Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài 1.1 Cơ sở lý luận của đề tài
Lịch sử nghiên cứu vấn đề
1.1.1.1 Các công trình nghiên cứu trên thế giới
Việc cho trẻ em làm quen với thiên nhiên, con người và các hoạt động của họ là một nhiệm vụ quan trọng mà nhân loại cần thực hiện Điều này không chỉ giúp trẻ hiểu rõ hơn về thế giới xung quanh mà còn truyền tải kinh nghiệm quý báu từ thế hệ trước cho thế hệ sau.
Môi trường xung quanh đóng vai trò quan trọng trong giáo dục trẻ em, được các nhà giáo dục nổi tiếng như J.A Cômenxki, J.J Ruxô, J.G Pextalôzi và P.H Phrebel nhấn mạnh Họ cho rằng thiên nhiên không chỉ là một nguồn cảm hứng mà còn là yếu tố thiết yếu giúp phát triển trí tuệ và năng lực học hỏi của trẻ Sự quan sát và tiếp xúc với thiên nhiên và xã hội là cần thiết để trẻ lĩnh hội kiến thức một cách hiệu quả.
J.J Ruxô (1712 – 1778) – nhà giáo dục học người Pháp đã gọi thời kỳ từ 2 đến 12 tuổi là thời kỳ của các giác quan Ông cho rằng tri thức của trẻ được hình thành bằng cách tiếp xúc với đồ vật và qua hoạt động thực tiễn.Chính trong quá trình tiếp cận với thế giới xung quanh mà tri thức của trẻ được hình thành Ở Nga từ những năm 20 đến 30 của thế kỷ XX, các nhà giáo dục học đã cố gắng lôi cuốn trẻ vào cuộc sống xung quanh; giới thiệu với trẻ tất cả những sự kiện của cuộc sống Trong “Văn bản về phương pháp” có thể coi là chương trình giáo dục mầm non đầu tiên ở Nga, đã xác định khối lượng, nội dung kiến thức về môi trường xung quanh, kể cả các sự kiện chính trị xã hội nổi bật Vào thời đầu của khoa học – kỹ thuật hiện đại, Francis Bacon (1561 –
1626) nêu công thức ngắn gọn và cấp tiến: “tri thức là sức mạnh”
René Descartes, một thế hệ sau Bacon, đã khẳng định rằng con người có thể trở thành "chủ nhân và chủ sở hữu của thiên nhiên" nhờ vào khoa học và kỹ thuật Cả Bacon và Descartes đều nhấn mạnh bản chất của hoạt động khoa học và kỹ thuật, với mục tiêu thống trị thiên nhiên và con người thông qua các quá trình có chủ đích Trong bối cảnh giáo dục, Janet Humphryes cho rằng trẻ em từ 0-6 tuổi khám phá thế giới qua các giác quan và tiếp thu kiến thức tốt nhất khi tham gia vào các hoạt động tương tác với thiên nhiên Giáo viên cần dựa vào sự hứng thú của trẻ để giúp các em phát triển khả năng quan sát, đồng thời tạo điều kiện cho trẻ khám phá môi trường tự nhiên Việc hiểu rõ sự tò mò của trẻ sẽ giúp giáo viên biến việc học khoa học trở nên thú vị và ý nghĩa, đồng thời cung cấp nền tảng kiến thức phong phú cho trẻ.
Tư tưởng của các nhà giáo dục học về vai trò của môi trường trong giáo dục trẻ em đã được phát triển mạnh mẽ qua các nghiên cứu của các nhà tâm lý giáo dục Liên Xô như K.D Usinxki và N.K Krupxkaia Trong chương trình đào tạo mẫu giáo ở Liên Xô, môn "Phương pháp cho trẻ làm quen với thiên nhiên" đã được đưa vào, và sau năm 1980, môn học mới "Lí luận, phương pháp cho trẻ làm quen với thực tiễn xã hội" cũng được thêm vào Hiện nay, ở Nga, môn học này đã được thay thế bằng "Phương pháp giáo dục sinh thái", một xu hướng mới xuất hiện vào cuối những năm 80 và 90, tập trung vào mối quan hệ giữa cơ thể sống, quần xã sinh vật và môi trường Tại một số quốc gia khác, giáo dục trẻ em thường bao gồm lĩnh vực Khoa học, giúp trẻ khám phá thế giới xung quanh thông qua các hoạt động như thử nghiệm và giải thích, từ đó phát triển các năng lực cơ bản như quan sát, tư duy logic và giải quyết vấn đề.
1.1.1.2 Các công trình nghiên cứu ở Việt Nam
Vấn đề cho trẻ làm quen với môi trường xung quanh đã được các nhà giáo dục Việt Nam chú trọng từ những năm 50 – 60 của thế kỉ XX, coi đây là phương tiện phát triển ngôn ngữ Nội dung này được tích hợp vào phần “Nhận xét và tập nói” trong chương trình giáo dục mẫu giáo, mặc dù còn đơn điệu và phiến diện Sau năm 1975, sau khi đất nước thống nhất, phần nội dung này được cải tiến và đổi tên thành “Tìm hiểu môi trường xung quanh và tập nói” Trong chương trình đào tạo giáo viên mầm non, nội dung này được đưa vào môn “Phương pháp phát triển ngôn ngữ”.
