CƠ SỞ LÝ THUYẾT VỀ CHỨNG KHOÁN PHÁI SINH VÀ THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN PHÁI SINH
Chứng khoán phái sinh
1.1.1 Khái niệm chứng khoán phái sinh
Công cụ phái sinh là những công cụ tài chính được phát hành dựa trên các công cụ cơ sở như tỷ giá, cổ phiếu, trái phiếu và chỉ số chứng khoán, nhằm mục đích phân tán rủi ro, bảo vệ lợi nhuận hoặc tạo ra lợi nhuận Ban đầu, chúng được phát triển để giảm thiểu rủi ro, nhưng với sự phát triển của thị trường tài chính, chúng ngày càng được sử dụng để đầu cơ và tìm kiếm lợi nhuận Tuy nhiên, việc sử dụng công cụ phái sinh không phải lúc nào cũng hiệu quả trong việc phòng ngừa rủi ro, và chúng có thể mang lại những rủi ro lớn hơn so với rủi ro thông thường Các sự cố như sự sụp đổ của thị trường tài chính Mỹ năm 1987 và sự phá sản của ngân hàng Bearing ở Anh năm 1995 đã cho thấy những rủi ro tiềm ẩn khi sử dụng công cụ phái sinh Dù vậy, công cụ phái sinh vẫn tiếp tục phát triển và được áp dụng rộng rãi trong các thị trường tài chính lớn trên toàn cầu.
Công cụ phái sinh là sản phẩm tài chính được phát sinh từ một công cụ gốc, và chúng có thể được phân loại và tổng hợp theo nhiều hình thức khác nhau.
Bảng 1.1: Các công cụ phái sinh
Hợp đồng tương lai (Futures)
Hợp đồng quyền chọn (Options)
Hợp đồng hoán đổi (Swaps)
Hợp đồng kỳ hạn (Forwards)
Sản phẩm tổng hợp (Synthetic Product) Hợp đồng Mũ, sàn và Hoán đổi Kỳ hạn lãi Quyền chọn
(Deposit) tương lai lãi suất cổ (Caps, floors, collars) lãi suất suất về hợp đồng tương lai lãi suất, hợp đồng hoán đổi Trái phiếu
Hợp đồng tương lai trái phiếu
Quyền chọn về hợp đồng tương lai trái phiếu Ngoại tệ
Hợp đồng tương lai tiền tệ
Kỳ hạn trao đổi ngoại tệ
Quyền chọn về hợp đồng tương lai tiền tệ, hợp đồng hoán đổi tiền tệ
Hợp đồng tương lai chỉ số vốn, hợp đồng tương lai về cổ phiếu khác
Quyền chọn về hợp đồng tương lai chỉ số vốn Hợp đồng tương lai mua bán cổ phiếu
Hợp đồng tương lai hàng hóa
Quyền chọn về hợp đồng tương lai hàng hóa
Nhƣ vậy, công cụ phái sinh khá rộng bao gồm cả công cụ phái sinh từ những tài sản không phải là chứng khoán và chứng khoán
Trong tiếng Anh, có hai thuật ngữ riêng biệt là "Derivative" và "Devirative instrument", nhưng thường được xem là một (Derivative viết tắt cho devirative instrument), dẫn đến sự không phân biệt giữa chứng khoán phái sinh và công cụ phái sinh.
Chứng khoán phái sinh là một công cụ tài chính được hình thành từ hợp đồng giữa hai bên mua và bán Giá trị của chứng khoán phái sinh được xác định dựa trên giá trị của tài sản cơ sở và sẽ được thanh toán vào một thời điểm nhất định trong tương lai.
1.1.2 Đặc điểm của chứng khoán phái sinh
Thứ nhất, Giá trị của CKPS thay đổi theo sự thay đổi về giá của tài sản cơ sở
CKPS không có giá trị nội tại mà giá trị của nó phụ thuộc vào giá trị của tài sản gốc, biến động theo sự thay đổi giá trị của tài sản này.
CKPS không yêu cầu đầu tư ban đầu cao, thậm chí có thể thấp hơn so với các loại hợp đồng khác Đặc biệt, khi giao dịch CKPS niêm yết trên thị trường tập trung, nhà đầu tư chỉ cần ký quỹ một phần giá trị của CKPS mà họ dự kiến giao dịch.
Việc mua và bán chứng khoán phái sinh (CKPS) sẽ được thanh toán vào một ngày xác định trong hợp đồng phái sinh Thanh toán này có thể được thực hiện thông qua hình thức giao hàng vật chất (Physical Delivery) hoặc thanh toán bằng tiền mặt (Cash Settlement).
(Nguồn: Do tác giả tổng hợp)
1.1.3 Phân loại chứng khoán phái sinh
Hợp đồng kỳ hạn (Forward) là thỏa thuận mua hoặc bán một lượng tài sản hoặc chứng khoán tại một thời điểm trong tương lai với mức giá đã được xác định trước.
Hợp đồng kỳ hạn là một công cụ phái sinh đơn giản, cho phép mua hoặc bán tài sản tại một thời điểm trong tương lai với giá xác định Khác với hợp đồng giao ngay, hợp đồng kỳ hạn thực hiện giao dịch vào ngày hiện tại Ví dụ, hợp đồng kỳ hạn 3 tháng đối với trái phiếu có kỳ hạn 10 năm và lãi suất coupon 12% sẽ minh hoạ rõ ràng cho cơ chế hoạt động của loại hợp đồng này.
- Người mua và người bán thỏa thuận tại thời điểm t = 0 về giá và khối lượng trái phiếu
- Việc thanh toán và giao nhận trái phiếu chỉ đƣợc tiến hành tại thời điểm sau 3 tháng
Nếu lãi suất kỳ hạn là 12,5428%/năm, 100 USD mệnh giá trái phiếu sẽ có giá 97 USD Sau 3 tháng, người mua sẽ thanh toán 97 USD để nhận trái phiếu mệnh giá 100 USD từ người bán Giá này được xác định trước và không phụ thuộc vào biến động giá trái phiếu trong thời gian 3 tháng hay giá thị trường sau đó Đây là đặc điểm quan trọng của hợp đồng kỳ hạn.
Hợp đồng kỳ hạn là công cụ quan trọng để phòng ngừa rủi ro, chẳng hạn như rủi ro mất giá tiền tệ với các hợp đồng kỳ hạn cho USD hoặc EUR, hoặc rủi ro biến động giá của hàng hóa như hợp đồng kỳ hạn với dầu mỏ.
Hợp đồng kì hạn được thiết lập dựa trên thỏa thuận giữa hai bên, trong đó một bên cam kết mua và bên kia cam kết bán với mức giá đã được thống nhất trước, mà không có thanh toán ngay tại thời điểm ký kết Giá kì hạn khác với giá giao ngay (Spot price), trong đó giá bán của tài sản sẽ được thực hiện vào ngày giao ngay (Spot date), thường là trong vòng 2 ngày sau khi ký hợp đồng Sự chênh lệch giữa giá kì hạn và giá giao ngay được gọi là khoản thặng dư (Forward premium) nếu giá kì hạn cao hơn, hoặc khoản khấu trừ (Forward discount) nếu giá kì hạn thấp hơn.
Hợp đồng kỳ hạn không tuân theo các tiêu chuẩn hóa của thị trường tập trung, trong khi hợp đồng tương lai (Futures contract) là loại hợp đồng kỳ hạn được tiêu chuẩn hóa và giao dịch trên các thị trường này Hợp đồng tương lai có những đặc điểm riêng biệt, phân biệt nó với các hợp đồng kỳ hạn thông thường.
