Cơ sở lý luận và thực tiễn về công tác hướng nghiệp cho học sinh phổ thông
Cơ sở lý luận về công tác hướng nghiệp cho học sinh phổ thông
Thuật ngữ hướng nghiệp đã xuất hiện trên thế giới hàng trăm năm, nhưng vẫn còn nhiều người chưa hiểu đúng hoặc chưa nắm bắt đầy đủ ý nghĩa của nó.
Hướng nghiệp không chỉ đơn thuần là việc hướng dẫn và quyết định ngành nghề cho học sinh chuẩn bị tốt nghiệp phổ thông, mà còn là quá trình giúp các em nhận thức và lựa chọn những ngành nghề có giá trị trong xã hội.
Hướng nghiệp thường được coi là trách nhiệm của nhà trường, nhưng thực tế, nó bắt nguồn từ nhiều yếu tố khác nhau Để hiểu đúng về hướng nghiệp, cần nhận thức rằng đây không chỉ là nhiệm vụ của giáo dục mà còn liên quan đến sự phát triển cá nhân và định hướng nghề nghiệp từ sớm.
Hướng nghiệp, theo quan điểm của Theo K Platônôp (1978), là một hệ thống các biện pháp tâm lý, giáo dục và y học nhằm hỗ trợ con người trong việc lựa chọn nghề nghiệp Mục tiêu của hướng nghiệp là giúp cá nhân tìm được công việc không chỉ đáp ứng nhu cầu xã hội mà còn phù hợp với sở thích và năng lực của bản thân.
Hướng nghiệp có nhiều cách hiểu khác nhau tùy thuộc vào lĩnh vực, với các nhà tâm lý học cho rằng đây là hệ thống biện pháp giúp thế hệ trẻ chọn nghề phù hợp với nhu cầu xã hội và năng lực cá nhân Trong khi đó, các nhà kinh tế học xem hướng nghiệp là mối quan hệ kinh tế giúp phát triển năng lực lao động của mỗi cá nhân, đưa họ vào lĩnh vực hoạt động phù hợp Các nhà giáo dục học định nghĩa hướng nghiệp là hoạt động của các tập thể sư phạm nhằm giúp học sinh chọn nghề đúng đắn, phù hợp với năng lực, thể lực và tâm lý cá nhân, đồng thời đáp ứng nhu cầu kinh tế - xã hội Hướng nghiệp đóng vai trò quan trọng trong quá trình giáo dục - học tập tại trường học.
Mặt khác, có thể xem xét khái niệm hướng nghiệp dưới góc độ xã hội và dưới góc độ giáo dục phổ thông:
Theo Phạm Tất Dong (2004), hướng nghiệp là trách nhiệm chung của toàn xã hội, cần được thực hiện liên tục và đa dạng cho trẻ em Nếu xã hội tận dụng hiệu quả các cơ sở như câu lạc bộ, nhà văn hóa, rạp chiếu phim, và thư viện trong công tác hướng nghiệp, trẻ em sẽ được hướng dẫn tốt hơn trong việc lựa chọn nghề nghiệp Các tổ chức này có nhiệm vụ giúp trẻ hiểu rõ về các nghề nghiệp, chuyên môn cần thiết cho tương lai Đồng thời, các cơ sở sản xuất cũng cần tuyển chọn nhân lực dựa trên nguyện vọng và định hướng nghề nghiệp của các em Hướng nghiệp không chỉ giúp trẻ em chọn nghề theo sở thích mà còn nâng cao nhận thức về nghĩa vụ lao động và nhu cầu nhân lực của xã hội Do đó, hướng nghiệp cần được xã hội đặc biệt quan tâm, tránh để trẻ em tự phát trong lựa chọn nghề nghiệp, nhằm dẫn dắt họ vào thế giới nghề nghiệp một cách hiệu quả, phát huy tối đa năng lực lao động và đạt được cuộc sống thỏa mãn.
