Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu về xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh, đặc biệt trong môn địa lí, nhằm đánh giá vai trò và thực trạng hiện tại Dựa trên đó, đề xuất nguyên tắc, điều kiện cơ sở vật chất và kế hoạch để phát triển tư liệu dạy học cho phần “Một số vấn đề phát triển và phân bố nông nghiệp” trong chương trình Địa lí 12 THPT Đề tài hướng tới việc tạo ra hệ thống tư liệu đa dạng, trực quan và hấp dẫn, nhằm khuyến khích học sinh tự học, khám phá và sáng tạo, đồng thời phát triển kỹ năng độc lập và tự chủ, góp phần vào việc nâng cao năng lực và phẩm chất của từng học sinh.
Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu những vấn đề cốt lõi về xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh
Xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học cho phần "Một số vấn đề phát triển và phân bố nông nghiệp" trong môn Địa lí 12 THPT nhằm phát triển năng lực học sinh là rất cần thiết Việc phát triển tư liệu dạy học dưới dạng số sẽ hỗ trợ học sinh và giáo viên trong việc học tập mọi lúc, mọi nơi, đặc biệt trong bối cảnh vừa dạy học vừa phòng chống dịch bệnh và chuyển sang hình thức học trực tuyến.
- Phân tích thực nghiệm sư phạm để kiểm định tính hiệu quả của đề tài.
Phương pháp nghiên cứu
5.1 Phương pháp nghiên cứu lí thuyết
- Nghiên cứu, phân tích, tổng hợp các tài liệu liên quan đến xây dựng và sử dụng tư liệu
Nghiên cứu chương trình và sách giáo khoa Địa lí 12 nhằm xác định các tư liệu dạy học cần thiết cho phần "Một số vấn đề phát triển và phân bố nông nghiệp" Mục tiêu là xây dựng và sử dụng tư liệu này trong quá trình dạy học, phù hợp với định hướng phát triển năng lực cho học sinh.
5.2 Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn
5.2.2.1 Phương pháp nghiên cứu tài liệu, phân tích, tổng hợp
Nghiên cứu, phân tích, tổng hợp những tài liệu liên quan đến đề tài để xây dựng cơ sở lý thuyết về các vấn đề liên quan
Trong nghiên cứu này, chúng tôi thực hiện điều tra xã hội học với 13 giáo viên và 114 học sinh tại một số trường trung học phổ thông Mục tiêu là rút ra những kết luận khách quan về việc xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học, nhằm phát triển năng lực học sinh trong quá trình giảng dạy môn địa lý.
5.2.2.3 Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Tiến hành thực nghiệm sư phạm về "Một số vấn đề phát triển và phân bố nông nghiệp" trong chương trình địa lý 12 tại các trường THPT nhằm kiểm chứng hiệu quả của đề tài, rút ra bài học kinh nghiệm và bổ sung các vấn đề liên quan đến nghiên cứu.
Phương pháp thống kê được áp dụng trong đề tài này nhằm xử lý và phân tích kết quả từ cuộc điều tra thực nghiệm Qua đó, các kết luận quan trọng về thực trạng và hiệu quả của việc xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học cho phần "Một số vấn đề phát triển và phân bố nông nghiệp" trong chương trình Địa lí 12 THPT sẽ được rút ra, phù hợp với định hướng phát triển năng lực cho học sinh.
Đóng góp của đề tài
- Góp phần phát triển cơ sở lí luận về xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh
Điều tra và đánh giá thực trạng xây dựng cùng với việc sử dụng tư liệu dạy học trong môn Địa lí tại các trường THPT là cần thiết để phát triển năng lực học sinh Việc này nhằm đảm bảo rằng các tư liệu dạy học không chỉ phong phú mà còn phù hợp với định hướng giáo dục hiện đại, giúp học sinh tiếp cận kiến thức một cách hiệu quả và phát huy khả năng tư duy, phân tích.
- Đưa ra được các hình thức và phương pháp xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh
- Tiến hành thực nghiệm sư phạm để khẳng định, kết luận tính khả thi của kết quả nghiên cứu.
Cấu trúc của đề tài
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính của đề tài gồm 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh
Chương 2 trình bày cách xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học cho phần “Một số vấn đề phát triển và phân bố nông nghiệp” trong môn Địa lí 12 THPT, nhằm phát triển năng lực cho học sinh Chương 3 tập trung vào thực nghiệm sư phạm, đánh giá hiệu quả của các phương pháp dạy học đã áp dụng.