Các loại hợp đồng kỳ hạn:
- Hợp đồng kỳ hạn hàng hóa (Nông sản, kim loại, nhiên liệu)
- Hợp đồng kỳ hạn lãi suất (Liên ngân hàng, tín phiếu kho bạc, trái phiếu chính phủ, trái phiếu chính quyền địa phương)
- Hợp đồng kỳ hạn chỉ số cổ phiếu
- Hợp đồng kỳ hạn ngoại hối
Hợp đồng tương lai là một cam kết mua hoặc bán các loại chứng khoán, nhóm chứng khoán hoặc chỉ số chứng khoán với số lượng và mức giá xác định vào một ngày cụ thể trong tương lai, theo quy định của luật chứng khoán Việt Nam 2007 Đặc điểm nổi bật của hợp đồng tương lai bao gồm tính chất bắt buộc thực hiện giao dịch vào thời điểm đã định và khả năng sử dụng để phòng ngừa rủi ro hoặc đầu cơ.
Hợp đồng tương lai là một loại hợp đồng kỳ hạn được tiêu chuẩn hóa, bao gồm các điều khoản như giá trị, khối lượng tài sản cơ sở và thời hạn hợp đồng, do các cơ quan có thẩm quyền quy định.
- Hợp đồng tương lai được thỏa thuận và mua bán thông qua người môi giới, được giao dịch trên thị trường tập trung
THỰC TRẠNG THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN PHÁI
Thực trạng sử dụng chứng khoán phái sinh ở Việt Nam
Kể từ khi ra đời, thị trường chứng khoán Việt Nam đã có những bước phát triển đáng kể Theo thông tin từ Ngân hàng Nhà nước và phòng phân tích, dự báo thị trường, việc sử dụng chứng khoán phái sinh đã được ghi nhận với nhiều thực tiễn quan trọng.
Tại Việt Nam, hợp đồng quyền chọn đã được thử nghiệm cho các giao dịch liên quan đến tiền tệ, vàng và lãi suất, nhưng quá trình này đã tạm dừng từ cuối tháng 9/2009 Đến nay, vẫn chưa có văn bản chính thức nào hướng dẫn về nghiệp vụ quyền chọn trên bất kỳ thị trường nào.
Cuối năm 2010, thị trường chứng khoán chứng kiến sự kiện quan trọng liên quan đến giao dịch quyền chọn khi công ty chứng khoán Vndirect triển khai sản phẩm quyền chọn Mục tiêu của Vndirect là tăng cơ hội kinh doanh cho nhà đầu tư thông qua việc cho phép họ giao dịch quyền chọn mua hoặc quyền chọn bán cổ phiếu Danh mục cổ phiếu mà Vndirect sử dụng cho dịch vụ quyền chọn bao gồm 20 cổ phiếu có tính thanh khoản cao.
Vndirect cung cấp hai sàn giao dịch với thời gian hợp đồng từ 1 đến 3 tháng và phí được thu trước Hợp đồng quyền chọn có khối lượng tối thiểu là 10.000 cổ phiếu Tuy nhiên, một số công ty chứng khoán, bao gồm Vndirect, đã gặp phải rắc rối pháp lý liên quan đến sản phẩm quyền chọn, dẫn đến việc ngừng cung cấp sản phẩm này.
Hiện nay, nhà đầu tư có thể giao dịch quyền chọn thông qua các trang web như http://www.sanotc.com và http://www.quyenmua.com Sau khi đăng ký làm thành viên, nhà đầu tư có thể thực hiện giao dịch trực tiếp với sản phẩm chủ yếu là quyền chọn mua, tập trung vào cổ phiếu OTC.
Bảng 2.1 : Tin bán quyền mua
Bảng 2.2 : Tin mua quyền mua
(Nguồn : www.sanotc.com) Điểm lại quá trình sử dụng giao dịch quyền chọn trên thị trường Việt Nam, có một số cột mốc đáng lưu ý :
Quyền chọn ngoại tệ, lãi suất và vàng là những công cụ phái sinh được ưa chuộng trên thị trường nhờ vào những lợi thế nổi bật của chúng, đặc biệt trong bối cảnh lãi suất, tỷ giá và giá vàng liên tục tăng Ngân hàng Đầu tư và Phát triển Việt Nam (BIDV) là ngân hàng tiên phong được cấp phép thực hiện giao dịch quyền chọn lãi suất, cho phép thực hiện các giao dịch này đối với các khoản cho vay và đi vay trung hạn dưới 5 năm.
USD hoặc EURO chỉ được sử dụng cho các doanh nghiệp hoạt động tại Việt Nam, ngân hàng thương mại được Ngân hàng Nhà nước cho phép và các ngân hàng nước ngoài Sau BIDV, nhiều ngân hàng thương mại khác, bao gồm cả ngân hàng thương mại cổ phần, cũng được cấp phép thực hiện các nghiệp vụ liên quan.
Bên cạnh quyền chọn lãi suất, quyền chọn ngoại tệ cũng được nhiều ngân hàng như BIDV, Eximbank, ACB, Techcombank, Agribank, Citibank, Vietcombank, ICB và ngân hàng Hồng Kông chi nhánh TP.HCM cung cấp Loại quyền chọn này cho phép doanh nghiệp và cá nhân đặt mua hoặc bán USD với VNĐ theo tỷ giá thực hiện do khách hàng tự chọn Quyền chọn này phục vụ cả nhà nhập khẩu (quyền chọn mua) và nhà xuất khẩu (quyền chọn bán) ACB là ngân hàng đầu tiên triển khai dịch vụ quyền chọn mua bán vàng vào ngày 10/12/2004, trong bối cảnh giá vàng tăng liên tục Hiện nay, nhiều ngân hàng đã được Ngân hàng Nhà nước cho phép thực hiện các nghiệp vụ Option, bao gồm cả Options tiền Đồng tại BIDV, ACB và ngân hàng thương mại cổ phần quốc tế Mặc dù đang trong giai đoạn thí điểm và bị giới hạn bởi thời gian thực hiện, hoạt động này đã tạo ra một cơ cấu sản phẩm hiện đại cho các ngân hàng trong bối cảnh hội nhập Nhu cầu giao dịch Options đang gia tăng, dẫn đến việc Ngân hàng Nhà nước gia hạn thí điểm hợp đồng cho các nghiệp vụ này.
Dịch vụ quyền chọn tiền đồng tại Việt Nam có đặc thù là không có vế đối ứng, khiến rủi ro cho bên bán trở nên lớn hơn do tổ chức tín dụng không thể tái bảo hiểm sản phẩm của mình Các ngân hàng buộc phải tự tính toán thu nhập, chi phí và lựa chọn đồng tiền bảo hiểm phù hợp Dịch vụ này chủ yếu phục vụ các doanh nghiệp xuất nhập khẩu, đặc biệt là doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, với quy mô hợp đồng tối thiểu thường là 100.000 USD, điều này tạo ra rào cản cho cá nhân và doanh nghiệp vừa và nhỏ muốn tham gia Bên cạnh đó, mức phí quyền chọn tiền đồng hiện tại còn cao và chưa hợp lý, không khuyến khích việc sử dụng dịch vụ này.
