc tế luật tụng phát triển nông thôn Việt Nam Tinh thần hội thảo phản ánh rõ cuốn: “Luật tục phát triển xã hội nơng thơn Việt Nam ngày nay” (NXB trị Quốc gia năm 2000) Nếu cắt ngang cơng trình nghiên cứu hương ước, chia làm nhóm sau: + Nghiên cứu hương ước mối quan hệ với Phong tục tổ chức làng xã: Phan Kế Bính, Ngơ Tất Tố, Trần Từ, Vũ Văn Khiếu, Phan Đại Doãn + Các tác giả nghiên cứu hương ước làm đối tượng Bùi Xuân Đính, người đầu Vũ Duy Mền + Các tác giả sưu tầm giới thiệu hương ước tỉnh: Như hương ước tỉnh Hà Tây, Nghệ An, Hà Tĩnh, Hà Bắc, Hải Dương + Các tác giả nghiên cứu hương ước mối quan hệ với pháp luật: Đào Trí Úc, Nguyễn Đăng Dung, Hoàng Kim Quế, Lê Hồng Sơn, Hoàng Đình Thắng Như vậy, thành nghiên cứu hương ước lớn, từ thập kỷ 90 trở lại Tuy nhiên cịn mang nặng tính phong trào họ trú trọng nhiều phương diện “dân tộc học” đứng từ góc độ pháp lý để nhìn nhận nhà khoa học pháp lý bàn đến hương ước phần lớn so sánh mối quan hệ hương ước pháp luật Vấn đề “ảnh hưởng hương ước pháp luật Phong kiến Việt Nam” tương đối mờ nhạt Do việc nghiên cứu ảnh hưởng hương ước pháp luật Phong kiến Việt Nam, giai đoạn hoàn thiện pháp luật, xuất “tái lập hương ước” vấn đề cần thiết Vì vậy, tơi chọn đề tài làm luận văn tốt nghiệp Đại học Luật Mục đích đối tượng phạm vi nghiên cứu đề tài 3.1 Mục đích: Luận văn tập trung vào tìm hiểu ảnh hưởng hương ước pháp luật Phong kiến Việt Nam; ảnh hưởng đến làng xã người nông dân Việt Trên sở luận văn đưa số ý kiến việc kế thừa phát huy mặt tích cực khắc phục mặt hạn chế hương ước ảnh hưởng đến xã hội ta Nhằm đáp ứng yêu cầu quản lý xã hội nông thôn, đồng thời nhằm tăng cường hiệu lực pháp luật nông thôn điều kiện 3.2 Đối tượng: Luận văn nghiên cứu yếu tố phản ánh hương ước có ảnh hưởng trực tiếp gián tiếp với pháp luật 3.3 Phạm vi nghiên cứu Xét bình diện khơng gian: Luận văn nghiên cứu hương ước làng xã châu thổ Bắc Bộ Đây vùng hình thành lâu đời cịn lưu giữ nguồn tư liệu lớn hương ước Xét bình diện thời gian: Luận văn nghiên cứu hương ước trước Cách mạng tháng năm 1945 đồng thời có xem xét chừng mực định để so sánh với thời điểm Nguồn tư liệu Luận văn chủ yếu sử dụng hương ước công bố sách, tạp chí từ trước tới nay, đồng thời luận văn có kế thừa thành tựu nghiên cứu hương ước tác giả trước Cơ sở lý luận phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu đề tài này, luận văn vận dụng phương pháp vật biện chứng, vật lịch sử chủ nghĩa Mác – Lênin, văn kiện Đảng CSVN, văn pháp luật hành Nhà nước Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu cụ thể, chủ yếu để giải vấn đề đặt phương pháp dân tộc học, phương pháp lịch sử, phương pháp thống kê Đóng góp luận văn Đây cơng trình hệ thống hoá nguồn tài liệu, quan điểm nghiên cứu có mối quan hệ đến hương ước pháp luật Bước đầu biểu ảnh hưởng hương ước pháp luật Nhà nước phong kiến Đồng thời luận văn đưa số ý kiến đóng góp q trình xây dựng quy ước làng văn hoá Bố cục đề tài Phù hợp với mục đích nội dung phạm vi nghiên cứu luận văn chia làm chương, lời