Theo Phạm Tất Dong (2004), hướng nghiệp trong giáo dục phổ thông là hoạt động dạy và học, với vai trò chính của giáo viên trong việc giúp học sinh chọn nghề phù hợp Hướng nghiệp không chỉ là trách nhiệm của nhà trường mà còn là sự phối hợp giữa gia đình và xã hội, nhằm chuẩn bị cho thế hệ trẻ tham gia lao động trong các ngành nghề cần thiết Theo Từ điển Giáo dục học (2001), hướng nghiệp được định nghĩa là hệ thống các biện pháp hỗ trợ học sinh tìm hiểu và lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với nguyện vọng, năng lực cá nhân và nhu cầu xã hội.
Hướng nghiệp, theo Mạc Văn Trang (1993), là quá trình truyền đạt và hướng dẫn giúp cá nhân hiểu biết về thế giới nghề nghiệp, thị trường lao động và đặc điểm bản thân Qua đó, người học có thể lựa chọn nghề nghiệp và tìm việc làm phù hợp với nguyện vọng, hoàn cảnh và năng lực của mình (Lê Hồng Minh, 2010).
Hướng nghiệp, theo Phạm Tất Dong (2004), là hệ thống tác động của xã hội liên quan đến giáo dục, y học và kinh tế, nhằm hỗ trợ thế hệ trẻ trong việc lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với sở thích, năng lực và nguyện vọng cá nhân, đồng thời đáp ứng nhu cầu nhân lực của các lĩnh vực sản xuất trong nền kinh tế quốc dân.
Hướng nghiệp, theo Nguyễn Văn Hộ (2006), được hiểu là sự tác động của nhiều lực lượng xã hội, với sự chỉ đạo từ hệ thống sư phạm, nhằm giúp thế hệ trẻ làm quen với các ngành nghề phổ biến Điều này hỗ trợ các em trong việc lựa chọn nghề nghiệp một cách có ý thức khi tốt nghiệp ra trường.
Về văn bản quy phạm pháp luật thì theo Điều 3- Nghị định 75/2006/NĐ-
CP Quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều Luật Giáo dục thì
Hướng nghiệp trong giáo dục là hệ thống các biện pháp nhằm trang bị cho học sinh kiến thức và khả năng lựa chọn nghề nghiệp dựa trên nguyện vọng và sở trường cá nhân, kết hợp với nhu cầu lao động của xã hội Điều này không chỉ giúp học sinh hiểu rõ về bản thân và thế giới nghề nghiệp mà còn tạo điều kiện để họ đưa ra quyết định nghề nghiệp phù hợp Hướng nghiệp đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo hạnh phúc và hiệu suất lao động cao cho học sinh, đồng thời khuyến khích họ cống hiến cho xã hội Quá trình hướng nghiệp không chỉ diễn ra trong nhà trường mà còn cần sự hỗ trợ từ gia đình, cộng đồng và các tổ chức xã hội, đặc biệt là sự tham gia của cha mẹ học sinh.
Hiện nay, hướng nghiệp được định nghĩa là một quá trình liên tục hỗ trợ mọi người trong suốt cuộc đời để thực hiện dự án cá nhân và nghề nghiệp của mình Quá trình này bao gồm việc xác định mong muốn và năng lực của bản thân thông qua thông tin và tư vấn về thị trường lao động, sự phát triển nghề nghiệp và nhu cầu đào tạo Mục tiêu của hướng nghiệp không chỉ giúp con người chọn lựa nghề nghiệp phù hợp mà còn hỗ trợ họ vượt qua khó khăn và thích ứng với sự thay đổi của xã hội Trong bối cảnh hiện đại, hướng nghiệp cần hướng đến một nhóm nghề đa dạng, đòi hỏi con người phải linh hoạt và có khả năng thích ứng cao để dễ dàng chuyển đổi công việc.
Hướng nghiệp là một hoạt động giáo dục quan trọng trong và ngoài trường phổ thông, giúp học sinh khám phá và lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực bản thân Khái niệm này có thể được hiểu khác nhau tùy thuộc vào lĩnh vực khoa học, nhưng về cơ bản, nó nhằm phát huy tối đa khả năng của cá nhân và đáp ứng nhu cầu nhân lực của xã hội Sự tham gia đồng bộ của nhiều bộ phận trong xã hội là cần thiết để giải quyết hợp lý lực lượng lao động dự trữ của đất nước.
Theo Phạm Tất Dong (2004), giáo dục hướng nghiệp trong trường phổ thông là hoạt động giữa thầy và trò nhằm giúp học sinh lựa chọn nghề nghiệp tương lai Hoạt động này dựa trên việc phân tích khoa học về năng lực, sở thích cá nhân và nhu cầu nhân lực của các ngành trong xã hội Trong hệ thống giáo dục phổ thông, giáo dục hướng nghiệp đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển toàn diện học sinh, được thực hiện qua nhiều hình thức khác nhau với mục tiêu chính là hỗ trợ học sinh trong việc tự quyết định nghề nghiệp.
HS cần lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội, đồng thời đáp ứng nguyện vọng, năng lực và thể lực của bản thân Giáo dục hướng nghiệp trong trường phổ thông không chỉ nhằm quyết định nghề nghiệp cho học sinh mà còn giúp điều chỉnh động cơ và hứng thú nghề nghiệp, từ đó hỗ trợ các em trong việc lựa chọn nghề nghiệp một cách có ý thức ngay khi còn học tập.
Cơ sở thực tiễn về công tác hướng nghiệp cho học sinh phổ thông
2.2.1 Giải pháp cho công tác hướng nghiệp cho học sinh phổ thông của các nước trên thế giới
Tư tưởng về định hướng nghề nghiệp cho thế hệ trẻ đã tồn tại từ thời cổ đại, nhưng chỉ ở dạng sơ khai, thể hiện qua sự phân chia lao động dựa trên địa vị và nguồn gốc xã hội Điều này phản ánh sự áp đặt của giai cấp thống trị và sự bất bình đẳng trong phân công lao động Đến thế kỷ XIX, khi nền sản xuất xã hội phát triển và tư tưởng giải phóng con người lan rộng, khoa học hướng nghiệp mới thực sự trở thành một lĩnh vực độc lập.
Sách Hỏi – đáp về giáo dục hướng nghiệp và nghề nghiệp trong các cơ sở giáo dục nhấn mạnh rằng, theo UNESCO, hướng nghiệp là quá trình giúp người học đưa ra quyết định đúng đắn về lựa chọn nghề nghiệp Hiện nay, việc chỉ cung cấp thông tin là không đủ; cần chú trọng đến sự phát triển cá nhân, xã hội, giáo dục và nghề nghiệp của học sinh Thêm vào đó, hướng nghiệp được coi là một quá trình phát triển liên tục, yêu cầu một phương pháp tiếp cận chương trình thay vì chỉ dựa vào các cuộc phỏng vấn cá nhân tại những thời điểm quan trọng.
Năm 1937, Keller và Viteles đã giới thiệu tầm nhìn toàn cầu về tư vấn và hướng nghiệp, khảo sát sự khác biệt giữa các quốc gia ở Châu Âu và Châu Á Tại nhiều quốc gia, các thuật ngữ như “hướng dẫn nghề”, “tư vấn nghề” và “thông tin, tư vấn và hướng dẫn” đều đề cập đến các hoạt động tư vấn và hướng nghiệp Trong suốt thế kỷ 20 và đầu thế kỷ 21, tư vấn và hướng nghiệp đã phát triển mạnh mẽ trong môi trường giáo dục Mặc dù mỗi quốc gia có bối cảnh riêng, nhưng giáo dục hướng nghiệp vẫn gặp phải những vấn đề chung về lý luận và thực tiễn, cần được làm rõ để tìm ra giải pháp khả thi và hiệu quả cho hoạt động này (Dẫn theo Lê Thị Thu Trà, 2016).