Cùng với công văn 1820/NHNN – QLNH của Ngân hàng nhà nước ngày 18/3/2009 thì nghiệp vụ quyền chọn tiền đồng dừng thí điểm từ 23/3/2009
Quyền chọn vàng, cùng với quyền chọn ngoại tệ và quyền chọn tiền đồng, đã xuất hiện tại Việt Nam vào cuối năm 2004 Trong bối cảnh giá vàng liên tục biến động vào năm 2005, các doanh nghiệp kinh doanh vàng bạc đá quý đã bắt đầu tìm kiếm các công cụ bảo vệ rủi ro giá vàng Tuy nhiên, đến nay, quyền chọn vàng vẫn còn khá mới mẻ đối với cả các ngân hàng cung cấp và các nhà đầu tư tại thị trường Việt Nam.
Quyền chọn vàng là công cụ tài chính dành cho cá nhân và tổ chức có nhu cầu bảo hiểm rủi ro biến động giá vàng Khách hàng chủ yếu là người mua quyền chọn, không phải người bán, và đối tượng giao dịch chủ yếu là các doanh nghiệp kinh doanh vàng Họ sử dụng quyền chọn vàng để phòng ngừa rủi ro trong hoạt động nhập khẩu và buôn bán vàng Tại Việt Nam, mục đích đầu cơ không phổ biến do nhiều chủ thể chưa nắm rõ tình hình thị trường vàng trong nước và quốc tế, cũng như thiếu khả năng phân tích và dự đoán biến động giá vàng tương lai.
Khách hàng khi thực hiện quyền chọn vàng cần giao dịch tối thiểu 50 lượng vàng và phải chịu mức phí cao Do đó, hợp đồng quyền chọn vàng đang dần bị thay thế bởi các giao dịch mua bán vàng giao ngay hoặc kỳ hạn 3 tháng.
Trong 6 tháng, phí hợp đồng kỳ hạn thấp hơn nhiều so với dịch vụ quyền chọn vàng, rất phù hợp cho khách hàng có thu nhập ổn định và nhu cầu thanh toán thực sự.
2.1.2 Hợp đồng tương lai trên chỉ số chứng khoán
Tại Việt Nam, hợp đồng tương lai chưa được pháp luật cho phép áp dụng trong bất kỳ lĩnh vực nào Mặc dù vào đầu năm 2010 đã xuất hiện một số dấu hiệu ban đầu cho loại hình hợp đồng này, nhưng sau đó sản phẩm vẫn không được chấp nhận.
Sau khi Chính phủ yêu cầu chấm dứt kinh doanh vàng trên tài khoản trong nước, nhiều doanh nghiệp đã chuyển sang hình thức đầu tư mới tại Việt Nam, đó là sản phẩm đầu tư chỉ số chứng khoán Công ty vàng thế giới (VTG) đã giới thiệu sản phẩm VTG-VN-Index, dựa trên biến động thực tế của VN-Index Khi đầu tư vào sản phẩm này, nhà đầu tư có thể đạt tỷ suất lợi nhuận tương đương với VN-Index trong cùng khoảng thời gian Ví dụ, từ ngày 17/12/2009 đến 7/1/2010, VN-Index tăng từ 434,87 điểm lên 533,34 điểm, tương ứng với tỷ suất lợi nhuận 22,64% Nếu nhà đầu tư mua VTG-VN-Index vào ngày 17/12/2009 và bán vào ngày 7/1/2010, họ sẽ đạt được tỷ suất lợi nhuận 22,64%, giống như VN-Index.
Theo VTG, các ƣu điểm của sản phẩm mới là:
Thứ nhất, Sản phẩm được đảm bảo với tỷ suất sinh lời bằng thị trường
Đánh giá các điều kiện, tiền đề phát triển thị trường chứng khoán phái
2.2.1 Những điều kiện, tiền đề đã có
2.2.1.1 Doanh nghiệp Việt Nam tích cực tham gia vào thị trường kỳ hạn trên thế giới
Hoạt động mua bán hàng hóa qua Sở giao dịch hàng hóa được quy định trong Nghị định số 158/2006/NĐ-CP, ban hành ngày 28/12/2006 Nghị định này quy định rằng Sở giao dịch hàng hóa phải được thành lập dưới hình thức công ty trách nhiệm hữu hạn hoặc công ty cổ phần và cần đáp ứng các điều kiện như có vốn pháp định là 150 tỷ đồng và giám đốc hoặc tổng giám đốc phải có ít nhất 5 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực kinh tế tài chính.
Thành viên của Sở giao dịch hàng hóa bao gồm thương nhân môi giới và thương nhân kinh doanh, với vốn pháp định lần lượt là 05 tỷ đồng và 75 tỷ đồng Các tổ chức và cá nhân không phải là thành viên có thể ủy thác cho thành viên kinh doanh thực hiện các giao dịch mua bán hàng hóa qua Sở giao dịch hàng hóa.
Tổng hạn mức giao dịch cho một loại hàng hóa trong tất cả các hợp đồng trong thời hạn giao dịch không được vượt quá 50% tổng khối lượng hàng hóa sản xuất tại Việt Nam trong năm trước đó Hạn mức giao dịch của mỗi thành viên không được vượt quá 10% tổng hạn mức giao dịch này.
Các doanh nghiệp Việt Nam cần đáp ứng một số điều kiện cơ bản để tham gia sở giao dịch hàng hóa Hiện tại, Việt Nam chưa có sở giao dịch hàng hóa, nhưng trong tương lai gần, Sở giao dịch hàng hóa thành phố Hồ Chí Minh sẽ được thành lập, tập trung vào hàng nông, thủy, hải sản Đây sẽ là sở giao dịch đầu tiên tại Việt Nam, hoạt động theo mô hình công ty với vốn điều lệ 200 tỷ đồng Sở sẽ phát triển 3 trung tâm đấu giá hàng hóa bằng cách nâng cấp 3 chợ đầu mối gồm Tam Bình (Quận Thủ Đức), Bình Điền (Quận 8) và Tân Xuân (Huyện Hóc Môn).
Hiệp hội kinh doanh vàng Việt Nam đang chuẩn bị ra mắt sàn giao dịch vàng quốc gia, nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của nhà đầu tư Theo thống kê, Việt Nam hiện đứng đầu thế giới về số lượng người tham gia đầu tư vàng Nếu thị trường giao dịch vẫn tiếp tục tự do, các nhà đầu tư và thị trường vàng trong nước sẽ phải đối mặt với nhiều rủi ro.
Việc thành lập các sở giao dịch hàng hoá là giải pháp quản trị rủi ro hiệu quả cho doanh nghiệp xuất khẩu Việt Nam, đồng thời giúp hàng hoá Việt Nam cạnh tranh trên thị trường quốc tế Mặc dù thế giới đã có nhiều sở giao dịch hàng hoá, sự phát triển của các sở giao dịch nội địa vẫn là điều kiện cần thiết cho thị trường Việt Nam Hy vọng rằng trong tương lai, Việt Nam sẽ có thêm nhiều sở giao dịch, với Sở giao dịch thành phố Hồ Chí Minh là bước khởi đầu tích cực cho quá trình phát triển này.
2.2.1.2 Tiềm năng phát triển thị trường chứng khoán phái sinh
Thị trường kỳ hạn là nơi giao dịch hàng hoá với giá đã thỏa thuận nhưng thanh toán vào một ngày trong tương lai Sau khi gia nhập WTO, doanh nghiệp Việt Nam phải đối mặt với nhiều rủi ro tiềm ẩn như biến động tỷ giá, lãi suất và giá cả hàng hoá Do đó, các doanh nghiệp cần nâng cao nhận thức về việc sử dụng các công cụ phòng ngừa rủi ro trên thị trường tài chính.