nói đầu kết luận CHƯƠNG I NGUỒN GỐC VÀ ĐIỀU KIỆN XUẤT HIỆN HƯƠNG ƯỚC 1.1 Nguồn gốc hương ước Trước nghiên cứu nguồn gốc điều kiện xuất hương ước, cần phải có quan niệm đắn thuật ngữ hương ước, khoán ước Mỗi người Việt Nam từ tiềm thức có lẽ hiểu câu thành ngữ “phép vua thua lệ làng” Lệ - từ Hán Việt; Làng từ Nôm dùng để đơn vị tụ cư nhỏ chặt chẽ hồn chỉnh người nơng dân Việt Trong văn bản, đơn giản, nhà nghiên cứu thay vào chữ hương ước, khoán ước(22) Như vậy, hương ước, khoán ước hiểu cách nơm na lệ làng Nó quy ước liên quan đến mặt đời sống làng xã Nó bao gồm điều lệ ghi chép thành văn điều lệ không ghi chép thành văn mà truyền dân gian Các làng Việt thời kỳ phong kiến gọi lệ làng thành văn nhiều tên gọi khác nhau, tục lệ nơi nên gọi là: hương ước, khoán lệ; khoán ước; hương lệ; cựu khoán Nhưng gọi tên bao gồm quy ước liên quan đến đời sống mặt làng mà từ trước đến nay, hay gọi hai từ phổ biến là:Hương ước khoán ước Khoán ước lần chép Đại Việt sử ký toàn thư vào cuối đời Trần, năm 1370 Đến kỷ thứ XV, thời vua Lê Thánh Tông, thuật ngữ khoán ước – quy ước dân làng trở nên tương đối phổ biến Khoán ước từ Hán gốc du nhập vào Việt Nam Việt hoá Khoán (bằng cứ); ước (quy ước), từ kỷ XVI đến kỷ XIX, thuật ngữ dần thu hẹp lại Cũng khoán ước, hương ước từ nguyên Hán du nhập vào Việt Nam Từ kỷ XV, hương ước bắt đầu xuất làng xã người Việt thấp thoáng, chưa phổ biến Đến kỷ XVII, hương ước ngày phổ biến, đến kỷ XX, hương ước trở thành thuật ngữ quen thuộc rộng rãi làng xã Sự lên ngơi hương ước tự làm mờ nhạt khốn ước Nhiều nơi khơng dùng thuật ngữ khốn ước Hương ước sản phẩm làng, quy ước, quy định thành viên làng xã tuân thủ, thực Hương ước có nội dung phong phú, tuỳ vào phong tục làng Nó quy định hầu hết mặt hoạt động làng xã người Việt như: Hội tư văn, tư võ, hội thiện, phe giáp, ngõ xóm cách tổ chức hoạt động thiết chế làng xã Kể hoạt động xã hội hội hè, đình đám, lễ tế, khao vọng hoạt động kinh tế Đó quy ước chung hương ước Hương ước làng xã người Việt bên cạnh quy ước chung lại có nét riêng phù hợp với phong tục tập quán làng xã Như khẳng định: Hương ước sản phẩm làng xã Vì vậy, muốn hiểu nguồn gốc điều kiện xuất hương ước thiết phải nhận biết tối thiểu làng xã Khi tìm hiểu nơng thơn Việt Nam bắt gặp từ “Làng – xã” với từ “Thôn” Tuy nhiên, khái niệm chưa thống Làng – từ Nôm, đơn vị tụ cư nhỏ chặt chẽ hồn chỉnh nhất, có địa vực riêng, có cấu tổ chức tục lệ riêng, hồn chỉnh ổn định qua q trình phát triển lịch sử Xã từ Hán dùng để đơn vị hành cấp thấp nhà nước phong kiến vùng nông thôn Việt Trên vùng đồng Trung du Bắc Bộ thường làng xã “nhất xã, thơn” (theo thống kê nhà dân tộc học Bùi Xn Đính 74.18%) có vài ba làng xã Mỗi “làng” hợp thành xã gọi “thôn” Như “thôn” thực chất “làng Một đơn vị tụ cư nhỏ Nhưng giao tiếp người Việt chủ yếu dùng “làng” Từ làng làm cho người Việt cảm thấy gần gũi cảm thông với Cịn thơn sử dụng giấy tờ mang nặng tính hành Trong q trình hình thành phát triển, làng Việt phân chia sau: - Phân theo thời gian