Từ những năm 1980, chương trình cải cách mẫu giáo đã xác định "Làm quen với môi trường xung quanh" là một lĩnh vực độc lập, được gọi là "Phương pháp cho trẻ làm quen với môi trường xung quanh" Tên gọi này tiếp tục được sử dụng trong chương trình đổi mới chăm sóc và nuôi dạy trẻ năm 2004 Trong chương trình giáo dục mầm non sắp ban hành, lĩnh vực này được gọi là khám phá khoa học, thuộc phần phát triển nhận thức Đối với chương trình đào tạo sinh viên ngành Sư phạm mầm non, phương pháp này là một học phần quan trọng trong khối kiến thức chuyên ngành Nội dung học phần không chỉ kế thừa kinh nghiệm tiên tiến mà còn khắc phục những hạn chế của chương trình cải cách trước, đồng thời tích hợp kiến thức mới từ các chương trình quốc tế và thành tựu nghiên cứu khoa học trong và ngoài nước.
Tác giả Trần Thị Ngọc Trâm và Nguyễn Thị Nga nhấn mạnh tầm quan trọng của hoạt động trải nghiệm trong việc khám phá khoa học về thực vật và hiện tượng tự nhiên cho trẻ nhỏ Ở lứa tuổi này, trẻ cần có nhiều cơ hội để khám phá môi trường xung quanh, từ đó phát triển nhận thức qua tiếp xúc trực tiếp Những trải nghiệm này không chỉ đến từ sách và hình ảnh mà còn từ việc tương tác với nguyên vật liệu Các hoạt động kết hợp với đàm thoại giúp trẻ phân loại, tiếp thu thông tin và hình thành ý tưởng Khám phá khoa học là quá trình trẻ tham gia tích cực vào việc tìm hiểu thế giới tự nhiên thông qua quan sát, so sánh, thử nghiệm và thảo luận Những hoạt động này kích thích tính tò mò và mong muốn khám phá, đồng thời tạo cơ hội cho trẻ bộc lộ nhu cầu và khả năng nhận thức Giáo viên nên khuyến khích trẻ suy nghĩ và quan sát, thay vì chỉ dạy kiến thức khoa học, giúp trẻ thu lượm kiến thức phong phú qua trải nghiệm khám phá môi trường xung quanh.
Khám phá khoa học về môi trường xung quanh là hoạt động thú vị giúp trẻ thỏa mãn nhu cầu nhận thức và mở ra cánh cửa vào thế giới rộng lớn Việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm không chỉ phát triển trí tuệ mà còn khuyến khích tính ham hiểu biết và khả năng chú ý của trẻ Qua những hoạt động này, trẻ sẽ thu được kinh nghiệm thực tiễn và kiến thức đơn giản về đặc điểm, tính chất, và mối liên hệ giữa các sự vật, hiện tượng trong thiên nhiên và xã hội Nội dung khám phá rất đa dạng, từ môi trường tự nhiên với động vật, thực vật, đến môi trường xã hội và thế giới đồ vật Để trẻ tích cực tìm tòi và phát hiện những điều thú vị, giáo viên cần tạo điều kiện và tổ chức các hoạt động phù hợp.
Môi trường xung quanh trẻ mầm non, theo tác giả Hoàng Thị Phương, bao gồm những hoàn cảnh cụ thể như sự vật, hiện tượng và con người, có ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển của trẻ từ khi sinh ra Điều kiện chăm sóc và giáo dục tại gia đình và trường mầm non giúp trẻ tiếp cận và mở rộng hiểu biết về môi trường xung quanh, từ làng xóm đến quê hương và trái đất Để trẻ dễ dàng thích ứng, cần tạo điều kiện cho trẻ khám phá các đối tượng xung quanh, bao gồm làm quen với người lớn, tự nhận thức, đồ vật, động vật, thực vật và các hiện tượng tự nhiên Giáo viên cần xây dựng môi trường học tập phong phú, hấp dẫn để khuyến khích trẻ tham gia tích cực vào các hoạt động và phát triển ý tưởng sáng tạo.
Tại Việt Nam, các tác giả đã chú trọng nghiên cứu về nội dung giúp trẻ khám phá môi trường xung quanh Tuy nhiên, số lượng hoạt động cụ thể hỗ trợ trẻ trong việc này vẫn còn hạn chế, đặc biệt là những hoạt động trải nghiệm nhằm phát huy tính tích cực của trẻ và lấy trẻ làm trung tâm Do đó, nghiên cứu này sẽ tập trung vào thiết kế các hoạt động trải nghiệm, tạo ra nhiều cơ hội cho trẻ khám phá môi trường xung quanh.
Hoạt động trải nghiệm của trẻ mầm non
1.1.2.1 Khái niệm hoạt động trải nghiệm
Theo từ điển Giáo dục học của Nhà xuất bản từ điển Bách khoa, hoạt động là hình thức biểu hiện quan trọng nhất của mối quan hệ tích cực và chủ động của con người với thực tiễn Mỗi khía cạnh của thực tiễn đều liên quan đến quá trình diễn ra một loạt hành động có sự kết nối chặt chẽ, nhằm tác động vào đối tượng và đạt được mục đích cụ thể trong đời sống xã hội.
Hoạt động được hiểu là quá trình tiêu hao năng lượng thần kinh và cơ bắp của con người, nhằm tác động vào thực tế khách quan để đáp ứng các nhu cầu cá nhân.
Trong triết học và tâm lý học, hoạt động được xem là phương thức tồn tại của con người trong thế giới Nó thể hiện mối quan hệ tương tác giữa con người và thế giới khách thể, nhằm tạo ra sản phẩm cho cả hai bên: thế giới và con người.
Theo A.N Leonchiev, hoạt động là đơn vị cơ bản của đời sống, trong đó tâm lý đóng vai trò trung gian, giúp hướng dẫn chủ thể tương tác với thế giới xung quanh Quan điểm này được thể hiện qua sơ đồ cấu trúc hoạt động của ông.
Cấu trúc chung của hoạt động có thể khái quát như sau:
Hoạt động cụ thể Động cơ
Hoạt động có đặc trưng cấu thành quan trọng là tính đối tượng, thể hiện qua sự phản ánh tâm lý điều khiển Tính đối tượng này không chỉ liên quan đến hình tượng mà còn gắn liền với nhu cầu của con người.