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG TƯ LIỆU DẠY HỌC THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC
Cơ sở lí luận
1.1.1 Các khái niệm liên quan
Có rất nhiều khái niệm khác nhau về tư liệu dạy học:
Theo Từ điển Tiếng Việt của Hoàng Phê (2009), tư liệu được định nghĩa là vật liệu hỗ trợ việc tìm hiểu một vấn đề cụ thể, là tài liệu mà con người sử dụng cho các hoạt động nhất định, và là nguồn thông tin phục vụ cho mục đích nghiên cứu.
Tư liệu dạy học là vật liệu trong giảng dạy và học tập, bao gồm tư liệu truyền thống và tư liệu hiện đại
Theo UNESCO, tư liệu dạy học là các tài liệu giảng dạy, học tập và nghiên cứu được lưu giữ dưới dạng số hoặc in ấn, cung cấp miễn phí cho giáo viên và học sinh Những tư liệu này giúp tạo điều kiện cho mọi người tiếp cận kiến thức một cách dễ dàng, mọi lúc, mọi nơi, và có thể được tái sử dụng trong quá trình giảng dạy và học tập.
Tư liệu dạy học bao gồm các tài liệu học tập như sách, tranh ảnh, báo chí và các tài liệu phi văn bản như kỹ thuật số, phần mềm dạy học Những tư liệu này giúp giáo viên và học sinh có thể đọc, quan sát và nghe để tìm hiểu, nghiên cứu, phân tích và chiếm lĩnh tri thức khoa học.
1.1.1.2 Xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học
Xây dựng tư liệu dạy học là quá trình thu thập và biên tập các loại tư liệu như văn bản, hình ảnh và tư liệu kỹ thuật số Những tư liệu này được sắp xếp một cách khoa học, giúp dễ dàng tìm kiếm và lựa chọn khi cần thiết cho việc giảng dạy.
Sử dụng tư liệu dạy học là quá trình giáo viên khai thác các nguồn tài liệu đã được biên soạn nhằm hướng dẫn học sinh tiếp cận kiến thức một cách hiệu quả Điều này không chỉ giúp học sinh hiểu sâu hơn về nội dung bài học mà còn hỗ trợ phát triển toàn diện phẩm chất nhân cách và năng lực của các em, vượt ra ngoài việc chỉ truyền đạt kiến thức có sẵn trong sách giáo khoa.
Có rất nhiều các quan điểm về năng lực:
Năng lực là tổng hợp kỹ năng, kiến thức, khả năng và hành vi của một cá nhân, giúp họ thực hiện công việc hiệu quả hơn so với người khác Nó được hình thành từ tư chất tự nhiên và quá trình rèn luyện, học hỏi, làm việc.
Theo các nhà tâm lý học, năng lực được định nghĩa là sự tổng hợp các đặc điểm và thuộc tính tâm lý của cá nhân, phù hợp với yêu cầu đặc trưng của một hoạt động cụ thể Điều này giúp đảm bảo rằng hoạt động đó được thực hiện một cách hiệu quả.
Năng lực được hình thành từ các tư chất tự nhiên của mỗi cá nhân, nhưng không phải là thứ có sẵn mà cần trải qua quá trình làm việc và rèn luyện liên tục Năng lực có thể được phân thành hai nhóm chính: năng lực chung và năng lực chuyên môn.
Năng lực chung sẽ bao gồm nhiều yếu tố như năng lực phán xét tư duy, năng lực khái quát, năng lực tưởng tượng…
Năng lực chuyên môn sẽ đòi hỏi những năng lực nhất định trong một lĩnh vực nào đó có thể là âm nhạc, hội họa…
Việc phân chia năng lực thành hai nhóm riêng biệt không có nghĩa là năng lực chung và năng lực chuyên môn không liên quan đến nhau Trên thực tế, chúng có mối quan hệ tương hỗ, trong đó năng lực chung có thể tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của năng lực chuyên môn.
Để đạt được kết quả cao trong học tập và công việc, mỗi cá nhân cần phát triển năng lực chung ở mức độ cần thiết, cùng với năng lực chuyên môn phù hợp với lĩnh vực của mình.
Năng lực có thể được định nghĩa là khả năng hoàn thành nhiệm vụ trong một lĩnh vực cụ thể Mỗi cá nhân phát triển năng lực thông qua quá trình học tập kiên trì, rèn luyện và tích lũy kinh nghiệm từ thực tiễn.