Dưới đây là quá trình tham gia của các doanh nghiệp xuất khẩu cà phê trên các Sàn giao dịch thế giới:
- Trên sàn giao dịch kỳ hạn cà phê London: Tháng 12/2004, Bộ Thương mại cũ
Bộ Công Thương và NHNN Việt Nam đã cho phép Ngân hàng Kỹ thương Việt Nam (Techcombank) trở thành nhà môi giới giao dịch cà phê giữa các doanh nghiệp cà phê Việt Nam và sàn giao dịch LIFFE tại London Trên thị trường này, các doanh nghiệp sẽ thực hiện giao dịch mua-bán cà phê thông qua hợp đồng tương lai, với giá cà phê được chốt ngay tại thời điểm đặt lệnh, tức là khi giá cà phê đạt mức mà doanh nghiệp mong muốn nhất, trong khi hàng hóa sẽ được giao sau theo thỏa thuận giữa hai bên.
Trước khi giao dịch trực tiếp tại thị trường kỳ hạn London, doanh nghiệp xuất khẩu cà phê thường phải chịu thiệt hại lớn do chênh lệch giá giữa cà phê Việt Nam và giá giao dịch kỳ hạn trên thị trường này luôn vượt quá 100 USD/tấn Tuy nhiên, nhờ vào việc giao dịch trực tiếp, doanh nghiệp đã có thể tận dụng khoản chênh lệch này và chỉ phải trả mức phí thấp cho nhà môi giới (Techcombank), cụ thể là 10 USD/tấn cho mỗi giao dịch dưới 200 lot và chỉ 2 USD/tấn cho giao dịch trên 1000 lot.
- Trên sàn giao dịch New York: Vào ngày 13/10/2007, Sở giao dịch hàng hoá
Sàn giao dịch New York (NYBOT) đã mời gọi các nhà kinh doanh cà phê robusta của Việt Nam tham gia vào thị trường giao dịch cà phê kỳ hạn Điều này mang lại lợi thế lớn cho các doanh nghiệp xuất khẩu cà phê, giúp họ tiếp cận thị trường quốc tế và tối ưu hóa lợi nhuận từ các hợp đồng giao dịch cà phê robusta.
Sàn giao dịch NewYork có khối lượng giao dịch lên tới 37.500 pounds (17,025 tấn), gấp ba lần so với sàn LIFFE của London, nơi khối lượng mỗi hợp đồng chỉ là 5 tấn cà phê robusta Phí giao dịch tại NewYork là 18,75 USD mỗi hợp đồng (0,908 USD/tấn), thấp hơn so với mức phí tại LIFFE Đặc biệt, sàn NewYork mở cửa từ 12h trưa theo giờ Việt Nam, trong khi sàn London mở cửa từ 16h.
Khối lượng cà phê của các doanh nghiệp trong nước tham gia giao dịch kỳ hạn với LIFFE hiện chỉ bằng một nửa sản lượng cà phê xuất khẩu thật của Việt Nam Mặc dù một số doanh nghiệp gặp thua lỗ, nhưng đa số đã tận dụng giao dịch với LIFFE để phòng ngừa rủi ro cho xuất khẩu cà phê, giúp họ đối phó hiệu quả với biến động của thị trường cà phê toàn cầu Thêm vào đó, Nghị định số 158/2006/NĐ- cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ các doanh nghiệp này.
Vào tháng 12/2006, Chính phủ ban hành một nghị định quy định chi tiết về hoạt động mua bán hàng hóa qua Sở giao dịch, bao gồm các quy định liên quan đến giao dịch với các sàn giao dịch nước ngoài Nghị định này tạo ra cơ sở pháp lý vững chắc cho các doanh nghiệp tham gia vào hoạt động thương mại quốc tế.
Hiện nay, thị trường tương lai không chỉ giao dịch cà phê mà còn đa dạng với nhiều sản phẩm khác như gạo, cao su, đường trắng, bông, và nước cam Ngoài ra, các sản phẩm tài chính như JBG, T-notes, và T-bill cũng được giao dịch, cùng với các loại nhiên liệu như xăng dầu và khí đốt.
Giao dịch kỳ hạn ngày càng trở nên phổ biến và được nhiều doanh nghiệp áp dụng Nhờ vào các công cụ phái sinh hiện đại, doanh nghiệp Việt Nam tự tin hơn khi tham gia vào thị trường quốc tế, góp phần vào sự thành công trong thời kỳ hội nhập kinh tế toàn cầu và giao thương với nước ngoài.
2.2.2.1 Sự hiểu biết về các sản phẩm phái sinh còn hạn chế
Sự cần thiết phải phát triển thị trường chứng khoán phái sinh
Vào đầu năm 2008, một cuộc khảo sát của Sở giao dịch chứng khoán TP.HCM với 366 đối tượng tại 25 sàn giao dịch cho thấy 67% người tham gia đánh giá rằng thị trường chứng khoán Việt Nam cần áp dụng các công cụ chứng khoán phái sinh Hơn 67,7% cho biết họ chỉ nghĩ đến các công cụ này khi có nhu cầu phòng ngừa rủi ro, trong khi 92,8% sẵn sàng tham gia giao dịch khi thị trường chứng khoán phái sinh được triển khai Những con số này phản ánh rõ nhu cầu của thị trường về việc phát triển giao dịch các công cụ chứng khoán phái sinh tại Việt Nam.
3.1.1 Giúp tăng khả năng huy động vốn cho nền kinh tế thông qua thị trường chứng khoán
Tại Việt Nam, ngày 28/07/2000, phiên giao dịch đầu tiên với 2 mã cổ phiếu niêm yết đó chính thức đƣợc tổ chức tại Trung tâm Giao dịch Chứng khoán
Tháng 5 năm 2013 đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử thị trường chứng khoán Việt Nam, với 317 doanh nghiệp niêm yết trên Sở giao dịch chứng khoán TP.HCM (HOSE), 403 doanh nghiệp niêm yết cổ phiếu trên Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội, cùng với 106 công ty chứng khoán thành viên, 47 công ty quản lý quỹ và 61 tổ chức lưu ký Cấu trúc thị trường trở nên rõ ràng và chuyên biệt hơn, nhờ vào sự tách biệt hoạt động độc lập của Trung tâm Lưu ký Chứng khoán Việt Nam từ năm 2005.
Việt Nam đang phát triển mô hình chứng khoán phái sinh (CKPS) thông qua các sản phẩm ngân hàng dành cho doanh nghiệp xuất nhập khẩu và hợp đồng giao dịch hàng hóa tại trung tâm giao dịch Thị trường chứng khoán phái sinh giúp doanh nghiệp tối ưu hóa nguồn vốn trong bối cảnh cạnh tranh ngày càng gay gắt Tiền mặt là yếu tố quan trọng trong hoạt động doanh nghiệp, đôi khi còn được coi là "vua" hơn cả lợi nhuận Tham gia vào chứng khoán phái sinh cho phép doanh nghiệp linh hoạt sử dụng tiền mặt cho các hoạt động khác như đầu tư chứng khoán ngắn hạn hoặc gửi tiết kiệm ngân hàng, thay vì chỉ dự trữ trong thời gian chờ đợi.