Leonchiev nhấn mạnh rằng hoạt động được thúc đẩy bởi động cơ, mà động cơ này xuất phát từ nhu cầu Nhu cầu không chỉ là điều kiện bên trong mà còn là một trong những yếu tố thiết yếu cho hoạt động, đồng thời nó cũng hướng dẫn và điều chỉnh các hoạt động cụ thể của cá nhân trong môi trường mà họ tương tác.
Hoạt động của chủ thể được thúc đẩy bởi những hành động xuất phát từ động cơ kích thích, luôn hướng tới một mục đích nhất định Mục đích chung này được cụ thể hóa thành những mục tiêu cụ thể cho từng hành động, từ đó tạo động lực cho hoạt động của chủ thể.
- Thứ ba: Các hành động được thực hiện bởi các thao tác và phụ thuộc trực tiếp vào các điều kiện để đạt mục đích
Trải nghiệm, trong nghĩa chung nhất, là trạng thái cảm xúc mà mỗi cá nhân cảm nhận và ghi nhớ trong đời sống tâm lý của mình Trong tâm lý học, trải nghiệm được hiểu là các tín hiệu nội tâm giúp cá nhân nhận thức và định hình ý nghĩa của các sự kiện xung quanh, từ đó điều chỉnh hành vi và lựa chọn động cơ một cách tự giác Carl Rogers nhấn mạnh rằng học hỏi thông qua khám phá bản thân là cách duy nhất để thay đổi hành vi, trong khi Adam Phillips cho rằng không thể truyền đạt kinh nghiệm cho người khác nếu họ không tự trải nghiệm.
Trải nghiệm, theo từ điển Tiếng Việt, là quá trình suy ngẫm và chứng thực những gì đã biết và sống qua Đây là khái niệm tổng quát mô tả kiến thức và kỹ năng có được thông qua việc tiếp xúc với sự vật, sự việc Trải nghiệm bao gồm việc nhận thức và khám phá đối tượng thông qua tương tác vật lý (nhìn, sờ, nếm, ngửi) và các quá trình tâm lý (chú ý, ghi nhớ, tư duy, tưởng tượng) Qua đó, trẻ có thể học hỏi, tìm tòi, sáng tạo, và tích lũy kinh nghiệm, từ đó hoàn thiện kỹ năng sống.
Giáo dục trải nghiệm là hình thức học tập dựa trên kinh nghiệm thông qua các hoạt động có hướng dẫn, kết hợp với sự chuẩn bị ban đầu và phản hồi Trong phương pháp này, kinh nghiệm chủ quan của người học được đặt lên hàng đầu, với giáo viên đóng vai trò là người hướng dẫn, thúc đẩy quá trình trải nghiệm của trẻ Điều này đảm bảo rằng việc tìm hiểu, khám phá và tiếp thu kiến thức của trẻ diễn ra một cách có ý nghĩa và bền vững.
Hoạt động trải nghiệm là quá trình trẻ em tham gia vào các hoạt động thực tiễn trong cuộc sống, tương tác với sự vật, hiện tượng và con người Qua đó, trẻ sử dụng não bộ, các giác quan, hệ thần kinh và ngôn ngữ để nhận thức và cảm nhận chính xác về môi trường xung quanh Hoạt động này không chỉ giúp trẻ hình thành và phát triển vốn sống kinh nghiệm vật lý và xã hội, mà còn khám phá những khả năng và năng lực tiềm ẩn trong mỗi đứa trẻ.
1.1.2.2 Đặc điểm hoạt động trải nghiệm của trẻ mầm non
Trẻ nhỏ đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển nhận thức thông qua tương tác tích cực với môi trường xung quanh Chất lượng hoạt động nhận thức phụ thuộc vào thái độ và kỹ năng của trẻ, cũng như sự trưởng thành và trải nghiệm trong môi trường Ở độ tuổi 5-6, tư duy trực quan hình tượng phát triển mạnh, với sự xuất hiện của tư duy sơ đồ và những yếu tố đầu tiên của tư duy logic Trẻ có khả năng hiểu mối quan hệ giữa các sự vật và sử dụng sơ đồ để tìm hiểu, giúp trẻ nhận thức sâu sắc về bản chất của hiện tượng Trẻ mẫu giáo lớn bắt đầu thể hiện khả năng suy luận tốt, thường xuyên đặt câu hỏi như “Vì sao?” và “Từ đâu ra?”, đồng thời biết phân tích và sắp xếp thông tin theo trình tự logic.
Trẻ em ở lứa tuổi này có khả năng tổng hợp và phân loại các đối tượng xung quanh, biết so sánh sự giống và khác nhau giữa chúng Các em có thể áp dụng kiến thức đã học vào cuộc sống một cách sâu sắc hơn, đồng thời tích lũy nhiều kinh nghiệm xã hội Trẻ hiểu rõ nghĩa vụ của mình và nhận thức được tầm quan trọng của lao động trong cuộc sống Các em cũng có ý thức về hành vi văn hóa và văn minh, nhận biết biểu tượng về đất nước, con người và truyền thống dân tộc Hơn nữa, trẻ nắm bắt được các quy định quan trọng trong giao thông và sinh hoạt công cộng.
Trong quá trình tổ chức hoạt động khám phá khoa học cho trẻ, giáo viên mầm non cần thiết lập và tăng cường các nhiệm vụ nhận thức, khuyến khích trẻ suy nghĩ, tìm tòi và giải quyết các vấn đề Điều này sẽ giúp thúc đẩy sự phát triển tư duy của trẻ một cách tích cực.