Phát triển năng lực là quá trình nâng cao khả năng hoàn thành nhiệm vụ và phát triển nhân cách, trong đó sự chủ động và giao tiếp của cá nhân là yếu tố quyết định Điều này bao gồm việc rèn luyện sự kiên trì trong học tập, tích lũy kinh nghiệm và tham gia vào các hoạt động thực tiễn.
1.1.2 Dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh
Mỗi học sinh là một cá thể độc lập với sự khác biệt về trình độ, năng lực, nhu cầu và sở thích Dạy học theo định hướng phát triển năng lực công nhận sự đa dạng này và tìm kiếm những phương pháp phù hợp để phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất của từng học sinh, thay vì chỉ tập trung vào việc trang bị kiến thức như trong mô hình dạy học truyền thống.
Dạy học theo hướng phát triển năng lực là mô hình giáo dục nhằm tối đa hóa phẩm chất và năng lực của người học thông qua các hoạt động học tập độc lập, tích cực và sáng tạo Trong mô hình này, người học thể hiện sự tiến bộ bằng cách chứng minh năng lực của mình, bao gồm việc nắm vững và làm chủ kiến thức, kỹ năng Họ cần huy động tổng hợp mọi nguồn lực như kinh nghiệm, kiến thức, kỹ năng, hứng thú, niềm tin và ý chí trong một môn học hoặc bối cảnh nhất định, theo tốc độ riêng của mình.
1.1.2.1 Đặc điểm của dạy học theo định hướng phát triển năng lực
Dạy học theo định hướng phát triển năng lực được thiết kế dựa trên hứng thú, nhu cầu và nền tảng kiến thức của học sinh, cho phép họ lựa chọn môn học và hình thức học linh hoạt như học online hay học nhóm Phương pháp này mang lại sự tự do và linh hoạt, giúp học sinh phát huy tối đa năng lực của mình, đồng thời loại bỏ sự bất bình đẳng trong quá trình học tập Học sinh được coi là trung tâm, tạo cảm giác thoải mái và dễ chịu trong suốt quá trình học.
Cơ sở thực tiễn
1.2.1.Tổng quan các nghiên cứu liên quan đến đề tài
Tư liệu dạy học mang lại nhiều lợi ích cho cả giáo viên và học sinh, bao gồm cơ hội học tập cho mọi người thông qua nguồn tư liệu chất lượng, nâng cao chất lượng giảng dạy, và giảm chi phí đầu tư cho cơ sở vật chất Việc sử dụng và tái sử dụng tư liệu giúp tri thức luôn được cập nhật và phát triển Mặc dù đã có nhiều nghiên cứu về xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học ở các môn khác, nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu về môn Địa lý THPT theo định hướng phát triển năng lực học sinh Do đó, nghiên cứu này nhằm đóng góp lý luận và thực tiễn cho việc xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học trong dạy học Địa lý tại trường THPT.
1.2.2 Thực trạng về xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học trong dạy học địa lí ở các trường THPT
1.2.2.1 Mục đích nghiên cứu thực trạng Để phục vụ cho cơ sở thực tiễn của vấn đề cần nghiên cứu, đề tài đã tìm hiểu thực trạng xây dựng tư liệu dạy học trong dạy học địa lí ở các trường THPT với các nội dung:
+ Những vấn đề liên quan đến xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học trong dạy học địa lí ở các trường THPT
+ Nhận thức của GV và học sinh về xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học trong dạy học địa lí ở các trường THPT
+ Những thuận lợi, khó khăn khi xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học trong dạy học địa lí ở các trường THPT
+ Cách thức xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học trong dạy học địa lí ở trường THPT
- Để thu thập thông tin về thực trạng các nội dung trên, đề tài đã sử dụng các phương pháp điều tra:
Để thu thập ý kiến từ giáo viên về các vấn đề cần khảo sát, chúng tôi đã lập mẫu phiếu điều tra Nghiên cứu này tập trung vào giáo viên dạy Địa lí tại một số trường THPT ở Thanh Hóa, Nghệ An và Hà Tĩnh, nhằm tìm hiểu các vấn đề liên quan đến việc xây dựng tư liệu dạy học trong giảng dạy môn Địa lí tại các trường THPT.
Để đánh giá hiệu quả của đề tài, chúng tôi đã tiến hành quan sát, phỏng vấn và dự giờ một số tiết dạy của giáo viên, kết hợp với kết quả điều tra và kiểm tra chất lượng học tập của học sinh.