Doanh nghiệp không có nhiều tiền mặt vẫn có thể tham gia thị trường để phòng ngừa tăng giá và thua lỗ trong tương lai thông qua chứng khoán phái sinh, từ đó gián tiếp tăng nguồn vốn cho nền kinh tế Việc sử dụng nguồn tiền mặt giúp doanh nghiệp chủ động hơn so với việc vay ngân hàng, đồng thời mang lại chi phí thấp và ổn định hơn Trong trường hợp doanh nghiệp dự đoán giá nguyên vật liệu đầu vào hoặc tỷ giá ngoại tệ tăng, họ sẽ mua nguyên vật liệu hoặc ngoại tệ sớm, có thể sử dụng nguồn vốn từ doanh nghiệp hoặc vay ngân hàng, trong đó vay ngân hàng thường chiếm phần lớn.
Nhiều doanh nghiệp nhỏ trong lĩnh vực xuất nhập khẩu thiếu chuyên môn về ngoại tệ và dự báo giá nguyên vật liệu, dẫn đến rủi ro cao khi phụ thuộc vào thị trường xuất khẩu và biến động tỷ giá Tham gia thị trường chứng khoán phái sinh giúp doanh nghiệp giảm thiểu rủi ro với chi phí thấp, đồng thời tự bảo hiểm qua các sản phẩm phù hợp Sự phát triển của thị trường tài chính yêu cầu doanh nghiệp minh bạch tài chính, thu hút đầu tư nước ngoài, từ đó tạo cơ hội cạnh tranh với các nước trong khu vực và Trung Quốc Việc tăng cường vốn đầu tư nước ngoài nâng cao hiệu quả hoạt động, năng suất lao động và sử dụng máy móc, giải phóng sức lao động cho các hoạt động khác Doanh nghiệp có khả năng huy động vốn qua thị trường chứng khoán sẽ mở rộng hoạt động, tận dụng nguồn nhân lực, tạo ra một vòng tròn khép kín trong kinh tế.
3.1.2 Giúp thị trường chứng khoán Việt Nam hoạt động hiệu quả hơn trong việc cổ phần hóa các doanh nghiệp nhà nước
Thị trường chứng khoán Việt Nam đã trải qua gần 14 năm phát triển, một khoảng thời gian đủ để chứng minh tính khốc liệt và đào thải của nó Để bảo vệ rủi ro trong bối cảnh vĩ mô biến động mạnh, nhà đầu tư cần các sản phẩm mới bên cạnh các sản phẩm truyền thống Sự đa dạng hóa danh mục đầu tư là cần thiết, và các công ty chứng khoán, ngân hàng đầu tư, công ty tài chính cũng cần phát triển thêm nguồn thu nhập từ môi giới và tư vấn đầu tư Việc phát triển sản phẩm phái sinh sẽ thu hút nhà đầu tư và tạo ra dòng tiền lớn cho thị trường, từ đó thúc đẩy hoạt động IPO của doanh nghiệp Nhà nước Đầu tư từ khu vực và quốc tế sẽ gia tăng khi điều kiện thị trường thuận lợi, đồng thời giúp doanh nghiệp huy động vốn hiệu quả hơn Chúng ta có thể học hỏi từ mô hình phát triển của các nước đi trước để áp dụng cho phù hợp với Việt Nam, đặc biệt là trong bối cảnh nhiều doanh nghiệp nhà nước chưa cổ phần hóa Để tránh tình trạng thừa hoặc thiếu sản phẩm, cần có lộ trình cụ thể và khung pháp lý rõ ràng cho hoạt động giao dịch Theo thông tin từ Hose và SSC, sản phẩm chứng quyền có khả năng được đưa vào sử dụng từ năm 2014, nhằm khôi phục lòng tin của nhà đầu tư.
3.1.3 Giúp cho thị trường chứng khoán đa dạng về hàng hóa và trở nên sôi động hơn
Thị trường chứng khoán phái sinh đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế, thể hiện qua các chức năng kinh tế vi mô như tạo giá cạnh tranh, bảo hiểm rủi ro giá cả thương mại và huy động, phân bổ nguồn lực hiệu quả Ngoài ra, thị trường này còn hỗ trợ huy động vốn xã hội và tối ưu hóa việc sử dụng nguồn vốn Đồng thời, nó mang lại cho nhà đầu tư nhiều lựa chọn trong danh mục đầu tư và giúp doanh nghiệp có thêm phương án để giảm thiểu rủi ro kinh doanh.
Nhà đầu tư hiện nay có nhiều lựa chọn cho khoản đầu tư của mình, từ gửi ngân hàng, đầu tư bất động sản đến thị trường nước ngoài Để thu hút nhà đầu tư, đặc biệt là nhà đầu tư nước ngoài vào thị trường chứng khoán, cần tăng cường các sản phẩm trên thị trường Kinh nghiệm từ các quốc gia phát triển cho thấy thị trường chứng khoán phái sinh đóng vai trò quan trọng trong hệ thống tài chính và là chỉ số quan trọng cho xu hướng nền kinh tế Sự khác biệt trong hiểu biết về thị trường chứng khoán giữa các nhà đầu tư, như chuyên gia trong lĩnh vực hàng hóa cơ bản nhưng thiếu kinh nghiệm trong lĩnh vực năng lượng, dẫn đến nhu cầu về các sản phẩm phái sinh để bảo vệ danh mục đầu tư.
Doanh nghiệp tham gia thị trường phái sinh để giảm thiểu rủi ro trong hoạt động kinh doanh, đặc biệt là các doanh nghiệp gia công và xuất nhập khẩu nông sản, vì họ chịu ảnh hưởng lớn từ biến động tỷ giá và giá nguyên vật liệu Nhu cầu tham gia thị trường chứng khoán phái sinh ngày càng tăng, giúp doanh nghiệp phát triển sản phẩm cho thị trường Một thị trường phái sinh năng động sẽ thúc đẩy sự phát triển hiệu quả của thị trường chứng khoán và tài chính nói chung.
3.1.4 Công cụ quản lý rủi ro hữu hiệu thông qua việc hoán chuyển rủi ro
Một trong những mục tiêu quan trọng nhất của thị trường phái sinh là quản lý rủi ro, được hiểu là quá trình nhận diện và đánh giá mức độ rủi ro thực tế nhằm tìm cách loại bỏ hoặc giảm thiểu chúng Quá trình này còn được gọi là dự đoán rủi ro Truyền thống, sản phẩm phái sinh thường liên quan đến hoạt động dự đoán và phòng vệ, trong đó phòng vệ là cách thức loại bỏ rủi ro, yêu cầu chúng ta phải dự đoán những rủi ro có thể xảy ra.
Chứng khoán phái sinh không chỉ đơn thuần là công cụ phòng vệ hay dự đoán, mà còn là phương tiện quan trọng giúp doanh nghiệp quản lý rủi ro hiệu quả Việc sử dụng chứng khoán phái sinh cần được thực hiện một cách thận trọng và rõ ràng về mục đích Một trong những ứng dụng điển hình là khi doanh nghiệp vay ngân hàng với lãi suất thả nổi, họ có thể cố định lãi suất để giảm thiểu rủi ro Tham gia hợp đồng hoán đổi lãi suất giúp doanh nghiệp cân bằng rủi ro mà họ có thể chấp nhận, khẳng định vai trò của chứng khoán phái sinh trong việc hỗ trợ doanh nghiệp trong quản lý rủi ro thực tế.
Doanh nghiệp xuất nhập khẩu đối mặt với rủi ro tỷ giá cao do thời điểm xuất nhập hàng hóa không trùng khớp với thời điểm thanh toán ngoại tệ Tham gia vào thị trường chứng khoán phái sinh giúp doanh nghiệp giảm thiểu rủi ro này Trong bối cảnh kinh tế khó khăn hiện nay, việc tìm hiểu các sản phẩm phái sinh của ngân hàng và theo dõi sát sao tình hình thị trường thế giới là rất cần thiết cho doanh nghiệp.