2.2.1.1 Ở các nước Châu Âu Ở các nước Châu Âu đều chú trọng đến giáo dục “tiền nghề nghiệp” cho học sinh ngay ở bậc học phổ thông; PLHS sớm ngay từ lớp 9 hoặc lớp 10, chủ yếu 2 nhánh học nghề và lên THPT (như Ba Lan, Cộng hòa Pháp); ở Đức hướng nghiệp cho học sinh phổ thông sớm hơn ngay ở bậc tiểu học Trong giáo dục phổ thông và giáo dục hướng nghiệp, các nước đều giảm thời lượng hàn lâm mà chú trọng tính thực tiễn nhiều hơn
- Ở Úc: Giáo dục hướng nghiệp – lập nghiệp ở ÚC
Mục đích của chương trình học tập được kế hoạch hóa là phát triển kỹ năng, kiến thức và thái độ cho học sinh Hoạt động giáo dục này giúp học sinh có khả năng đưa ra quyết định nghề nghiệp và lập nghiệp, từ đó tham gia hiệu quả vào đời sống lao động trong và sau thời gian học tập.
Nhiệm vụ của chúng ta là tìm hiểu bản thân trong mối quan hệ với công việc, khám phá thế giới nghề nghiệp, và phát triển kỹ năng lập kế hoạch cũng như ra quyết định trong sự nghiệp Điều này bao gồm việc xây dựng khả năng thực hiện các quyết định nghề nghiệp và tiến hành thay đổi công việc một cách hiệu quả.
Tại Mỹ, mỗi trường trung học thường có từ 3 đến 5 giáo viên chuyên trách tư vấn hướng nghiệp cho học sinh, con số này phụ thuộc vào từng bang và số lượng học sinh Những giáo viên này, được gọi là counselor, hỗ trợ học sinh trong việc tìm hiểu và nộp hồ sơ vào các trường đại học, tổ chức tham quan, và hướng dẫn chuẩn bị cho các bài thi chuẩn hóa như SAT, TOEFL, ACT Họ chỉ tập trung vào việc tư vấn cho học sinh lớp 11 và 12, không tham gia giảng dạy môn học khác Ở Pennsylvania và nhiều bang khác, mỗi tuần có một tiết học với counselor, nơi học sinh được hướng dẫn cụ thể về cách tìm kiếm thông tin và những điều cần tránh trong quá trình tham quan trường Công tác hướng nghiệp diễn ra từ đầu lớp 11 đến cuối lớp 12, với nhiều buổi tọa đàm mời các chuyên gia nổi tiếng trong các lĩnh vực khác nhau Học sinh có thể tự do đăng ký tham gia các buổi tọa đàm này, và giáo viên thường xuyên kết nối với các trường đại học, công ty để tạo cơ hội cho học sinh tham gia các sự kiện như thành viên chính thức.
Tại Pháp, giáo dục hướng nghiệp trong trường trung học được chia thành nhiều phân ban, chủ yếu là các ban kỹ thuật - công nghệ nhằm đào tạo kỹ thuật viên Kế hoạch giảng dạy ở các trường chuyên ban này bao gồm cả môn văn hóa phổ thông và kỹ thuật nghề nghiệp với tỷ lệ khoảng 50/50 Các cải cách chương trình giáo dục kỹ thuật công nghệ ở tất cả các bậc học giúp nội dung giáo dục công nghệ phù hợp với từng giai đoạn giáo dục và trình độ phát triển khoa học kỹ thuật.
Cuốn sách “Hướng dẫn chọn nghề”, xuất bản năm 1949 tại Pháp, được coi là tác phẩm đầu tiên đề cập đến hướng nghiệp Nội dung sách nhấn mạnh sự phát triển đa dạng của các ngành nghề trong xã hội do sự tiến bộ của công nghiệp Qua đó, cuốn sách khẳng định giáo dục hướng nghiệp là một yếu tố quan trọng, không thể thiếu trong bối cảnh xã hội ngày càng phát triển, đồng thời cũng là nhân tố thúc đẩy sự phát triển của xã hội.
Tại Liên bang Nga, giáo dục hướng nghiệp được triển khai nhằm đảm bảo quyền tự chọn nghề của học sinh, giúp các em thể hiện bản thân trong bối cảnh thị trường Đồng thời, giáo dục này tôn trọng sở thích nghề nghiệp của cá nhân và phản ánh nhu cầu của thị trường lao động Việc nâng cao trình độ thạo nghề của mỗi cá nhân được xem là điều kiện thiết yếu để đáp ứng yêu cầu phát triển trong lao động Hệ thống giáo dục tại Nga cũng tích hợp đào tạo miễn phí nghề sơ cấp vào chương trình trung học kéo dài 3 năm, đồng thời chú trọng đến việc liên thông trong giáo dục nghề nghiệp từ sơ cấp đến đại học, đặc biệt là giáo dục kỹ thuật nghề nghiệp.
Tại Đức, các nhà sư phạm chú trọng đến việc xây dựng cơ sở khoa học cho dạy nghề, kết hợp giữa trường phổ thông và các trung tâm kỹ thuật tổng hợp nhằm lập kế hoạch thực tập cho học sinh Họ xác lập mối quan hệ giữa giáo dục phổ thông và nghề nghiệp, đồng thời thực hiện hướng nghiệp và phân loại học sinh ngay sau bậc tiểu học Sau lớp 10, học sinh được chia thành hai nhánh: một nhóm học để trở thành công nhân lành nghề và nhóm còn lại tiếp tục học hết lớp 12 Sau khi hoàn thành lớp 12, học sinh lại được phân loại một lần nữa để vào đại học hoặc trung cấp nghề.
Các nước Châu Á chú trọng giáo dục nghề sau trung học cơ sở, với phần lớn học sinh phân chia thành hai nhóm: tiếp tục học lên THPT và chuyển sang học nghề, như trung cấp chuyên nghiệp và trung cấp nghề (Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc) Hệ thống giáo dục kết hợp các môn hướng nghiệp với giáo dục phổ thông, bao gồm văn hóa, khoa học kỹ thuật và lao động (Trung Quốc, Philippines) Các quốc gia như Philippines và Malaysia tập trung vào năng lực thực hành và nghiên cứu thực tiễn trong giáo dục nghề Nhật Bản và Hàn Quốc chú trọng vào môn học tự chọn sau bậc THCS Hồng Kông phát triển giáo dục hướng nghiệp thông qua chương trình kỹ năng sống, bao gồm các chủ đề như kế hoạch nghề, tìm việc và thiết lập mục tiêu nghề Giáo dục nghề nghiệp tại bậc THPT có thời gian học nghề kéo dài 2 năm.
Sau khi hoàn thành trung học cơ sở, học sinh tại Philippines sẽ được phân chia thành ba nhóm chính: nhóm giáo dục kỹ thuật công nghệ cơ khí dân dụng, nhóm giáo dục phổ thông với các môn văn hóa, và nhóm giáo dục nghề nghiệp chuyên dạy lý thuyết và thực hành các ngành nghề như cơ khí, ô tô, hàn, điện và điện tử tại Malaysia.
Tại Nhật Bản, giáo dục hướng nghiệp được thiết kế nhằm kết nối chặt chẽ giữa kiến thức văn hóa phổ thông và kỹ năng nghề nghiệp Mục tiêu là giúp học sinh từ mọi bậc học nhận thức và giải quyết hiệu quả mối quan hệ này, từ đó chuẩn bị tốt hơn cho tương lai lao động.
Nội dung giảng dạy kỹ thuật – lao động ở Hàn Quốc là một phần quan trọng trong chương trình giáo dục phổ thông Sau khi tốt nghiệp cấp II, học sinh sẽ chọn giữa hai luồng chính: phổ thông và chuyên nghiệp, với các trường kỹ thuật nghề nghiệp tuyển sinh trước Giáo dục nghề nghiệp được coi trọng ngay từ cấp trung học, giúp học sinh định hướng nghề nghiệp sớm và phân luồng đào tạo hiệu quả Điều này không chỉ cải thiện cơ cấu nhân lực mà còn đáp ứng nhu cầu thị trường lao động theo từng ngành nghề Một trong những thành công của Hàn Quốc là khả năng dự báo nhu cầu nhân lực thông qua chiến lược phát triển của các tập đoàn lớn.