1.2.2.2 Kết quả nghiên cứu thực trạng
Qua điều tra chúng tôi đã thu nhận được tổng cộng 13 ý kiến của 13 GV và 114 ý kiến của
Sau khi tổng hợp và phân tích mẫu điều tra, chúng tôi đã thu được kết quả về thực trạng xây dựng tư liệu dạy học trong môn địa lý tại các trường THPT Kết quả cho thấy mức độ sử dụng tư liệu dạy học còn hạn chế, ảnh hưởng đến chất lượng giảng dạy và học tập của học sinh Việc cải thiện và phát triển tư liệu dạy học là cần thiết để nâng cao hiệu quả giáo dục địa lý trong bối cảnh hiện nay.
* Nhận thức của GV về xây dựng tư liệu dạy học và sự cần thiết của xây dựng tư liệu dạy học môn Địa lý
Kết quả điều tra cho thấy, 92,3% giáo viên nhận định rằng việc xây dựng tư liệu dạy học là cần thiết, bao gồm quá trình thu thập và biên tập để tạo ra ngân hàng tư liệu đa dạng về chủng loại và kích thước, được sắp xếp khoa học để dễ dàng tìm kiếm và lựa chọn Đặc biệt, 84,6% giáo viên cho rằng việc này là "rất cần thiết", trong khi chỉ có 15,4% cho rằng nó không quan trọng.
“cần thiết” Như vậy, đa số GV đã hiểu đúng về xây dựng tư liệu dạy học và sự cần thiết của xây dựng tư liệu dạy học
* Nhận định của giáo viên về xây dựng tư liệu dạy học trong dạy học địa lí ở các trường THPT
Khi được khảo sát về việc sử dụng tư liệu dạy học, 76,9% giáo viên cho biết họ thường sử dụng tư liệu sẵn có, trong khi chỉ 23,1% giáo viên tự xây dựng tư liệu Điều này cho thấy, mặc dù giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của việc tạo ra tư liệu dạy học, nhưng phần lớn vẫn chỉ dựa vào những tư liệu có sẵn mà chưa đầu tư thời gian và công sức để phát triển tư liệu riêng.
Giáo viên và học sinh đều có những nhận định quan trọng về mức độ yêu cầu của giáo viên trong việc thu thập tư liệu và thông tin liên quan đến nội dung bài học Học sinh cảm nhận rằng việc giáo viên khuyến khích thu thập tài liệu giúp nâng cao hiểu biết và tạo điều kiện cho việc học tập hiệu quả hơn Trong khi đó, giáo viên nhận thấy rằng việc yêu cầu học sinh tìm kiếm thông tin không chỉ phát triển kỹ năng tự học mà còn giúp học sinh liên kết kiến thức lý thuyết với thực tiễn Sự tương tác này góp phần tạo nên môi trường học tập tích cực và khuyến khích sự chủ động của học sinh trong quá trình học.
Theo khảo sát, có 61,5% giáo viên và 70,2% học sinh cho rằng giáo viên thường xuyên yêu cầu học sinh thu thập tư liệu và thông tin liên quan đến bài học Điều này cho thấy giáo viên không chỉ thu thập và xây dựng tư liệu mà còn khuyến khích học sinh tự tìm kiếm thông tin, từ đó giúp các em có thêm nguồn tư liệu phong phú để khai thác kiến thức bài học và phát triển năng lực học tập một cách hiệu quả hơn.
Bảng 1.1: Các dạng tư liệu được giáo viên xây dựng để phục vụ cho việc dạy học môn Địa lí 12 ở trường THPT Tên tư liệu
Mức độ xây dựng Thường xuyên
Thỉnh thoảng Hiếm khi Chưa bao giờ
Dạng tư liệu dạy học 35% 35% 27% 3%
Tư liệu chữ( văn bản) 10% 60% 30% 0%
Hệ thống câu hỏi/ Bài tập 80% 20% 0% 0%
Các trang web, đường link
Theo bảng 1.1, trong giờ Địa lý, giáo viên thường xuyên sử dụng các loại tư liệu dạy học như bảng số liệu (92%), giáo án điện tử (70%) và hệ thống câu hỏi/bài tập (80%) Tuy nhiên, các dạng tư liệu khác được giáo viên xây dựng và sử dụng còn ở mức độ thấp Thực trạng này cho thấy sự cần thiết phải đa dạng hóa tư liệu dạy học trong giảng dạy Địa lý tại các trường THPT.
* Nhận thức của GV, HS về sự cần thiết của sử dụng tư liệu dạy học
- Có 92,4% giáo viên và 99,1% học sinh khẳng định rằng việc sử dụng tư liệu dạy học là
Việc sử dụng tư liệu dạy học được đánh giá rất cao, với 7,6% giáo viên và 0,9% học sinh cho rằng nó là "cần thiết" Điều này nhấn mạnh vai trò quan trọng của tư liệu dạy học trong quá trình giáo dục.
*Nhận định của GV và HS về những lợi ích khi học tập có sử dụng tư liệu dạy học
- Có 100% GV và 95,5% HS cho rằng tạo hứng thú hơn trong học tập
- Có 84,6% GV và 77,2% HS cho rằng giúp các em hiểu sâu hơn nội dung bài học
- Có 84,6% GV và 66,7% HS cho rằng là nguồn tri thức để các em tìm tòi, khám phá và sáng tạo hơn trong học tập
- Có 69, 2% GV và 40% HS cho rằng giúp các em tự kiểm tra, đánh giá
- Có 92,3% GV và 39,5% HS cho rằng tạo tạo điều kiện cho các em có thể học mọi lúc, mọi nơi
Như vậy, vịệc sử dụng tư liệu dạy học mang lại cho HS nhiều lợi ích trong quá trình học tập
* Thực trạng về việc sử dụng tư liệu dạy học trong dạy học địa lí ở các trường THPT
Hình 1.1.Theo GV, thái độ của đa số HS khi được sử dụng tư liệu dạy học trong giờ học địa lí ở các trường THPT
Hình 1.2 Theo HS, thái độ của các em khi được sử dụng tư liệu dạy học trong giờ học địa lí ở các trường THPT
Qua 2 biểu đồ trên chúng tôi thấy hầu hết GV và HS đều khẳng định rằng sử dụng tư liệu dạy học trong giờ học địa lí ở các trường THPT là “rất hứng thú” hoặc “hứng thú” Đây chính là một thuận lợi để GV có thể áp dụng phương pháp này trong xu thế đổi mới phương pháp dạy học hiện nay
Bảng 1.2: Nhận định của GV về mức độ sử dụng các dạng tư liệu trong dạy học Địa lý
Mức độ xây dựng Thường xuyên
Thỉnh thoảng Hiếm khi Chưa bao giờ
Dạng tư liệu dạy học 60% 32% 8% 0%
Tư liệu chữ (văn bản) 54% 38% 8% 0%
Hệ thống câu hỏi/ Bài tập 95% 5% 0% 0%
Các trang web, đường link
Bảng 1.3: Nhận định của HS về các loại thông tin/tư liệu GV thường cung cấp cho các em trong giờ học Địa lý
Mức độ xây dựng Thường xuyên
Dạng tư liệu dạy học 69% 26% 5% 8%
Tư liệu chữ (văn bản) 89% 6% 5% 0%
Hệ thống câu hỏi/ Bài tập 96% 4% 0% 0%
Các trang web, đường link
Bảng 1.4 trình bày kết quả điều tra học sinh về mức độ giáo viên cung cấp thông tin và tài liệu liên quan đến nội dung bài học ngoài sách giáo khoa.
Theo các bảng 1.2, 1.3 và 1.4, giáo viên thường xuyên sử dụng tư liệu dạy học trong giờ Địa lý với tỷ lệ từ 51-95%, trong đó 70,2% giáo viên cung cấp thông tin ngoài sách giáo khoa Điều này cho thấy sự quan tâm của giáo viên trong việc phát triển năng lực học sinh Hầu hết học sinh được khảo sát khẳng định rằng giáo viên thường yêu cầu họ trình bày quan điểm cá nhân về các vấn đề địa lý, từ đó kích thích tư duy và sự tích cực trong việc tìm hiểu bài học Việc này không chỉ giúp học sinh rèn luyện mà còn phát triển các năng lực cá nhân của các em Thực trạng xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học trong phần “Một số vấn đề phát triển và phân bố nông nghiệp” Địa lý 12 THPT cũng phản ánh định hướng phát triển năng lực học sinh.
Qua nghiên cứu về giáo viên dạy môn địa lí tại các trường THPT ở Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, chúng tôi nhận thấy rằng việc xây dựng và sử dụng tư liệu dạy học cho phần “Một số vấn đề phát triển và phân bố nông nghiệp” trong chương trình Địa lí 12 vẫn còn nhiều bất cập, ảnh hưởng đến việc phát triển năng lực học sinh.