Doanh nghiệp nông nghiệp đang đối mặt với nhiều thách thức do giá sản phẩm biến động không ổn định, dẫn đến tình trạng được mùa mất giá kéo dài Một số doanh nghiệp sản xuất cà phê và ca cao đã sử dụng hợp đồng kỳ hạn thông qua ngân hàng để giảm thiểu rủi ro, nhưng số lượng này chỉ chiếm thiểu số Phần lớn doanh nghiệp vẫn phụ thuộc vào hợp đồng bán sản phẩm với giá thị trường tại thời điểm giao hàng, gây ra nhiều khó khăn trong việc duy trì lợi nhuận.
Trong bối cảnh giao dịch nông sản hiện nay, doanh nghiệp Việt Nam thường gặp khó khăn trong việc định giá và kiểm soát đầu ra Tham gia vào thị trường hợp đồng giao dịch kỳ hạn giúp doanh nghiệp và người sản xuất chủ động hơn, đồng thời giảm thiểu rủi ro về giá cả Đối với nhà đầu tư, việc kết hợp mua bán chứng khoán và chứng khoán phái sinh cho phép họ hạn chế rủi ro khi giá cả biến động không thuận lợi, đồng thời vẫn có cơ hội thu lợi nhuận khi giá cả tăng Nhờ đó, nhà đầu tư có thể thực hiện các chiến lược đầu tư một cách chủ động, không còn lo lắng về sự sụt giảm của thị trường chứng khoán, mà có thể đầu tư linh hoạt trong mọi điều kiện thị trường.
Thị trường chứng khoán Việt Nam đã trải qua những giai đoạn sụt giảm mạnh vào năm 2007-2008 và 2010-2012, khiến nhiều công ty niêm yết báo cáo lỗ lớn do trích lập dự phòng cho các khoản đầu tư vào cổ phiếu và trái phiếu Các quỹ đầu tư chứng khoán và nhà đầu tư cá nhân cũng gặp khó khăn khi thị trường liên tục giảm Việc áp dụng các sản phẩm chứng khoán phái sinh, cùng với chiến lược kết hợp giữa danh mục đầu tư chứng khoán và bán hợp đồng tương lai hoặc mua quyền chọn bán, có thể giúp giảm thiểu rủi ro giảm giá chứng khoán, từ đó giảm bớt các khoản trích lập dự phòng và tổn thất như trong thời gian qua.
Định hướng xây dựng và phát triển thị trường chứng khoán phái sinh tại Việt
Định hướng xây dựng và phát triển thị trường chứng khoán phái sinh (CKPS) đã được đề cập từ lâu, không phải chỉ mới đây Cụ thể, vào ngày 20/2/2006, Bộ trưởng Bộ Tài chính đã ban hành Quyết định số 898/QĐ-BTC, trong đó nêu rõ "Kế hoạch phát triển thị trường chứng khoán".
Trong giai đoạn 2006-2010, Việt Nam đã đặt ra mục tiêu phát triển các sản phẩm mới trên thị trường chứng khoán, bao gồm chứng khoán phái sinh và chứng chỉ quỹ đầu tư Đề án phát triển thị trường vốn Việt Nam đến năm 2010, với tầm nhìn đến năm 2020, đã được Thủ tướng Chính phủ ban hành theo quyết định số 128/2007/QĐ-TTg vào ngày 2/8/2007, khẳng định việc xây dựng và phát triển thị trường chứng khoán phái sinh là một giải pháp dài hạn quan trọng.
Gần đây, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt chiến lược phát triển thị trường chứng khoán (TTCK) giai đoạn 2011-2020 tại quyết định số 252/QĐ-TTg, trong đó nhấn mạnh việc tái cấu trúc tổ chức thị trường với chủ trương xây dựng và phát triển thị trường chứng khoán phái sinh theo hướng chuẩn hóa, từ các công cụ đơn giản đến phức tạp Chỉ thị 08 ngày 2/3/2012 của Thủ tướng cũng khẳng định sự cần thiết phải thúc đẩy hoạt động và tăng cường quản lý TTCK Chính phủ đã giao Bộ Tài chính nhiệm vụ phát triển các sản phẩm mới cho thị trường chứng khoán, đảm bảo tính thận trọng, hiệu quả và khả năng quản lý, giám sát, bao gồm việc nghiên cứu thực hiện thí điểm sản phẩm chứng chỉ lưu ký toàn cầu và xây dựng thị trường chứng khoán phái sinh theo chiến lược phát triển đã đề ra.
3.2.1.1 Về việc thành lập Sở giao dịch chứng khoán phái sinh
Sau giai đoạn thử nghiệm các sản phẩm như hợp đồng tương lai, quyền chọn và chứng quyền trên thị trường cổ phiếu và trái phiếu, cần xây dựng Sở giao dịch Chứng khoán phái sinh riêng biệt để phát triển các loại chứng khoán phái sinh Mô hình sở hữu có thể là nhà nước, thành viên là các công ty môi giới chứng khoán, hoặc kết hợp tùy theo điều kiện của các công ty này Ưu tiên phát triển hợp đồng tương lai về chỉ số cổ phiếu và lãi suất ngắn hạn, nhằm đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng về dịch vụ phòng hộ rủi ro Đối với hoạt động thanh toán bù trừ, nên thành lập một trung tâm thanh toán bù trừ thống nhất trực thuộc Sở hoặc một tổ chức độc lập để đảm bảo hiệu quả hoạt động.
3.2.1.2 Về cơ quan quản lý thị trường chứng khoán phái sinh
Thực tế, từ cuối năm 2006, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 158/2006/NĐ-
CP đã thiết lập thị trường phái sinh hàng hóa và giao cho Bộ Công thương phối hợp với các bộ liên quan để hướng dẫn thực hiện Tuy nhiên, đến nay, cơ quan quản lý thị trường phái sinh hàng hóa vẫn chưa được thành lập, dẫn đến hoạt động của thị trường này vẫn chưa phát triển đáng kể Do đó, cả Trung tâm Giao dịch cà phê Buôn Mê Thuột (thành lập năm 2007) và Sở Giao dịch hàng hóa VNX tại TP HCM vẫn chưa đạt được hiệu quả như mong đợi.
Thị trường phái sinh tập trung đã trải qua một thời gian ngắn hoạt động trước khi phải ngừng lại, nhưng nó mang lại lợi ích từ kinh nghiệm và tri thức của các quốc gia đi trước Hầu hết các điều khoản trong hợp đồng và quy chế giao dịch đã được chuẩn hóa toàn cầu, chỉ khác biệt ở một số yếu tố kỹ thuật Tại thị trường này, nhà đầu tư chủ yếu thực hiện thanh toán chênh lệch qua tài khoản thay vì mua bán hàng hóa vật chất như ngô hay lúa gạo Nhu cầu giao dịch hàng hóa vật chất chủ yếu diễn ra tại thị trường phái sinh phi tập trung Do đó, công tác điều hành và quản lý thị trường phái sinh hàng hóa tập trung tương tự như quản lý thị trường phái sinh chứng khoán và tiền tệ.