hình thành: Có làng đầu công nguyên, làng thời Lý - Trần, làng thời Lê sơ, Lê - Trịnh - Nguyễn; làng thời Nguyễn làng hình thành gần sách phát triển kinh tế- văn hố Nhà nước ta - Phân theo vùng địa lý: có loại làng miền Bắc; làng miền Trung; làng miền Nam; làng Trung du; làng đồng bằng; làng ven biển - Phân theo nghề nghiệp: có làng thủ công; loại làng nông nghiệp; làng chài; làng muối - Phân loại theo phương thức thành lập: có loại làng nhóm cư dân khai hoang tập thể nhà nước thực sách khai hoang - Phân theo tơn giáo: ngồi vùng làng Lương; cịn có làng Cơng giáo; làng theo đạo Cao Đài, Hoà Hảo Từ kỷ XV đến kỷ XIX công xã nông thôn bị “phong kiến hố” sâu sắc Nó biến làng Việt từ công xã nông thôn trở thành công xã nông thôn phong kiến hoá Do yêu cầu khách quan sống cộng đồng, cần phải qui định mối quan hệ thành viên với nhau, thành viên với tổ chức cộng đồng Những quy định ban đầu sơ lược, đơn giản dần phát triển thành tục lệ; tập quán truyền từ đời sang đời khác Nguồn gốc hương ước vốn có từ tục lệ dân gian (lệ làng truyền khẩu) Đi tìm cội nguồn hương ước trước hết phải dựa vào lời giải thích thông thường người nông dân Như biết, hương ước người nông dân gọi nôm na lệ làng, mà lệ làng bao gồm điều lệ ghi chép vào điều lệ không ghi chép từ “bất thành văn” lên “thành văn” Lần dở lại hương ước cổ, nhiều hương ước ghi lại tập tục thề, hội thề người Việt xưa Ban đầu hội thề hình thức sinh hoạt dân gian Tục thề có từ thời xa xưa- cơng xã ngun thuỷ., Tục thề vừa hình thức vừa biểu sinh động tục lệ dân gian Nó trải qua q trình biến đổi lịch sử phát triển xã hội người Việt Có lẽ trình độ kinh tế, xã hội chưa phát triển nắm tục thề trì chủ yếu từ đời sang đời khác Đó tục lệ làng xã Việt Nam Lễ thề ghi truyền thuyết giả sử lễ thề truyền vua Hùng thứ 18 cho An Dương Vương Lễ thề sư trước xuất quân đánh giặc Đông Hán Hai Bà Trưng Vào đời Lý (1010 – 1225) đời Trần (1220 -1400) ghi lại lễ thề sử Năm 1416, trước xâm lược quân Minh; Lê Lợi 18 người bạn thân tín làm lễ tun thệ, nguyện lòng sống chết đuổi giặc Lễ tuyên thệ sở cho khởi nghĩa Lam Sơn Sau chiến thắng Chi Lăng – Xương Giang, Lê Lợi, Nguyễn Trãi tổ chức hội thề Đông Quan, kết thúc chiến tranh, chấm dứt ách đô hộ hai mươi năm giặc Minh đất nước ta Việc hương ước nhiều làng cách chưa lâu, cịn quy định nghi thức thề bồi Ví dụ:Tục uống khoán hương ước làng Hạ Bằng (Thạch Thất – Hà Tây) quy định: “Ngày mồng tháng giêng hàng năm có lệ uống khốn, uống máu ăn thề; thề khơng ăn gian nói dối khơng lấy cắp nhau” (Hương ước làng Hạ Bằng Thạch Thất – tài liệu Vũ Duy Mền sưu tầm) Hay hương ước làng Quỳnh Đôi (Quỳnh Lưu - Nghệ Tĩnh) quy định: Mỗi năm vào ngày đầu xuân, làng tổ chức uống máu ăn thề “để tỏ làng lòng nhaua cho nghiêm phép làng” (Quỳnh Đơi tích cổ kim hương biên, phịng tư liệu Viện sử học) Phép làng trước hết đoàn kết giữ an ninh chung cho nội làng việc trả thù bảo vệ danh dự chung cộng đồng Điều thể qua lời thề mà thành viên phải đọc trước “thần linh” lễ ăn thề: “Tôi Nguyễn Văn Mỗ,