Trẻ em từ 5 đến 6 tuổi có khả năng tập trung và ghi nhớ tốt hơn, với sự phát triển dần dần của khả năng ghi nhớ có chủ định Tuy nhiên, đến cuối giai đoạn này, các quá trình tâm lý không chủ định vẫn chiếm ưu thế trong hoạt động tâm lý của trẻ.
Vị trí của hoạt động khám phá môi trường xung quanh trong chương trình giáo dục mầm non
1.1.3.1 Mục đích của hoạt động khám phá môi trường xung quanh
Khám phá môi trường xung quanh giúp trẻ hòa nhập vào cuộc sống, tích lũy tri thức và ấn tượng tích cực về thiên nhiên cũng như xã hội đa dạng Điều này không chỉ hình thành phương pháp suy nghĩ và thái độ tích cực mà còn phát triển các mối quan hệ và cách ứng xử đúng đắn với thế giới xung quanh.
Mục đích khám phá môi trường xung quanh cho trẻ em là kết quả mong muốn từ quá trình tổ chức các hoạt động làm quen với môi trường Việc xây dựng mục tiêu này dựa trên các cơ sở khoa học vững chắc.
Cụ thể, tổ chức cho trẻ khám phá môi trường xung quanh nhằm đạt các mục đích như sau:
- Cung cấp hệ thống kiến thức đơn giản, chính xác, cần thiết về các sự vật, hiện tượng gần gũi xung quanh
Phát triển năng lực nhận thức cho trẻ em giúp các em tự phát hiện vấn đề, tích lũy kiến thức và giải quyết những tình huống đơn giản trong cuộc sống.
- Giáo dục thái độ ứng xử đúng đắn đối với thiên nhiên và xã hội
Khám phá môi trường xung quanh là hoạt động thiết yếu trong giáo dục trẻ mầm non, giúp phát triển toàn diện trẻ về mặt tình cảm, trí tuệ, thẩm mỹ và đạo đức.
Việc hình thành những biểu tượng đúng đắn về các sự vật và hiện tượng xung quanh trẻ là rất quan trọng Cung cấp cho trẻ những tri thức đơn giản và có hệ thống về thế giới giúp trẻ hiểu rõ đặc điểm, tính chất, giá trị sử dụng, cũng như mối liên hệ và sự phát triển của các sự vật Đặc biệt, trẻ mẫu giáo từ 5 đến 6 tuổi có khả năng nhận thức tiền khoa học một cách chính xác, tạo nền tảng vững chắc cho việc tiếp nhận tri thức khoa học có hệ thống khi bước vào trường phổ thông.
Góp phần phát triển hoàn thiện các giác quan, các quá trình tâm lý, cảm giác, tri giác, tư duy, ngôn ngữ, ghi nhớ, chú ý… của trẻ
Trong quá trình tương tác với môi trường, trẻ em tích cực phát triển các giác quan như nghe, nói, nhìn và sờ Đồng thời, trẻ cũng thực hiện các thao tác trí tuệ như quan sát, so sánh, phân tích, nhận xét và tổng hợp thông tin.
Ví dụ, khi cho trẻ khám phá chủ đề Phương tiện giao thông, cô giáo có thể phát tiếng kêu của động cơ và yêu cầu trẻ nhận xét xem đó là tiếng của phương tiện nào.
Trẻ em thông qua hoạt động học sẽ diễn đạt suy nghĩ của mình bằng ngôn ngữ trong giao tiếp, từ đó nhận biết các phương tiện giao thông như máy bay, ô tô và tàu lửa Qua đó, trẻ có khả năng so sánh tốc độ giữa các phương tiện, phân tích đặc điểm của từng loại và hiểu rõ các tuyến đường mà chúng lưu hành.
Trẻ em cần được giáo dục đúng đắn trong môi trường tự nhiên và xã hội để phát triển tâm hồn trong sáng, lòng nhân ái và tình cảm yêu thương Điều này giúp trẻ biết kính trọng cô giáo, yêu quý và bảo vệ thiên nhiên, cũng như giữ gìn các truyền thống văn hóa của quê hương Qua đó, trẻ hình thành lối sống văn minh trong giao tiếp và sinh hoạt hàng ngày, phát triển tình yêu với cái đẹp, tôn trọng và gìn giữ cái đẹp, đồng thời tích cực góp phần sáng tạo trong việc mang cái đẹp vào cuộc sống.
Tìm hiểu về "Gia đình của bé" giúp trẻ nhận biết mối quan hệ giữa các thành viên như cha mẹ, ông bà, cô cậu, chú bác và anh chị em Qua đó, trẻ hiểu rõ vị trí của mình trong gia đình, phát triển tình cảm yêu quý và kính trọng đối với người lớn Điều này không chỉ giúp trẻ tích lũy vốn sống về gia đình mà còn hình thành thái độ phù hợp và phát triển tình cảm của trẻ.
Mục đích giáo dục trẻ mầm non là giúp trẻ khám phá môi trường xung quanh, từ đó phát triển toàn diện các kỹ năng và nhận thức Việc hướng dẫn trẻ khám phá không chỉ giúp trẻ hiểu biết về thế giới xung quanh mà còn kích thích sự tò mò và sáng tạo Khám phá môi trường xung quanh đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của trẻ, giúp trẻ hình thành những kỹ năng sống cần thiết cho tương lai.
- Trang bị cho trẻ tri thức về môi trường xung quanh và bản thân
- Hình thành thái độ tích cực của trẻ đối với môi trường xung quanh
- Rèn luyện cho trẻ kỹ năng, hành vi trong mối quan hệ với môi trường xung quanh
Môi trường xung quanh đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển nhận thức của trẻ, đặc biệt là trẻ mẫu giáo từ 5 đến 6 tuổi Nó cung cấp cho trẻ vốn kiến thức tiền khoa học về xã hội, con người và thiên nhiên, tạo nền tảng vững chắc cho việc hình thành nhân cách của trẻ.
1.1.3.2 Nội dung của hoạt động khám phá môi trường xung quanh
Trong nghiên cứu này, chúng tôi tập trung vào việc giúp trẻ khám phá môi trường xung quanh thông qua các nội dung như tìm hiểu về thực vật, các yếu tố tự nhiên vô sinh, hiện tượng tự nhiên, nghề nghiệp và gia đình.
Nội dung hướng dẫn trẻ khám phá thực vật
Thực vật là một phần quan trọng của môi trường tự nhiên, và giáo viên cần cung cấp tri thức về thực vật cho trẻ em Thực vật được coi là cơ thể sống với khả năng dinh dưỡng, hô hấp, sinh sản và phát triển, bao gồm các cơ quan như rễ, thân, lá, hoa và quả Các bộ phận này khác nhau về kích thước, hình dạng và màu sắc, phụ thuộc vào điều kiện sống Sự thay đổi của các bộ phận thực vật trong quá trình phát triển cũng liên quan đến sự chăm sóc của con người Ở lứa tuổi này, trẻ có khả năng so sánh, phân loại thực vật theo dấu hiệu và đặt tên cho chúng.
Nội dung hướng dẫn trẻ khám phá thực vật có thể phân ra thành hai loại:
Kiến thức cơ bản về thực vật đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển nhận thức của trẻ Điều này bao gồm việc tìm hiểu tên gọi, đặc điểm và cấu tạo của thực vật, cũng như sự phong phú và đa dạng của chúng Hơn nữa, trẻ cần hiểu về quá trình phát triển, nhu cầu sống và mối quan hệ của thực vật với môi trường xung quanh và con người.
Các yếu tố ảnh hưởng đến việc tổ chức hoạt động trải nghiệm nhằm khám phá môi trường xung quanh cho trẻ 5 – 6 tuổi
1.1.4.1 Khả năng nhận thức của trẻ Ở tuổi này trẻ đã biết tương đối nhiều về bản thân, biết điều khiển những cảm xúc và hành vi, từ đó tạo điều kiện cho sự chủ động của hành vi Ở mẫu giáo lớn, ý thức bản ngã của trẻ đã được xác định, trẻ đã có khả năng so sánh mình với người khác Trẻ đã hiểu được giới tính của mình và biết phải thể hiện thế nào cho phù hợp với giới tính Trẻ đã có thể lĩnh hội các khái niệm sơ đẳng và có các lập luận, kết luận chính xác khi được dạy dỗ Chú ý của trẻ mẫu giáo lớn đã tập trung hơn và bền vững hơn Ghi nhớ cũng có tính chủ động nhiều hơn
Trẻ mầm non, đặc biệt là trẻ 5-6 tuổi, thường cảm thấy thế giới xung quanh rất mới mẻ và thú vị, dẫn đến sự ham muốn khám phá và tìm hiểu Trong hoạt động trải nghiệm, trẻ thể hiện những đặc điểm nhận thức đặc trưng, phản ánh sự tò mò và khát khao học hỏi của mình.
Thứ nhất, trẻ có nhu cầu rất lớn trong việc nhận thức thế giới xung quanh
Nhu cầu nhận thức là một nhu cầu cơ bản của con người, đặc biệt ở trẻ em Trẻ thường có nhu cầu khám phá thế giới xung quanh, thể hiện qua sự tò mò và hàng loạt câu hỏi về các đối tượng mà trẻ quan tâm, chẳng hạn như mèo Những câu hỏi như “Mèo con được sinh ra như thế nào?” hay “Tại sao mèo hay dùng mũi để ngửi?” cho thấy sự ham hiểu biết của trẻ Ở mức độ cao hơn, hứng thú nhận thức thể hiện mong muốn tìm hiểu những điều mới và làm rõ những điều chưa biết về đặc điểm và mối quan hệ giữa các đối tượng.
Khi tổ chức hoạt động khám phá khoa học cho trẻ, giáo viên mầm non cần đáp ứng nhu cầu nhận thức của trẻ bằng cách tạo điều kiện cho trẻ tự do tiếp xúc và khám phá đối tượng Giáo viên nên trả lời tất cả các câu hỏi và thắc mắc của trẻ, đồng thời tôn trọng hứng thú, ý kiến và cách khám phá riêng của từng trẻ.
Thứ hai, nhận thức của trẻ mang tính trực quan
Trẻ em bắt đầu nhận biết các dấu hiệu bên ngoài của đối tượng và dễ dàng chú ý đến những vật hấp dẫn, ngộ nghĩnh Khi được tiếp xúc và khám phá đối tượng bằng các giác quan như thị giác, xúc giác, khứu giác, vị giác và thính giác, trẻ có khả năng nhận biết chính xác các thuộc tính của chúng Chẳng hạn, trẻ có thể nhận ra vị chua của chanh qua việc nếm, hoặc cảm nhận hương thơm của hoa khi ngửi.
Để tổ chức hiệu quả các hoạt động khám phá cho trẻ, giáo viên mầm non cần giúp trẻ nhận biết các đặc điểm bên ngoài của đối tượng và tạo cơ hội cho trẻ khám phá tính chất của đối tượng qua các giác quan Việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như thí nghiệm, trò chơi và giải quyết vấn đề là rất quan trọng, nhằm giúp trẻ tìm hiểu đặc điểm, tính chất, lợi ích và mối liên hệ giữa các sự vật hiện tượng trong thế giới xung quanh thông qua các hoạt động thực tế của chính trẻ.
Theo L.A.Venger, tư duy trực quan sơ đồ của trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi là quá trình hình thành biểu tượng không gian thông qua hai thao tác trí tuệ: sơ đồ hóa (mã hóa) và đọc hiểu sơ đồ (giải mã) Sơ đồ hóa giúp trẻ sắp xếp vị trí của các sự vật trong không gian 3 chiều vào sơ đồ 2 chiều theo một chuẩn nhất định, trong khi đọc hiểu sơ đồ cho phép trẻ xác định vị trí các vật trong không gian thật dựa trên sơ đồ Tư duy trực quan sơ đồ là giai đoạn chuyển tiếp từ tư duy hình tượng sang tư duy lôgíc (trừu tượng), xuất hiện khi trẻ biết sử dụng vật thay thế Khi chức năng ký hiệu phát triển, trẻ bắt đầu hiểu rằng sự vật hay hiện tượng có thể được biểu thị bằng từ ngữ hoặc ký hiệu khác Ở độ tuổi 5, theo L.X.Vugotxki, trẻ trải qua “sự trí tuệ hóa cảm xúc”, cho phép trẻ nhận thức và giải thích cảm xúc của bản thân và bạn bè, từ đó thay đổi mối quan hệ với bạn bè, đánh giá qua sự giúp đỡ và hợp tác trong học tập và vui chơi, đồng thời hình thành tình bạn.
1.1.4.2 Cơ sở vật chất Để tạo điều kiện cho trẻ thường xuyên được khám phá môi trường xung quanh thông qua việc tổ chức hoạt động trải nghiệm thì điều kiện khuôn viên trong trường và ngoài trường cần đảm bỏ đủ các yêu tố cho trẻ trải nghiệm khám phá thực tế theo yêu cầu cho phép Nếu môi trường không có thì trẻ không thể có điều kiện tham gia thực tế được Tuy nhiên các điều kiện đó phải mang tính thực tế, thiết thực tránh hình thức, gò bó Ví dụ: Trẻ được tìm hiểu các loại rau cải ( bắp cải, cải thìa…) trong vườn trường có trồng vườn rau xanh trẻ sẽ được đi tham quan, quan sát và tìm hiểu về (đặc điểm, công dụng, môi trường sống…) của rau cải Sau đó trẻ cùng thực hành nhổ cỏ, bắt sâu, tưới nước… cho rau bắp cải trẻ sẽ rát hứng thú qua hoạt động thực tiễn
Để nâng cao trải nghiệm khám phá môi trường cho trẻ mầm non, cô giáo cần tham mưu với Ban Giám Hiệu và đồng nghiệp nhằm trang bị các yếu tố thiết yếu cho trường Việc tạo ra cảnh quan và cơ sở vật chất phù hợp sẽ giúp trẻ tiếp cận thế giới xung quanh thông qua những vật thật, từ đó phát huy nhận thức và khả năng khám phá của trẻ.
Hoạt động trải nghiệm là phương pháp học tập thông qua thực hành, nơi việc học được xem là quá trình tạo ra tri thức mới từ những trải nghiệm thực tế Qua các hoạt động này, trẻ em không chỉ tiếp thu kiến thức và kỹ năng mà còn phát triển năng lực, phẩm chất và kinh nghiệm sống Trong quá trình hoạt động trải nghiệm, giáo viên mầm non đóng vai trò quan trọng trong việc định hướng, hỗ trợ, đánh giá và điều chỉnh hành vi của trẻ, giúp các em học hỏi hiệu quả hơn.
Tùy thuộc vào từng hoạt động trải nghiệm, giáo viên đưa các tình huống có vấn đề để trẻ trải nghiệm với các tình huống đó
Tại trường mầm non Chí Đám, trẻ em được khuyến khích tham gia vào các hoạt động ngoài trời và khám phá khoa học, giúp hình thành kiến thức và kỹ năng một cách tự nhiên Các cô giáo tạo ra sự hứng thú cho trẻ thông qua những câu hỏi ngắn gọn về kinh nghiệm của các em, như việc quan sát cốc nước, nhận biết màu sắc, mùi vị và cảm nhận vị của nước Những trải nghiệm này không chỉ thu hút sự chú ý của trẻ mà còn kích thích sự tò mò và khám phá về đặc điểm của nước.
Giáo viên thiết kế các thí nghiệm cho trẻ, như tưới nước cho hạt và quan sát sự nảy mầm, giúp trẻ tìm hiểu về đặc điểm và giá trị của cây cối và động vật Thông qua hoạt động “gieo hạt”, trẻ được tham gia vào quá trình phát triển của cây từ hạt đến cây trưởng thành Giáo viên cũng đặt ra câu hỏi về tầm quan trọng của nước và cách bảo vệ nguồn nước, từ đó khuyến khích trẻ tham gia vào các hoạt động thực tiễn Những trải nghiệm này không chỉ tạo hứng thú cho trẻ mà còn giúp trẻ hiểu và trân trọng nguồn nước, cây xanh, và ý thức bảo vệ môi trường.
Các hoạt động trải nghiệm đóng vai trò quan trọng trong việc giúp trẻ không chỉ tiếp thu kiến thức mới mà còn phát triển niềm đam mê khám phá và tìm hiểu Học thông qua trải nghiệm cho phép trẻ tự mình phát hiện những điều thú vị, từ đó tạo ra sự hứng thú trong việc lĩnh hội kiến thức mới.
Cơ sở thực tiễn của đề tài
1.2.1 Thực trạng về việc tổ chức hoạt động trải nghiệm giúp trẻ 5 – 6 tuổi khám phá môi trường xung quanh ở trường mầm non
1.2.1.1 Thực trạng về nhận thức của giáo viên về việc thiết kế hoạt động trải nghiệm giúp trẻ 5 – 6 tuổi khám phá môi trường xung quanh thông qua phiếu điều tra Anket Để biết được thực trạng của việc thiết kế hoạt động trải nghiệm giúp trẻ
Trẻ em từ 5 đến 6 tuổi bắt đầu khám phá môi trường xung quanh Chúng tôi đã tiến hành phát phiếu điều tra để thu thập thông tin về quá trình tổ chức các hoạt động trải nghiệm trong lĩnh vực khám phá khoa học.
Bảng 1.1 Ý kiến của giáo viên về vai trò của việc thiết kế hoạt động trải nghiệm giúp trẻ 5 – 6 tuổi khám phá môi trường xung quanh
Vai trò Số lượng điều tra n %
Hầu hết các cô giáo đều nhận thức rõ vai trò thiết kế hoạt động trải nghiệm trong việc giúp trẻ 5-6 tuổi khám phá môi trường xung quanh Cụ thể, có đến 97.9% ý kiến cho rằng thiết kế hoạt động trải nghiệm đóng vai trò rất quan trọng và quan trọng trong sự phát triển của trẻ.
Việc thiết kế hoạt động trải nghiệm cho trẻ 5-6 tuổi trong việc khám phá môi trường xung quanh được đánh giá rất cao, với 74.2% ý kiến khẳng định vai trò quan trọng của nó Các giáo viên cho rằng hoạt động trải nghiệm không chỉ đáp ứng nhu cầu chơi mà còn khuyến khích khả năng khám phá và nhận thức của trẻ, phù hợp với phương châm “Trẻ học mà chơi, chơi mà học” Mặc dù không có giáo viên nào cho rằng việc này là không quan trọng, vẫn có 2.1% ý kiến cho rằng hoạt động trải nghiệm chỉ hỗ trợ phần nào trong việc khám phá Họ cho rằng trẻ phát triển tốt hơn qua các hoạt động học bình thường với sự phong phú trong trải nghiệm Điều này cho thấy hầu hết giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của hoạt động trải nghiệm, nhưng cách thiết kế hoạt động để tối ưu hóa khả năng khám phá của trẻ vẫn là vấn đề cần được quan tâm.
Bảng 1.2 Mức độ thường xuyên của việc thiết kế hoạt động trải nghiệm
Mức độ Ý kiến giáo viên
Bảng kết quả cho thấy rằng việc thiết kế hoạt động trải nghiệm ở các trường mầm non chưa được giáo viên sử dụng thường xuyên Cụ thể, chỉ có 32% giáo viên thường xuyên áp dụng phương pháp này, trong khi 68% giáo viên chỉ thỉnh thoảng thiết kế hoạt động trải nghiệm Không có giáo viên nào cho biết họ không bao giờ thiết kế hoạt động này Điều này cho thấy rằng hoạt động trải nghiệm vẫn chưa được tận dụng nhiều trong môi trường mầm non Hầu hết giáo viên cho biết lý do là do thiếu thời gian và điều kiện vật chất Theo khảo sát, trong tổng số 31 giáo viên, chỉ có 14 giáo viên thường xuyên thiết kế hoạt động trải nghiệm cho trẻ.
Bảng 1.3 Mục đích sử dụng thiết kế hoạt động trải nghiệm
Mục đích Ý kiến giáo viên
Số lượng % Kích thích trí tò mò và lòng ham hiểu biết 97 100
Hình thành biểu tượng và cung cấp hiểu biết về mối quan hệ giữa các sự vật hiện tượng
Phát triển năng lực hoạt động trí tuệ 97 100
Phát triển khám phá tích cực về các sự vật, hiện tượng, mối quan hệ…
Kết quả khảo sát cho thấy 100% giáo viên đồng ý rằng thiết kế hoạt động trải nghiệm cho trẻ 5-6 tuổi không chỉ kích thích tính tò mò và ham hiểu biết, mà còn phát triển năng lực trí tuệ như quan sát, so sánh, phân tích và tổng hợp Qua đó, trẻ hình thành biểu tượng và hiểu biết về mối quan hệ giữa các sự vật hiện tượng, giúp trẻ khám phá tích cực trong quá trình hoạt động Tuy nhiên, việc thu thập giáo án cho thấy chưa có sự thống nhất cao giữa nhận thức và thực hiện, khi hầu hết giáo án chỉ tập trung vào việc cung cấp kiến thức cho trẻ.
Bảng 1.4.Các biện pháp mà giáo viên thường sử dụng trong hoạt động trải nghiệm giúp trẻ 5 – 6 tuổi khám phá môi trường xung quanh
Biện pháp sử dụng Số lượng %
Quan sát và tạo tình huống có vấn đề 97 100 Đàm thoại kết hợp với lời giải thích và giảng giải 97 100
Tạo môi trường thực hành trải nghiệm phong phú đa dạng để đàm thoại, giải thích kết hợp cho trẻ gọi tên sự vật hiện tượng
Sử dụng thí nghiệm tạo hứng thú giúp trẻ khắc sâu vốn từ 25 25.7
Sử dụng hệ thống câu hỏi “mở” kết hợp cho trẻ nhắc lại từ mới
Sử dụng trò chơi mang tính chất khám phá, thử nghiệm giúp trẻ củng cố và mở rộng về môi trường xung quanh
Trong quá trình giáo dục trẻ, giáo viên đã áp dụng nhiều biện pháp nhằm phát triển khả năng khám phá môi trường xung quanh Hai biện pháp chính được 100% giáo viên sử dụng là quan sát và tạo tình huống có vấn đề, kết hợp với đàm thoại và giải thích, do tính dễ thực hiện và phù hợp với tâm sinh lý trẻ Bên cạnh đó, 32% giáo viên chọn tạo môi trường thực hành đa dạng, 25.7% sử dụng thí nghiệm để tăng hứng thú cho trẻ, và 14.4% áp dụng hệ thống câu hỏi “mở” Tuy nhiên, biện pháp trò chơi khám phá chỉ được sử dụng 12.4%, do giáo viên gặp khó khăn trong việc thiết kế trò chơi phù hợp Mặc dù giáo viên đã chú ý đến hoạt động trải nghiệm, nhưng việc áp dụng chúng vào khám phá môi trường xung quanh vẫn còn hạn chế và hiệu quả chưa cao, chủ yếu chỉ nhằm giúp trẻ ghi nhớ và nhận biết mà chưa phát triển khả năng khám phá thực sự Dù vậy, những biện pháp này vẫn có ảnh hưởng tích cực đến sự phát triển khả năng khám phá của trẻ 5-6 tuổi.
Chúng tôi muốn tìm hiểu các nguồn tài liệu mà giáo viên thường sử dụng để thiết kế hoạt động trải nghiệm giúp trẻ khám phá môi trường xung quanh thông qua phiếu điều tra.
Bảng 1.5 Những trò chơi thường được giáo viên sử dụng trong hoạt động khám phá môi trường xung quanh cho trẻ
Các trò chơi Số lượng %
Kết quả nghiên cứu cho thấy 87.6% giáo viên sử dụng trò chơi học tập có nội dung và luật chơi do người lớn thiết kế, giúp trẻ dễ dàng khám phá môi trường xung quanh Những trò chơi này không chỉ củng cố và mở rộng hiểu biết của trẻ về các hiện tượng tự nhiên mà còn làm phong phú khả năng khám phá của các em Bên cạnh đó, 8.3% giáo viên sử dụng trò chơi vận động và 4.1% sử dụng trò chơi sáng tạo trong quá trình giảng dạy.
Bảng 1.6 Những nguồn tài liệu mà giáo viên thường sử dụng
Nguồn tài liệu Số lượng %
Tự sưu tầm, thiết kế chương trình với những trò chơi, thí nghiệm đơn giản
Những tài liệu trong chương trình sẵn có 84 86.6
Trao đổi với đồng nghiệp 4 4.1
Theo bảng thống kê, 86,6% giáo viên vẫn chủ yếu dựa vào tài liệu có sẵn để lập kế hoạch và thực hiện hoạt động trải nghiệm cho trẻ, giúp các em khám phá môi trường xung quanh Ngược lại, việc tự sưu tầm và thiết kế chương trình với trò chơi, thí nghiệm chỉ chiếm 9,3%, trong khi việc trao đổi ý kiến với đồng nghiệp chỉ đạt 4,1%.
1.2.1.2 Thực trạng về việc thiết kế hoạt động trải nghiệm nghiệm giúp trẻ 5 –
6 tuổi khám phá môi trường xung quanh thông qua việc thu thập kế hoạch hoạt động của giáo viên
Chúng tôi đã tiến hành thu thập giáo án về tổ chức hoạt động khám phá khoa học cho trẻ 5 – 6 tuổi, và nhận thấy rằng hầu hết các giáo án được giáo viên soạn thảo rất cẩn thận Tuy nhiên, trong khi phần mục đích yêu cầu được đặt ra nhiều, thì nội dung dạy lại không thực hiện được những yêu cầu đó Đặc biệt, các giáo án thường chú trọng đến việc cung cấp kiến thức về đặc điểm của đối tượng mà chưa chú trọng đến việc sử dụng từ ngữ Đáng lưu ý, hầu hết các giáo án không tạo cơ hội cho trẻ khám phá và trải nghiệm thực tế.
Trong số các giáo án được thu thập, giáo viên đã áp dụng nhiều phương pháp giảng dạy như đàm thoại, quan sát, trò chơi và thí nghiệm cho trẻ Mặc dù các biện pháp như sử dụng lời nói, tạo hình tình huống và đặt câu hỏi nhằm phát triển nhận thức, nhưng việc khuyến khích trẻ sử dụng từ ngữ để biểu thị và diễn tả cảm xúc hay nhận xét về sự vật hiện tượng vẫn rất hạn chế trong các tiết học.
- Các phương pháp được giáo viên sử dụng trong tiết học là đàm thoại và quan sát, phương pháp thực hành trải nghiệm sử dụng ít
- Cách tiến hành thì các giáo viên đều đã đi đúng các trình tự của một giáo án và phù hợp với nội dung hoạt động đưa ra
Hệ thống câu hỏi hiện tại còn thiếu sót, chủ yếu là câu hỏi đóng và tập trung vào phát triển nhận thức, chưa chú trọng đến các khía cạnh phát triển khác Điều này dẫn đến việc không kích thích được sự hứng thú và tích cực của trẻ, làm giảm hiệu quả của hoạt động Trong quá trình dạy học, cô giáo vẫn đóng vai trò chủ đạo, điều này cần được cải thiện để nâng cao chất lượng giáo dục.
Các giáo án hiện tại chủ yếu dựa vào chương trình có sẵn, cho thấy sự thiếu sáng tạo trong việc phát triển các chủ đề chính Thay vì đổi mới, giáo viên thường dựa vào các "mạng nội dung" và "mạng hoạt động" đã có, điều này hạn chế khả năng sáng tạo trong giảng dạy.
Mặc dù giáo viên có nhận thức tốt về vai trò của hoạt động khám phá khoa học, nhưng thực tế cho thấy nhiều giáo viên chỉ dừng lại ở mức độ cho trẻ "làm quen" mà chưa tạo điều kiện cho trẻ trải nghiệm thực sự để "khám phá khoa học".
1.2.1.3 Kết quả điều tra quá trình thiết kế hoạt động trải nghiệm giúp trẻ
5 – 6 tuổi khám phá môi trường xung quanh