Thị trường phái sinh phi tập trung phát triển nhanh chóng nhờ tính linh hoạt, cho phép người mua và người bán tự thỏa thuận về các điều khoản hợp đồng như số lượng, phẩm cấp, giá cả và thanh toán mà không bị ràng buộc bởi quy định nghiêm ngặt Tuy nhiên, một nhược điểm lớn là khó khăn trong việc tìm kiếm đối tác giao kết hợp đồng, đặc biệt khi giá cả, tỷ giá hay lãi suất biến động, khiến cả hai bên lo ngại về khả năng bị thiệt thòi Ngay cả khi hợp đồng đã được ký kết, một số người vẫn có thể chần chừ thực hiện nghĩa vụ hoặc hủy bỏ hợp đồng nếu điều kiện thị trường không thuận lợi Ví dụ, trong trường hợp người trồng mía ký hợp đồng với nhà máy chế biến nhưng giá mía thu hoạch tăng cao, họ có thể không giao hàng để bán ra ngoài với giá cao hơn Ngược lại, nếu giá mía giảm, nhà máy có thể từ chối mua hoặc ép giá, dẫn đến giảm tính thanh khoản và mất lòng tin giữa các bên trong thị trường.
Thị trường phái sinh phi tập trung đôi khi kém hấp dẫn do cơ chế "Thỏa thuận", dẫn đến thiếu minh bạch và dễ bị thao túng Việc thông tin giao dịch không được công khai khiến các cơ quan quản lý nhà nước gặp khó khăn trong việc áp dụng biện pháp hiệu quả để duy trì sự lành mạnh của thị trường.
Để phát triển thị trường phi tập trung, cần nâng cao tính minh bạch và chế tài xử phạt Trong những năm qua, Cộng đồng châu Âu (EC) đã nỗ lực thông qua các tiêu chuẩn kỹ thuật nhằm cải thiện môi trường hoạt động và hạn chế tiêu cực Chúng ta nên tham khảo những thay đổi này của EC để áp dụng vào thị trường phi tập trung trong nước và nhanh chóng phát triển thị trường phái sinh tập trung theo hướng “Ba trong một”.
3.2.2 Các thành viên tham gia
3.2.2.1 Các ngân hàng thương mại
Hiện nay, nhiều ngân hàng thương mại đã cung cấp dịch vụ tài chính phái sinh để đáp ứng nhu cầu của nhà đầu tư, doanh nghiệp và người dân khi gửi tiết kiệm, mua ngoại tệ hoặc vàng.
Ngân hàng Đầu tƣ và Phát triển Việt Nam (BIDV)
BIDV là ngân hàng tiên phong tại thị trường Việt Nam cung cấp các sản phẩm phái sinh với mục đích bảo hiểm giá cho các hàng hoá
Trong những năm gần đây, BIDV đã không ngừng phát triển và triển khai các dịch vụ mới, đạt nhiều thành công đáng kể Đặc biệt, vào năm 2006, nghiệp vụ giao dịch hợp đồng tương lai hàng hóa đối với mặt hàng cà phê đã mang lại kết quả khả quan, với doanh số hợp đồng giao dịch cà phê tương lai tại BIDV chiếm hơn 10% tổng lượng cà phê xuất khẩu của cả nước trong 6 tháng cuối năm.
Năm 2007, tạp chí Asiamoney đã đánh giá BIDV là ngân hàng cung cấp dịch vụ ngoại hối tốt nhất tại Việt Nam, nhờ vào việc cung ứng đa dạng và phong phú các dịch vụ phù hợp với thông lệ quốc tế.
Ngày 14 tháng 2 năm 2008, tại Hà Nội, BIDV cùng ngân hàng Hồng Kông và Thƣợng Hải (HSBC) đó ký hợp đồng khung ISDA (International Swaps and
Hiệp hội Deriatives – Hiệp hội quốc tế về các sản phẩm phái sinh và hoán đổi, được thành lập nhằm chuẩn hóa các giao dịch phái sinh giữa hai ngân hàng, đồng thời tạo ra những cơ hội kinh doanh hấp dẫn cho cả hai bên.
Trên cơ sở hợp đồng ISDA, hai bên đó thực hiện 2 giao dịch phái sinh hoán đổi tiền tệ chéo USD/VND trị giá 60 triệu USD
Ngân hàng Xuất nhập khẩu Việt Nam (Eximbank) cung cấp dịch vụ giao dịch hối đoái và vàng cho cả khách hàng cá nhân và doanh nghiệp Đối với cá nhân, Eximbank cung cấp dịch vụ giao dịch hối đoái, vàng giao ngay, kỳ hạn và quyền chọn ngoại tệ Trong khi đó, với khách hàng doanh nghiệp, ngân hàng cung cấp các giao dịch hối đoái giao ngay, kỳ hạn, hoán đổi, quyền chọn ngoại tệ và phái sinh vàng, bao gồm cả giao dịch với USD.
Eximbank cung cấp dịch vụ đa dạng, đáp ứng nhu cầu của từng loại khách hàng, với các giao dịch phái sinh ngày càng được mở rộng Ngoài Eximbank, nhiều ngân hàng thương mại trong nước và ngân hàng nước ngoài tại Việt Nam cũng tham gia cung cấp sản phẩm phái sinh, tạo nên một thị trường phong phú cho khách hàng.
3.2.2.2 Các công ty chứng khoán
Đề xuất mô hình và cơ chế giao dịch chứng khoán phái sinh tại thị trường Việt Nam
Kinh nghiệm quốc tế chỉ ra rằng hợp đồng quyền chọn và hợp đồng tương lai là hai sản phẩm chứng khoán phái sinh chủ yếu được giao dịch trên thị trường tập trung với khối lượng và giá trị lớn Vì vậy, để phát triển thị trường chứng khoán phái sinh tại Việt Nam, cần tập trung vào việc xây dựng các sản phẩm chứng khoán phái sinh cơ bản như hai loại hợp đồng này.
3.3.1 Đề xuất mô hình và cơ chế giao dịch HĐTL, HĐQC trên chỉ số chứng khoán tại Việt Nam
3.3.1.1 Mô hình thị trường tập trung cho giao dịch chứng khoán phái sinh trên chỉ số chứng khoán
Các chứng khoán phái sinh (CKPS) trên chỉ số chứng khoán sẽ được giao dịch tập trung tại sàn giao dịch CKPS, bên cạnh sàn giao dịch cổ phiếu và trái phiếu Sàn giao dịch CKPS là một bộ phận của Sở giao dịch chứng khoán Việt Nam, với mô hình tổ chức được thể hiện qua hình vẽ minh họa.
(Nguồn: Do tác giả tổng hợp)
Mô hình tổ chức thị trường chứng khoán phái sinh tại Việt Nam được xây dựng trên nền tảng khung pháp lý rõ ràng, nhằm đảm bảo việc giao dịch chứng khoán phái sinh trên chỉ số chứng khoán diễn ra hiệu quả và minh bạch Khung pháp lý này không chỉ tạo điều kiện thuận lợi cho nhà đầu tư mà còn góp phần nâng cao tính ổn định và phát triển bền vững của thị trường tài chính Việt Nam.
Chính phủ đã ban hành Nghị định về chứng khoán phái sinh, nhằm xây dựng thị trường chứng khoán phái sinh tập trung với các sản phẩm chuẩn hóa, từ đơn giản đến phức tạp, phù hợp với sự phát triển của thị trường chứng khoán Việt Nam Nghị định quy định các nội dung quan trọng như cơ chế cấp phép và niêm yết sản phẩm, cơ chế giao dịch, quản lý giám sát, công bố thông tin, quản lý thành viên và xử lý vi phạm giao dịch.
Bộ Tài chính sẽ ban hành các Thông tư hướng dẫn đối với từng lĩnh vực
Thông tƣ cần điều chỉnh những nội dung chính nhƣ sau:
- Quy định về CKPS chuẩn hóa niêm yết trên thị trường CKPS xét theo khía cạnh sản phẩm phái sinh HĐTL và HĐQC:
- Quy định về tổ chức giao dịch CKPS
- Quy định về nghĩa vụ báo cáo và công bố thông tin về giao dịch CKPS
Cơ chế giao dịch của CKPS trên chỉ số chứng khoán
(Nguồn: Do tác giả tổng hợp)
Hình 3.2 Cơ chế giao dịch CKPS trên chỉ số chứng khoán
1 Đặt lệnh mua và ký quỹ
1 Đặt lệnh mua và ký quỹ
3 Xác nhận khớp lệnh 3 Xác nhận khớp lệnh
Nhà đầu tư cần mở tài khoản và thực hiện lệnh giao dịch tại các thành viên giao dịch Các thành viên này có trách nhiệm kiểm tra tính hợp lệ của lệnh và mức ký quỹ ban đầu của tài khoản Nếu lệnh được xác nhận hợp lệ, thành viên giao dịch sẽ chuyển lệnh mua hoặc bán vào hệ thống giao dịch của Sở.
(2) Sở kiểm tra tính hợp lệ của lệnh và tiến hành khớp lệnh
(3) Sau khi khớp lệnh, Sở chuyển xác nhận khớp lệnh cho thành viên giao dịch, thành viên giao dịch thông báo xác nhận khớp lệnh với NĐT
(4) Sở gửi kết quả giao dịch cho trung tâm thanh toán bù trừ
Bảng 3.1 So sánh cơ chế giao dịch cổ phiếu và HĐTL/HĐQC trên chỉ số chứng khoán Chức năng Cổ phiếu & trái phiếu HĐTL và HĐQC
Tổ chức phát hành Doanh nghiệp Sở giao dịch chứng khoán thiết kế sản phẩm
Tổ chức trung gian Các công ty chứng khoán
Các công ty chứng khoán Địa điểm giao dịch SGDCK SGDCK
Tổ chức thanh toán và bù trừ
Trung tâm lưu ký chứng khoán (VSD)
Trung tâm thanh toán bù trừ CKPS (VSD-CCP)
Lưu ý/đăng ký Trung tâm lưu ký chứng khoán (VSD)
Trung tâm thanh toán bù trừ CKPS (VSD-CCP)
(Nguồn: Do tác giả tổng hợp)
Giao dịch chứng khoán phái sinh (CKPS) sẽ được thực hiện qua hệ thống giao dịch của Sở giao dịch chứng khoán Việt Nam, thông qua phương thức khớp lệnh hoặc thỏa thuận khối lượng lớn Đặc biệt, quy định cấm bán khống không áp dụng cho giao dịch CKPS.
Trên thị trường cổ phiếu, các loại lệnh giao dịch được áp dụng tương tự, bao gồm lệnh thị trường và lệnh giới hạn Trong đó, lệnh giới hạn có thêm các điều kiện thực hiện như Fill or Kill (FOK).
Lệnh ngay lập tức hoặc hủy (IOC) sẽ được áp dụng, sau đó Sở giao dịch chứng khoán sẽ xem xét việc áp dụng các lệnh giao dịch phức tạp hơn, phù hợp với hệ thống lệ quốc tế, chẳng hạn như lệnh dừng mua (Stop loss order).
Trong quá trình giao dịch, sự biến động mạnh mẽ trên thị trường cơ sở và thị trường chứng khoán phái sinh có thể tác động đáng kể đến giá của tài sản cơ sở.
Sở giao dịch chứng khoán sẽ áp dụng chức năng ngắt mạch thị trường (Circuit Breaker) trong các hợp đồng tương lai (HĐTL) và hợp đồng quyền chọn chỉ số (HĐQC) nhằm mục đích ổn định thị trường và tạo sự an tâm cho nhà đầu tư.
Thị trường chứng khoán Việt Nam có đặc thù là Sở giao dịch chứng khoán và trung tâm lưu ký chứng khoán hoạt động độc lập Theo Luật chứng khoán, trung tâm lưu ký là đơn vị duy nhất thực hiện thanh toán, bù trừ, đăng ký và lưu ký cho các loại chứng khoán, bao gồm cả chứng khoán phái sinh Do đó, tại Việt Nam có sự phân chia giữa thành viên giao dịch của Sở giao dịch chứng khoán và thành viên bù trừ của trung tâm lưu ký Định hướng xây dựng mô hình thành viên cho thị trường chứng khoán phái sinh (CKPS) yêu cầu thành viên bù trừ của trung tâm thanh toán bù trừ (VSD-CCP) cũng phải là thành viên giao dịch của Sở giao dịch chứng khoán Điều này nhằm lựa chọn các công ty chứng khoán có chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu về vốn, an toàn tài chính, quản trị rủi ro và hạ tầng công nghệ, phù hợp với kế hoạch tái cấu trúc thị trường chứng khoán và các tổ chức kinh doanh chứng khoán.
Bộ Tài chính và Ủy ban Chứng khoán Nhà nước sẽ đánh giá vai trò của các thành viên đặc biệt, bao gồm ngân hàng và các tổ chức khác, trong hoạt động kinh doanh trên thị trường trái phiếu chính phủ.
Theo Điều 42 của Luật Chứng khoán số 70/2006/QH11 tại Việt Nam, Trung tâm Lưu ký Chứng khoán (VSD) có trách nhiệm đăng ký, lưu ký và thanh toán bù trừ cho cả chứng khoán cơ sở và chứng khoán phái sinh Để thực hiện chức năng thanh toán bù trừ cho giao dịch chứng khoán phái sinh, Trung tâm Thanh toán Bù trừ CKPS (VSD-CCP) được tổ chức theo mô hình đối tác trung tâm (CCP) Ngoài việc thanh toán bù trừ cho các chứng khoán phái sinh, VSD-CCP còn quản lý các quỹ hỗ trợ thanh toán, tính toán ký quỹ, tài sản thế chấp, quản lý rủi ro và xử lý khi xảy ra tình huống mất khả năng thanh toán.
Mô hình CCP đóng vai trò quan trọng trong thị trường chứng khoán, đặc biệt là tại Việt Nam Việc thiết lập Trung tâm thanh toán bù trừ chứng khoán phái sinh (CKPS) tại Trung tâm lưu ký chứng khoán Việt Nam (VSD) cần được nghiên cứu và triển khai Quá trình thanh toán bù trừ đối với hợp đồng tương lai (HĐTL) và hợp đồng quyền chọn (HĐQC) trên chỉ số chứng khoán sẽ được mô phỏng theo một quy trình cụ thể.
Trung tâm thanh toán bù trừ CKPS
(Nguồn: Do tác giả tổng hợp)
Hình 3.3: Mô hình thanh toán bù trừ HĐTL/HĐQC
Thanh toán bù trừ cho các hợp đồng tương lai (HĐTL) và hợp đồng quyền chọn (HĐQC) diễn ra ngay sau khi quá trình khớp lệnh giao dịch trên Sở giao dịch chứng khoán hoàn tất Sau khi nhận kết quả giao dịch, quy trình thanh toán bù trừ cho chứng khoán phái sinh được thực hiện tại Trung tâm thanh toán bù trừ chứng khoán phái sinh (VSD-CCP) theo một quy trình cụ thể.
(l) Tại ngày thực hiện giao dịch:
