CHỦ THỂ XÉT HỎI TẠI PHIÊN TÒA HÌNH SỰ SƠ THẨM
Quy định của Pháp luật Tố tụng hình sự về chủ thể có quyền xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm
Xét hỏi là một bước quan trọng trong quá trình xét xử tại phiên tòa, được xem như một cuộc điều tra công khai thông qua việc thẩm vấn bị cáo và các bên liên quan Hệ thống chứng cứ do các cơ quan có thẩm quyền thu thập trước đó sẽ được kiểm tra và đánh giá một cách công khai và toàn diện qua việc đặt câu hỏi và trả lời Hoạt động này không chỉ giúp xác minh chứng cứ mà còn có khả năng thu thập thêm thông tin mới Kết quả của xét hỏi, cùng với hoạt động tranh luận, sẽ hỗ trợ Hội đồng xét xử trong việc đưa ra bản án đúng người, đúng tội và đúng pháp luật.
Theo Từ điển Tiếng Việt phổ thông, từ "xét" có nghĩa là tìm hiểu và đánh giá để đưa ra kết luận, trong khi "hỏi" là việc diễn đạt những điều cần biết và yêu cầu người khác trả lời.
Theo Từ điển Tiếng Việt, "xét hỏi" được định nghĩa là hoạt động mà nhà chức trách tiến hành để phát hiện hành vi phạm pháp hoặc tìm hiểu sự thật về một vụ án Điều này cho thấy rằng xét hỏi không chỉ đơn thuần là hỏi, mà còn là quá trình hỏi kỹ lưỡng và tường tận nhằm xác định sự thật.
Theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) từ Điều 306 đến Điều 318, mặc dù không có khái niệm rõ ràng về một số thuật ngữ, tác giả đề xuất một định nghĩa dựa trên các quy trình xét hỏi được quy định trong luật.
Xét hỏi là một hoạt động quan trọng trong quá trình xét xử vụ án hình sự, nơi các chủ thể hợp pháp đặt câu hỏi cho bị cáo và những người tham gia tố tụng khác Mục đích của việc này là để thu thập thông tin liên quan đến vụ án, từ đó xem xét, kiểm tra và đánh giá chứng cứ, làm cơ sở cho việc tuyên án của Tòa án có thẩm quyền.
5 Viện Ngôn ngữ học (2002), “Từ điển Tiếng Việt phổ thông”, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, tr 1058;
6 Trung tâm Từ điển học (2009), “Từ điển Tiếng Việt”, Nxb Đà Nẵng, tr 1462;
Như vậy, có thể thấy rằng, thủ tục xét hỏi là một thủ tục mang đầy đủ những đặc điểm sau:
Xét hỏi là hoạt động quan trọng diễn ra trong phiên toà xét xử vụ án hình sự, có thể thuộc các cấp độ sơ thẩm, phúc thẩm, hoặc Giám đốc thẩm, Tái thẩm, tùy thuộc vào việc hội đồng Giám đốc thẩm, Tái thẩm có triệu tập những người tham gia tố tụng liên quan hay không.
Xét hỏi là hoạt động theo trình tự thủ tục do Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) quy định, được coi là "phiên điều tra công khai" nhằm thu thập và đánh giá chứng cứ Sự chặt chẽ trong trình tự xét hỏi là yếu tố cần thiết để đảm bảo tính chính xác và khách quan BLTTHS 2015 đã quy định rõ ràng về trình tự và các hoạt động cần thực hiện trong xét hỏi tại tòa, đồng thời xác định trách nhiệm của các chủ thể tham gia hoạt động này.
Xét hỏi là hoạt động pháp lý quan trọng do các chủ thể được pháp luật công nhận thực hiện, bao gồm Thẩm phán, Hội thẩm, Kiểm sát viên và những người tham gia tố tụng như Người bào chữa, người bảo vệ quyền lợi cho đương sự, người giám định, người định giá tài sản, và bị cáo Hoạt động này nhằm làm sáng tỏ các tình tiết liên quan đến vụ án hình sự, với Thẩm phán chủ tọa phiên tòa điều hành và các chủ thể khác tuân thủ theo sự điều hành thống nhất đó.
Xét hỏi là hoạt động do chủ thể có thẩm quyền thực hiện, trong đó câu hỏi được đặt ra và người được hỏi sẽ trả lời trực tiếp, công khai Qua quá trình này, hệ thống chứng cứ được kiểm tra và đánh giá một cách toàn diện, đồng thời có khả năng phát hiện thêm các tình tiết mới liên quan đến vụ án hình sự, từ đó cung cấp căn cứ cho Tòa án trong việc xét xử và tuyên án.
Một trong những đặc điểm nổi bật của thủ tục xét hỏi là được thực hiện bởi các chủ thể được pháp luật Tố tụng hình sự công nhận, bao gồm cả người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng Vậy, ai là chủ thể có quyền thực hiện hoạt động xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm?
Trước khi Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 1988 ra đời, thủ tục xét hỏi và các chủ thể thực hiện hoạt động này được quy định rải rác trong nhiều văn bản pháp luật khác nhau, tùy thuộc vào từng thời kỳ.
Sau khi Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) đầu tiên được ban hành vào năm 1988, quyền xét hỏi đã được quy định cụ thể và thống nhất trong bộ luật này BLTTHS 1988 đã dành chương XIX, từ Điều 180 đến Điều 190, để quy định về thủ tục xét hỏi tại phiên tòa Cụ thể, Điều 181 nêu rõ các quy định liên quan đến quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong quá trình xét hỏi.
1 Hội đồng xét xử phải xác định đầy đủ các tình tiết về từng sự việc và về từng tội của vụ án theo thứ tự xét hỏi hợp lý
2 Khi xét hỏi từng người, chủ toạ phiên toà hỏi trước rồi đến các Hội thẩm nhân dân, sau đó đến Kiểm sát viên, Người bào chữa Những người tham gia phiên toà cũng có quyền đề nghị với chủ toạ phiên toà hỏi thêm về những tình tiết cần làm sáng tỏ Người giám định được hỏi về những vấn đề có liên quan đến việc giám định 7
Tại phiên tòa sơ thẩm, các bên tham gia gồm Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân, Kiểm Sát viên, Người bào chữa và Người giám định có quyền đặt câu hỏi Tuy nhiên, những người tham gia khác không có quyền hỏi trực tiếp, nhưng có thể đề nghị Thẩm phán chủ tọa phiên tòa đặt thêm câu hỏi để làm rõ các vấn đề cần thiết.
Thực tiễn áp dụng quy định về chủ thể có quyền xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm
Hoạt động xét hỏi đóng vai trò quan trọng trong việc xác định sự thật của vụ án Pháp luật đã không ngừng hoàn thiện để nâng cao hiệu quả hoạt động của các chủ thể liên quan tại phiên tòa Trong những năm qua, hoạt động xét xử, đặc biệt là xét hỏi tại phiên tòa sơ thẩm, đã đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận.
* Đối với hoạt động của Thẩm phán – Hội thẩm
Từ năm 2016 đến 2021, ngành Tòa án đã đạt tỷ lệ xét xử các vụ án hình sự lên tới 99,5%, với chất lượng xét xử được cải thiện rõ rệt Tỷ lệ bản án, quyết định bị hủy, sửa do nguyên nhân chủ quan hàng năm luôn dưới 1,5%, đảm bảo xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không có trường hợp nào kết án oan Đội ngũ Thẩm phán được đảm bảo về số lượng và chất lượng, trong khi lãnh đạo ngành Tòa án thường xuyên đổi mới phương thức đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ cho các chức danh tư pháp Đội ngũ Hội thẩm nhân dân không chỉ đủ về số lượng mà còn đảm bảo chất lượng, với 16.913 Hội thẩm hiện đang phục vụ công tác xét xử Hội thẩm được bồi dưỡng nghiệp vụ thường xuyên, góp phần vào việc thực hiện cơ chế Nhân dân tham gia hoạt động xét xử, giúp Tòa án hoàn thành nhiệm vụ chính trị một cách hiệu quả.
Phiên tòa cải cách tư pháp được chỉ đạo đổi mới nhằm đảm bảo công tác xét xử tuân thủ pháp luật và nguyên tắc tranh tụng Hội đồng xét xử thực hiện đầy đủ quyền năng pháp lý, trong đó các thành viên chủ động và tích cực trong hoạt động xét hỏi, góp phần quan trọng vào việc xác minh thông tin.
Báo cáo tóm tắt của Chánh án Toà án nhân dân tối cao, Nguyễn Hòa Bình, về công tác của các Toà án trong nhiệm kỳ Quốc hội khóa XIV đã nêu rõ những thành tựu và thách thức mà hệ thống tư pháp Việt Nam đã đối mặt Trong báo cáo, Chánh án nhấn mạnh sự cải cách tư pháp, nâng cao hiệu quả xét xử và bảo đảm quyền lợi hợp pháp của công dân Đồng thời, ông cũng đề cập đến những nỗ lực trong việc ứng dụng công nghệ thông tin vào hoạt động của Toà án, nhằm tăng cường tính minh bạch và hiệu quả trong công tác xét xử Báo cáo này không chỉ phản ánh tình hình thực tiễn mà còn đưa ra những định hướng phát triển cho ngành tư pháp trong tương lai.
Báo cáo tóm tắt của Chánh án Toà án nhân dân tối cao về công tác của các Toà án trong nhiệm kỳ Quốc hội khóa XIV cho thấy việc xác định sự thật vụ án đã được thực hiện hiệu quả Công tác chuẩn bị cho hoạt động xét xử được thực hiện chu đáo, với hầu hết Thẩm phán và Hội thẩm nghiên cứu kỹ lưỡng vụ án và có đề cương xét hỏi, từ đó tạo ra thế chủ động tại phiên tòa.
Bên cạnh những kết quả đạt được, hoạt động xét hỏi của Hội đồng xét xử tại phiên tòa còn tồn tại một số bất cập:
Điều 307 quy định rằng "Chủ tọa phiên tòa điều hành việc hỏi", nhưng không có nghĩa là Chủ tọa không tham gia vào quá trình xét hỏi Trên thực tế, đã có trường hợp bản án bị kháng nghị giám đốc thẩm chỉ vì Chủ tọa không trực tiếp tham gia xét hỏi mà chỉ điều khiển người khác thực hiện việc này, dẫn đến việc kết luận không đúng trong phiên tòa Việc Chủ tọa không tham gia xét hỏi được xem là vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng.
Tại một số phiên tòa sơ thẩm, Hội đồng xét xử thường dựa vào kế hoạch xét hỏi đã chuẩn bị sẵn, dẫn đến việc không đặt ra các câu hỏi phù hợp với diễn biến phiên tòa Chủ tọa thường phụ thuộc vào kết quả điều tra và cáo trạng của Viện kiểm sát, khiến cho quá trình xét hỏi thiếu sôi nổi và dân chủ Điều này dẫn đến việc xét hỏi chỉ mang tính chất hợp thức hóa thông tin đã thu thập trong giai đoạn điều tra, không chú trọng vào việc phát hiện các mâu thuẫn, do đó không thẩm tra đầy đủ các tình tiết của vụ án trước khi chuyển sang phần tranh luận.
Trong một số trường hợp, câu hỏi của chủ tọa phiên tòa có thể thể hiện định kiến buộc tội, khi Thẩm phán hướng dẫn các câu hỏi nhằm khiến bị cáo phải khuất phục Điều này vô hình chung dẫn đến việc Thẩm phán thực hiện vai trò buộc tội của Viện kiểm sát Hơn nữa, có những Thẩm phán và Hội thẩm còn giáo dục bị cáo theo kiểu dụ cung, khuyến khích nhận tội để được giảm nhẹ hình phạt, tạo cảm giác rằng Hội đồng xét xử đã có sẵn kết luận cho vụ án.
Hoạt động xét hỏi của Hội thẩm hiện nay chưa đạt hiệu quả mong muốn, do việc nghiên cứu hồ sơ vụ án trước của Hội thẩm không được đảm bảo Hệ quả là các câu hỏi của Hội thẩm thường chỉ mang tính chất chung chung, không làm rõ được các tình tiết quan trọng của vụ án Thậm chí, trong một số trường hợp, Hội thẩm còn có những phát ngôn không phù hợp tại phiên tòa, như trong vụ án xảy ra ở Kon Tum.
Bài viết "Xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm - Những vấn đề lý luận và thực tiễn" của Đinh Văn Quế phân tích quy trình xét hỏi trong phiên tòa hình sự sơ thẩm, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc đảm bảo quyền lợi của các bên liên quan Tác giả đề cập đến những vấn đề lý luận và thực tiễn trong việc thực hiện xét hỏi, đồng thời đưa ra các khuyến nghị nhằm nâng cao hiệu quả của quy trình này Nội dung bài viết cung cấp cái nhìn sâu sắc về vai trò của xét hỏi trong việc thu thập chứng cứ và làm rõ sự thật vụ án.
Vào đầu năm 2018, Bùi Xuân Lợi đã nhờ Phạm Thanh Toàn, cư dân huyện Đắk Hà, Kon Tum, vận chuyển pháo đến huyện Đức Cơ, Gia Lai và hứa hẹn sẽ trả công cho Toàn.
Toàn đã mượn ô tô để chở hàng từ Lợi, nhưng khi bị CSGT ra tín hiệu dừng xe kiểm tra tại huyện Đức Cơ (Gia Lai), Toàn không chấp hành và bỏ chạy Sau khi dừng lại tại lô cao su, Toàn đã trốn thoát nhưng sau vài ngày đã ra đầu thú Kết quả giám định cho thấy hàng hóa Toàn chở là hơn 200 kg pháo nổ, có chứa thuốc pháo và khí đốt, với đầy đủ đặc tính gây tiếng nổ và phát sáng.
Phạm Thanh Toàn đã bị khởi tố và truy tố về tội vận chuyển hàng cấm theo điểm c khoản 3 Điều 191 BLHS Ngày 10-5, TAND huyện Đức Cơ (Gia Lai) đã tiến hành phiên xét xử sơ thẩm đối với Toàn Hội đồng xét xử gồm một Thẩm phán chủ tọa và hai Hội thẩm nhân dân Trong phần xét hỏi, một Hội thẩm nhân dân đã đặt câu hỏi cho Toàn về việc có ai ép buộc bị cáo ký vào biên bản hay không, và Toàn đã phủ nhận Hội thẩm nhân dân tiếp tục chỉ ra rằng Toàn nên thừa nhận tội lỗi của mình thay vì chối quanh co.
* Đối với hoạt động của Kiểm sát viên tại phiên tòa
Trong giai đoạn 2016 – 2021, Viện kiểm sát đã thực hiện quyền công tố và kiểm sát xét xử 376.935 vụ với 626.610 bị cáo qua các thủ tục sơ thẩm, phúc thẩm và giám đốc thẩm Qua công tác kiểm sát, đã phát hiện nhiều vi phạm và ban hành gần 6.000 kháng nghị phúc thẩm, tăng 50%, với tỷ lệ chấp nhận đạt 78,9%, cao hơn 8,9% so với chỉ tiêu Nghị quyết 96 của Quốc hội Đồng thời, gần 700 kháng nghị giám đốc thẩm cũng được ban hành, tăng 40%, với tỷ lệ chấp nhận đạt 84,8%, vượt chỉ tiêu Nghị quyết 96 Đặc biệt, tỷ lệ các trường hợp Viện kiểm sát truy tố nhưng Tòa án tuyên không phạm tội đã giảm đáng kể qua từng năm.
Từ năm 2017 đến năm 2020, ngành kiểm sát và xét xử đã ghi nhận những kết quả đáng chú ý với tỷ lệ giảm lần lượt là 14,3% vào năm 2017, 50% vào năm 2018 và 50% vào năm 2020 so với năm trước Những con số này cho thấy sự cải thiện rõ rệt trong hoạt động của ngành.
17 Ngân Nga “Luật sư „chỉnh‟ Hội thẩm nhân dân hỏi truy vấn” https://plo.vn/phap-luat/luat-su-chinh-hoi- tham -nhan-dan-hoi-truy-van-834773.html
Nguyên nhân của những hạn chế và giải pháp hoàn thiện quy định Pháp luật về chủ thể có quyền xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm
Các vấn đề đã được phân tích ở trên xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau Để đưa ra những giải pháp hiệu quả nhằm cải thiện và nâng cao chất lượng hoạt động xét hỏi, tác giả xin trình bày một số nguyên nhân cơ bản.
Pháp luật TTHS hiện hành không phù hợp với nội dung xét hỏi của Hội đồng xét xử Điều 307 BLTTHS 2015 yêu cầu Hội đồng xét xử phải xác định đầy đủ tình tiết của từng sự việc và tội trong vụ án, dẫn đến việc Tòa án chưa thực sự trở thành trọng tài giải quyết sự “đối đầu” giữa bên buộc tội và bên gỡ tội Hệ quả là Kiểm sát viên trong phiên tòa gặp khó khăn trong việc xác định câu hỏi cần thiết, thường phải hỏi những vấn đề phụ và lòng vòng thay vì tập trung vào những điểm quan trọng để bảo vệ cáo trạng.
Pháp luật TTHS hiện hành quy định rằng bị cáo có quyền đặt câu hỏi cho bị hại, đương sự và người làm chứng, tuy nhiên quyền này phải được thực hiện với sự đồng ý của các bên liên quan.
Chủ tọa phiên tòa chưa đảm bảo triệt để quyền của bị cáo, đặc biệt là quyền đặt câu hỏi, một yếu tố quan trọng để thực hiện quyền bào chữa Tuy nhiên, quyền này lại phụ thuộc vào sự "đồng ý" của Chủ tọa, đặt ra nghi vấn về tính nhất quán và hiệu quả trong việc bảo vệ quyền lợi của bị cáo.
Pháp luật TTHS hiện hành chưa quy định quyền đặt câu hỏi cho bị hại và đương sự, điều này ảnh hưởng đến quyền lợi của họ trong phiên tòa Kết quả phiên tòa không chỉ tác động đến bị cáo mà còn đến quyền lợi của bị hại và đương sự Để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các chủ thể này, cần thiết phải ghi nhận quyền được đặt câu hỏi cho bị hại và đương sự trong pháp luật TTHS.
Một số Thẩm phán vẫn còn nhận thức hạn chế về việc thực hiện các nguyên tắc như suy đoán vô tội và quyền bào chữa của bị cáo Việc xét hỏi thường cứng nhắc theo đề cương có sẵn, không linh hoạt theo diễn biến phiên tòa, dẫn đến hiệu quả xét hỏi chưa được đảm bảo trong nhiều trường hợp.
Thứ năm, đa phần Hội thẩm hiện nay vẫn còn kiêm nhiệm, tiêu chuẩn bầu
Hội thẩm hiện nay gặp khó khăn trong việc thực hiện nhiệm vụ do trình độ am hiểu pháp luật hạn chế và việc nghiên cứu hồ sơ vụ án chưa được thực hiện nghiêm túc Điều này dẫn đến sự thiếu độc lập trong quá trình xét xử so với Thẩm phán, ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động xét hỏi của Hội thẩm.
Vào thứ sáu, nhận thức của Kiểm sát viên về chức năng và nhiệm vụ của mình cũng như tầm quan trọng của hoạt động xét hỏi tại phiên tòa còn chưa đầy đủ và đúng đắn Điều này dẫn đến tâm lý ỉ lại vào Hội đồng xét xử, khiến họ không thực sự tích cực tham gia vào hoạt động xét hỏi và tranh luận.
Trình độ và kỹ năng của người bào chữa còn hạn chế, cùng với thái độ thiếu tích cực trong các vụ án bào chữa chỉ định, đã tạo ra những rào cản trong quy định pháp luật liên quan đến việc thu thập chứng cứ Những yếu tố này dẫn đến hiệu quả kém trong hoạt động xét hỏi của người bào chữa tại phiên tòa.
1.3.2 Giải pháp nhằm hoàn thiện quy định pháp luật Tố tụng hình sự về chủ thể có quyền xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm
Cần xác định lại vai trò và chức năng của Hội đồng xét xử để phù hợp với mô hình tố tụng và cải cách tư pháp hiện nay Để trở thành trọng tài, Hội đồng xét xử không thể giữ vai trò "người hỏi chính" như hiện tại Khi xét hỏi, Hội đồng chỉ nên tập trung vào những vấn đề mà Kiểm sát viên và Người bào chữa chưa đề cập, nhằm làm rõ các tình tiết còn mơ hồ hoặc mâu thuẫn Đồng thời, Kiểm sát viên cần được nhìn nhận là người đại diện cho Viện kiểm sát, có trách nhiệm buộc tội và bảo vệ nội dung của bảng cáo trạng, do đó, họ phải là lực lượng chủ yếu, thực hiện vai trò hỏi tại phiên tòa.
Thay đổi quy định về quyền đặt câu hỏi của bị cáo cho phép họ hỏi mà không cần sự đồng ý của chủ tọa phiên tòa, miễn là tuân thủ trình tự và sự điều hành của chủ tọa Nội dung này sẽ được bổ sung vào Điều 307 về trình tự xét hỏi.
Bổ sung quyền xét hỏi cho bị hại và đương sự là cần thiết để phù hợp với tinh thần cải cách tư pháp hiện nay, đồng thời đảm bảo quyền con người cho các chủ thể này được bảo vệ một cách hiệu quả.
Thứ tư , kiểm soát chặt chẽ quá trình bầu Hội thẩm, bổ sung tiêu chí bầu – cử
Hội thẩm và chế tài là cần thiết để xử lý các trường hợp vi phạm hoặc không hoàn thành nhiệm vụ Việc thực hiện nguyên tắc “Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật” cần được đảm bảo một cách triệt để.
Vào ngày thứ năm, Kiểm sát viên đóng vai trò quan trọng trong hoạt động xét hỏi, vì vậy cần phải chủ động và tích cực tham gia Việc nghiên cứu kỹ hồ sơ vụ án và chuẩn bị kế hoạch xét hỏi là rất cần thiết Đồng thời, Kiểm sát viên không nên ỉ lại vào Hội đồng xét xử mà phải thực hiện tốt chức năng của mình tại phiên tòa.
Thứ sáu, tăng cường công tác tập huấn, bồi dưỡng kỹ năng cho lực lượng
Thẩm phán, hội thẩm và kiểm sát viên sẽ tổ chức các phiên tòa mẫu để rút kinh nghiệm, từ đó mỗi cá nhân có thể tự trang bị và rèn luyện thêm kỹ năng tham gia phiên tòa.
TRÌNH TỰ XÉT HỎI TẠI PHIÊN TÒA HÌNH SỰ SƠ THẨM
Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về trình tự xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm
“Trình tự” là sự sắp xếp lần lượt, thứ tự trước sau theo một trật tự nhất định 25
Xét hỏi là một hoạt động quan trọng trong quá trình xét xử vụ án hình sự, trong đó các chủ thể được pháp luật cho phép sẽ đặt câu hỏi cho bị cáo và những người tham gia tố tụng khác Mục đích của việc này là để thu thập thông tin liên quan đến vụ án, từ đó kiểm tra và đánh giá chứng cứ, làm cơ sở cho quyết định tuyên án của Tòa án có thẩm quyền.
Trình tự xét hỏi tại phiên tòa là thứ tự mà các chủ thể có quyền xét hỏi phải tuân theo theo quy định của pháp luật, nhằm kiểm tra và đánh giá chứng cứ để làm cơ sở cho việc tuyên án của Tòa án Điều này yêu cầu các chủ thể liên quan phải tuân thủ nghiêm ngặt các quy định về trật tự và thứ tự thực hiện hoạt động xét hỏi Quyền hỏi của từng chủ thể sẽ được người điều khiển phiên tòa quyết định sao cho hợp lý, phù hợp với quy định pháp luật và yêu cầu của quá trình xét xử.
Trình tự xét hỏi tại phiên tòa sơ thẩm do Thẩm phán chủ tọa điều khiển, giúp đảm bảo quy trình pháp lý được thực hiện đúng cách Thẩm phán sẽ quyết định thứ tự hỏi, tạo sự hợp lý và khách quan trong quá trình xét xử Việc điều hành này không chỉ đảm bảo tính nghiêm túc của phiên tòa mà còn góp phần vào việc thực hiện đúng các thủ tục luật định trong các vụ án hình sự.
Trình tự xét hỏi tại phiên tòa sơ thẩm được thiết lập dựa trên mô hình tố tụng pha trộn, tập trung vào tính thẩm vấn Trong bối cảnh này, Hội đồng xét xử đóng vai trò là người hỏi chính, chịu trách nhiệm đặt ra tất cả các câu hỏi liên quan đến vụ án Đồng thời, Kiểm sát viên và Người bào chữa cũng tham gia quan trọng trong việc xác định sự thật của vụ án và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên tham gia tố tụng.
Quy định về trình tự xét hỏi đã thiết lập một khung pháp lý, giúp tổ chức phiên tòa một cách trật tự và khoa học, đảm bảo hoạt động xét hỏi diễn ra hiệu quả.
25 Trung tâm từ điển học (2009), tlđd (6), tr 1006
Việc thực hiện đúng quy định tại phần 1.1 của Đề tài hiệu quả sẽ giúp các chủ thể bảo đảm và phát huy chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của mình Điều này không chỉ góp phần đạt được mục tiêu của việc xét hỏi mà còn bảo vệ quyền lợi của người tham gia tố tụng, đồng thời thực hiện các mục đích khác mà Bộ luật Tố tụng Hình sự đã đề ra.
Trình tự xét hỏi được quy định khá rõ trong các quy định của pháp luật kể từ khi có BLTTHS đầu tiên năm 1988 cho đến nay, cụ thể:
Theo BLTTHS năm 1988, trình tự xét hỏi được quy định tại Chương XIX "Thủ tục xét hỏi", cụ thể tại Điều 181, nêu rõ các bước và quy trình thực hiện xét hỏi trong tố tụng hình sự.
1 Hội đồng xét xử phải xác định đầy đủ các tình tiết về từng sự việc và về từng tội của vụ án theo thứ tự xét hỏi hợp lý
2 Khi xét hỏi từng người, chủ toạ phiên toà hỏi trước rồi đến các Hội thẩm nhân dân, sau đó đến Kiểm sát viên, Người bào chữa Những người tham gia phiên toà cũng có quyền đề nghị với chủ toạ phiên toà hỏi thêm về những tình tiết cần làm sáng tỏ Người giám định được hỏi về những vấn đề có liên quan đến việc giám định 27
Theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 1988, trong phiên tòa, Chủ tọa phiên tòa sẽ tiến hành hỏi trước, tiếp theo là các Hội thẩm nhân dân, Kiểm sát viên, Người bào chữa và Người giám định Ngoài ra, những người tham gia phiên tòa có quyền đề nghị Chủ tọa hỏi thêm về các tình tiết cần làm sáng tỏ nếu thấy cần thiết.
Trình tự xét hỏi trong Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) đã được quy định rõ ràng và được thực hiện nhất quán tại các phiên tòa Tuy nhiên, khi Hội đồng xét xử gồm 3 Thẩm phán và 2 Hội thẩm, vẫn còn thiếu sót trong việc xác định thứ tự hỏi đáp giữa các Thẩm phán không phải là chủ tọa và các chủ thể khác Điều này cho thấy Điều 180 BLTTHS 1988 dường như đã không đề cập đến vấn đề này, dẫn đến sự không rõ ràng trong trình tự xét hỏi.
Sau BLTTHS 1988, BLTTHS 2003 được ban hành lại tiếp tục ghi nhận thủ tục xét hỏi, trong đó có quy định về trình tự xét hỏi Điều 207 quy định:
1 Hội đồng xét xử phải xác định đầy đủ các tình tiết về từng sự việc và về từng tội của vụ án theo thứ tự xét hỏi hợp lý
2 Khi xét hỏi từng người, chủ tọa phiên tòa hỏi trước rồi đến các Hội thẩm, sau đó đến Kiểm sát viên, Người bào chữa, người bảo vệ quyền lợi của đương sự Những người tham gia phiên tòa cũng có quyền đề nghị với chủ tọa phiên tòa hỏi thêm về những tình tiết cần làm sáng tỏ Người giám định được hỏi về những vấn đề có liên quan đến việc giám định
Nội dung trình tự xét hỏi theo Điều 207 không có nhiều khác biệt so với bộ luật trước, chỉ bổ sung quy định về "người bảo vệ quyền lợi của đương sự" theo Điều 59 Tuy nhiên, vẫn còn hạn chế khi không xác định được thứ tự hỏi của Thẩm phán không phải là chủ tọa phiên tòa Việc quy định cứng nhắc về thứ tự hỏi giữa các chủ thể thể hiện sự thiếu linh hoạt trong quá trình xét hỏi, điều này không phù hợp với tính chất đa dạng của từng vụ án Để khắc phục những hạn chế này, Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 đã được ban hành, thay thế Bộ luật Tố tụng Hình sự 2003, với những thay đổi đáng kể trong trình tự xét hỏi, được quy định tại Điều 307.
1 Hội đồng xét xử phải xác định đầy đủ những tình tiết về từng sự việc, từng tội trong vụ án và từng người Chủ tọa phiên tòa điều hành việc hỏi, quyết định người hỏi trước, hỏi sau theo thứ tự hợp lý
Thực tiễn áp dụng quy định về trình tự xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm
Hoạt động xét hỏi là yếu tố then chốt trong việc ra phán quyết của Hội đồng xét xử tại phiên tòa, góp phần quan trọng vào hiệu quả xét xử của ngành Tòa án Theo báo cáo của TANDTC, tỷ lệ án được giải quyết hàng năm cao, tình trạng án tồn đọng đã được cải thiện, và tỷ lệ bản án bị hủy, sửa do lỗi chủ quan giảm dần qua các năm Quy trình xét xử tại các phiên tòa được thực hiện đúng luật, với sự tham gia tích cực và hiệu quả của các chủ thể có quyền xét hỏi, tuân thủ theo sự điều hành của Chủ tọa phiên tòa Thẩm phán chủ tọa đã thể hiện tốt vai trò điều hành, giúp hoạt động xét hỏi đạt được mục tiêu đề ra.
Theo báo cáo của ngành Kiểm sát, chất lượng hoạt động kiểm sát, xét hỏi và tranh tụng tại phiên tòa đang ngày càng được nâng cao Mỗi Kiểm sát viên đều nhận thức rõ vai trò của mình và nỗ lực hoàn thành tốt nhiệm vụ Lãnh đạo ngành cũng đưa ra các chỉ đạo và kế hoạch hợp lý nhằm cải thiện chất lượng hoạt động của các Kiểm sát viên tại phiên tòa.
Hoạt động xét hỏi tại phiên tòa đã đạt được một số kết quả nhất định, phản ánh nỗ lực từ nhiều chủ thể tham gia Tuy nhiên, thực tế hiện nay vẫn còn tồn tại một số bất cập và hạn chế cần được khắc phục để nâng cao hiệu quả của quá trình này.
Thứ nhất, khảo sát 100 Biên bản phiên tòa tại các tòa Tòa án nhân dân tỉnh
Tại Phú Yên, các Tòa án nhân dân tỉnh Bình Định, thành phố Tuy Hòa và thị xã Đông Hòa đã ghi nhận sự thay đổi trong quy định về thẩm quyền của Chủ tọa phiên tòa trong việc điều hành xét hỏi Tuy nhiên, thực tế cho thấy thứ tự xét hỏi vẫn diễn ra theo cách truyền thống, bao gồm Chủ tọa, Thẩm phán, Hội thẩm, Kiểm sát viên, Người bào chữa và Người bảo vệ quyền lợi hợp pháp của bị hại Điều này dẫn đến sự mờ nhạt trong vai trò của Kiểm sát viên, trong khi Thẩm phán và Hội thẩm không thực sự đóng vai trò "trọng tài" mà lại có xu hướng "thay thế" chức năng của Viện kiểm sát.
Mặc dù một số Thẩm phán đã yêu cầu Viện kiểm sát hỏi trước để buộc tội các bị cáo phản cung, nhưng số lượng này còn hạn chế, thường chỉ xảy ra trong các trường hợp bị cáo chối tội Sau khi kết thúc thủ tục khai mạc, Thẩm phán có thể yêu cầu Viện kiểm sát công bố cáo trạng và đặt một số câu hỏi đầu tiên nhằm xác định tâm lý của bị cáo, như việc bị cáo có thừa nhận tội hay không Nếu bị cáo nhận tội, Thẩm phán sẽ điều chỉnh trình tự xét hỏi, bắt đầu từ mình trước, sau đó là Hội thẩm và cuối cùng là Viện kiểm sát Ngược lại, nếu bị cáo chối tội, Thẩm phán sẽ yêu cầu Viện kiểm sát thực hiện các câu hỏi đầu tiên để bảo vệ cáo trạng và thực hiện chức năng buộc tội.
Trong thực tiễn xét xử, nhiều vụ án có nhiều bị cáo bị truy tố về một hoặc nhiều tội danh khác nhau Khi tiến hành xét hỏi, chủ tọa phiên tòa thường hỏi từng bị cáo về các tội danh mà họ bị truy tố trước khi cho phép các chủ thể khác tham gia xét hỏi.
30 Nội dung này đã được đề cập tại chương 1, để tránh trùng lặp, tác giả không đề cập lại ở đây
Việc tiết kiệm thời gian trong quá trình xét xử có thể dẫn đến sự thiếu hệ thống và liên tục, gây khó khăn cho các chủ thể trong việc theo dõi diễn biến phiên tòa Nếu mỗi bị cáo được xét hỏi theo thứ tự rõ ràng, các chủ thể có quyền sẽ thực hiện việc hỏi đáp một cách có tổ chức hơn, từ đó nâng cao hiệu quả xét xử và giảm thiểu sự trùng lặp trong câu hỏi Hơn nữa, nhiều trường hợp bị hại hoặc người có quyền lợi liên quan gặp khó khăn trong việc đặt câu hỏi hoặc đối đáp với bị cáo do hạn chế về thời gian từ phía chủ tọa phiên tòa.
Việc quy định chủ tọa phiên tòa hỏi trước, sau đó đến các chủ thể khác, đã dẫn đến tình huống Kiểm sát viên “không còn gì để hỏi” khi Hội đồng xét xử đã hỏi quá kỹ các tình tiết liên quan Ngược lại, có trường hợp Kiểm sát viên quá chủ quan, bỏ qua những chi tiết quan trọng mà Hội đồng xét xử chưa làm rõ Một ví dụ điển hình là phiên tòa xét xử hai bị cáo Lê Chí Mẫn và Phạm Quốc Kiên về tội “Tàng trữ trái phép chất ma túy” tại huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang Tại phiên tòa, Chủ tọa chưa thẩm tra rõ ai là chủ sở hữu hợp pháp của xe mô tô và liệu chủ xe có biết hai bị cáo sử dụng xe để phạm tội hay không Mặc dù Chủ tọa bỏ sót nhiều tình tiết quan trọng, Kiểm sát viên cũng không hỏi để làm rõ Tuy nhiên, trong phần luận tội, Kiểm sát viên lại đề nghị trả lại xe mô tô cho bà T vì bà không biết về việc sử dụng xe vào hành vi phạm tội Nguyên nhân có thể do Kiểm sát viên chủ quan vì hồ sơ vụ án đã đầy đủ.
32 Bản án số 14/2018/HS-ST ngày 21/7/2018 của TAND huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang
33 Biên bản phiên tòa ngày 31/7/2018 của TAND huyện Tri Tôn
34 Trương Thị Thu Hải (2019) “ Xét hỏi của Kiểm sát viên tại phiên tòa sơ thẩm theo luật tố tụng hình sự Việt
Theo Luận văn thạc sĩ tại trường Đại học Luật Tp HCM, có thể xảy ra tình huống Kiểm sát viên không phát hiện ra chi tiết quan trọng trong quá trình xét hỏi do không theo dõi diễn biến của Hội đồng xét xử, nghĩ rằng tất cả vấn đề đã được hỏi Nếu Luật quy định rõ quyền hỏi của Kiểm sát viên trước Hội đồng xét xử, tình huống này có thể đã được ngăn chặn.
Thứ tư, đối với Người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho bị hại, đương sự
Mặc dù hoạt động của Người bào chữa đã có những tiến bộ đáng kể, nhưng tại một số phiên tòa, vai trò của họ vẫn chưa được thể hiện rõ ràng Việc Hội đồng xét xử đặt câu hỏi từ đầu và phạm vi các vấn đề cần làm rõ quá rộng đã khiến cho Người bào chữa không thể phát huy hết khả năng của mình Hệ quả là nhiều câu hỏi của họ không làm rõ được các tình tiết gỡ tội, mà chỉ dừng lại ở những câu hỏi không có giá trị thực tiễn, như đã thể hiện tại Biên bản phiên tòa xét xử sơ thẩm ngày 30 tháng 8 năm.
Vào năm 2018, bị cáo Đỗ Văn N đã bị Viện kiểm sát nhân dân huyện Đắk Glong, tỉnh Đắk Nông truy tố về tội "Mua bán trái phép chất ma túy" theo khoản 1 Điều 251 của Bộ luật hình sự.
Vào khoảng 7 giờ sáng ngày 26 tháng 1 năm 2018, bị cáo mang xe đi sửa và sau khi hoàn tất, trở về nhà vào lúc 8 giờ Tại đây, bị cáo gặp anh Hợi, người đang lên cơn vật vã và hỏi xin hàng Mặc dù ban đầu bị cáo từ chối, nhưng sau khi anh Hợi năn nỉ, bị cáo đã đồng ý cắt cho anh 300.000 đồng Tuy nhiên, khi bị cáo đang thực hiện hành vi này, Công an đã ập vào và bắt quả tang.
Sau khi Hội đồng xét xử và Kiểm sát viên tiến hành xét hỏi bị cáo, luật sư đã đặt câu hỏi về tình trạng nghiện của bị cáo, nhấn mạnh rằng bị cáo đã nghiện từ năm 2015 Luật sư cũng hỏi liệu bị cáo có thấy cải thiện từ khi bị bắt hay không, đồng thời nhấn mạnh rằng nếu không bị bắt, bị cáo có thể không thể cai nghiện và gây ra hậu quả nghiêm trọng Luật sư khuyên bị cáo nên cảm ơn các cơ quan tố tụng và đề nghị Hội đồng xét xử xem xét giảm nhẹ hình phạt, đặc biệt khi bị cáo đã hơn 50 tuổi.
Nguyên nhân của những hạn chế và giải pháp hoàn thiện quy định pháp luật về trình tự xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm
Pháp luật TTHS hiện hành quy định trật tự xét hỏi không hợp lý, với Chủ tọa phiên tòa là người xét hỏi đầu tiên, sau đó là Thẩm phán, Hội thẩm, Kiểm sát viên, Người bào chữa và các bên liên quan Trật tự này không đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp, đặc biệt là trong việc nâng cao hoạt động tranh tụng Điều này dẫn đến nhiều vấn đề như chức năng tố tụng bị lẫn lộn, Kiểm sát viên và Người bào chữa không phát huy hết vai trò, và kết quả xét hỏi không đảm bảo, gây ra tình trạng xét xử không đúng người, đúng tội và đúng pháp luật.
Pháp luật hiện hành quy định phạm vi xét hỏi của Hội đồng xét xử quá rộng và trình tự xét hỏi không hợp lý, dẫn đến việc các chủ thể không thực hiện đúng chức năng của mình tại phiên tòa Điều này ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động tranh luận ngay sau đó.
Mặc dù pháp luật đã có những thay đổi về quyền quyết định trật tự xét hỏi của Thẩm phán chủ tọa phiên tòa, nhưng thực tế cho thấy nhiều Thẩm phán vẫn duy trì phương pháp cũ mà chưa áp dụng các quy định mới Nguyên nhân có thể do áp lực nghề nghiệp và số lượng vụ án hàng năm quá lớn, khiến Thẩm phán thận trọng hơn trong việc thực hiện đổi mới Bên cạnh đó, năng lực và bản lĩnh nghề nghiệp của Thẩm phán cũng có thể còn hạn chế, dẫn đến hiệu quả xét hỏi chưa đạt yêu cầu.
Trình độ và kỹ năng của các chủ thể như Kiểm sát viên, Hội thẩm và Người bào chữa còn hạn chế, dẫn đến việc họ không nỗ lực thực hiện nhiệm vụ mà thường phụ thuộc vào thông tin từ các chủ thể đã hỏi trước đó.
2.3.2 Giải pháp nhằm hoàn thiện quy định pháp luật Tố tụng hình sự về trình tự xét hỏi tại phiên tòa hình sự sơ thẩm
Từ những phân tích quy định của pháp luật cũng như khảo sát thực tiễn áp dụng, tác giả đưa ra một số đề xuất sau: 35
Một trong những hạn chế lớn nhất trong quy định về trình tự xét hỏi tại phiên tòa là thứ tự xét hỏi Để nâng cao hiệu quả của hoạt động này, việc đầu tiên cần thực hiện là thay đổi trật tự xét hỏi.
Thẩm phán chủ tọa phiên tòa cần tiếp tục giữ vai trò điều hành trong quá trình xét hỏi, nhằm đảm bảo rằng hoạt động này diễn ra theo đúng trình tự và có trọng tâm, từ đó nâng cao hiệu quả của phiên tòa.
Tác giả chỉ tập trung vào việc hoàn thiện pháp luật và không đề cập đến các giải pháp thực tiễn khác, vì chúng có nội dung tương tự như chương 1.
Quy định về Kiểm sát viên cho phép họ là người xét hỏi đầu tiên, ngay sau khi công bố bảng cáo trạng Điều này giúp thực hiện chức năng buộc tội một cách đầy đủ và bảo vệ cáo trạng do chính họ ban hành Hơn nữa, quy định này tạo điều kiện cho Kiểm sát viên chủ động và tích cực trong việc xét hỏi, làm rõ các tình tiết của vụ án, từ đó đảm bảo cho hoạt động tranh luận diễn ra hiệu quả sau đó.
Sau khi Kiểm sát viên hoàn tất phần xét hỏi, Người bào chữa sẽ tiến hành đặt câu hỏi nhằm làm rõ các vấn đề gỡ tội cho bị cáo Quy định cho phép Người bào chữa hỏi ngay sau Kiểm sát viên là hợp lý, vì nó phù hợp với lý luận về chức năng tố tụng, đảm bảo quyền lợi cho bị cáo trong quá trình xét xử.
Đối với Thẩm phán chủ tọa và thành viên Hội đồng xét xử, việc đặt họ vào vị trí hỏi sau cùng, khi các bên đã hoàn tất phần xét hỏi, là một định hướng hợp lý Điều này xuất phát từ vai trò của họ trong quá trình xét xử, nơi Tòa án không thực hiện chức năng buộc tội mà chỉ thực hiện chức năng xét xử Pháp luật cần quy định rõ vai trò trọng tài của Hội đồng xét xử, giúp họ lắng nghe cả bên buộc tội và bên gỡ tội Sau khi nghiên cứu hồ sơ vụ án và diễn biến phiên tòa, Hội đồng sẽ tự đánh giá xem các vấn đề đã được làm rõ hay chưa Nếu còn vấn đề tồn tại, Thẩm phán chủ tọa và các thành viên sẽ tiến hành hỏi để giải quyết.
Việc thay đổi trật tự và nội dung xét hỏi trong quá trình tố tụng là cần thiết để tránh chồng chéo chức năng giữa Kiểm sát viên và Hội đồng xét xử Kiểm sát viên, với vai trò buộc tội, sẽ là người hỏi chính và có trách nhiệm làm rõ tất cả tình tiết của vụ án, bao gồm cả tình tiết buộc tội và gỡ tội Mô hình tố tụng hiện tại vẫn giữ nguyên đặc điểm thẩm vấn, do đó, trách nhiệm chứng minh tội phạm vẫn thuộc về các cơ quan nhà nước, trong đó có Viện kiểm sát Do đó, Kiểm sát viên không chỉ cần làm rõ các tình tiết buộc tội mà còn phải xác định các tình tiết khác để làm rõ sự thật vụ án Đối với Hội đồng xét xử, với vai trò xét xử và là người hỏi cuối cùng, nhiệm vụ của họ không chỉ là xác định đầy đủ tình tiết của vụ án mà còn tổng kết các tình tiết đã được làm rõ và kiểm tra lại những vấn đề cần hỏi thêm.
Việc ghi nhận quyền đặt câu hỏi của bị cáo đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi của họ và thực hiện nguyên tắc tranh tụng Tuy nhiên, pháp luật hiện tại vẫn chưa quy định rõ thời điểm và thứ tự mà bị cáo có thể đặt câu hỏi Để tạo điều kiện thuận lợi cho quyền này, Bộ luật Tố tụng hình sự cần bổ sung quy định về trật tự xét hỏi của bị cáo tại Điều 307, cho phép bị cáo được đặt câu hỏi cho các bị cáo khác, bị hại, đương sự và người làm chứng theo thứ tự do Thẩm phán chủ tọa phiên tòa quyết định.
Cùng với đề xuất cần bổ sung quyền xét hỏi của bị hại, đương sự tại chương
Khi thay đổi và bổ sung Điều 307, cần quy định rõ ràng trật tự xét hỏi của các chủ thể liên quan để đảm bảo tính đồng bộ và chặt chẽ Trật tự xét hỏi của bị hại và đương sự sẽ được xác định tương tự như đối với bị cáo.
Từ những định hướng trên, tác giả thiết kế Điều 307 và các điều luật có liên quan như sau Điều 307 Trình tự xét hỏi
1 Chủ tọa phiên tòa điều hành việc xét hỏi
2 Kiểm sát viên phải xác định đầy đủ các tình tiết về từng sự việc về từng sự việc, từng tội trong vụ án và từng từng người với một thứ tự hợp lý
3 Khi hỏi từng người, Kiểm sát viên hỏi trước rồi đến Người bào chữa sau đó Thẩm phán chủ tọa phiên tòa quyết định để cho bị cáo; bị hại; đương sự hoặc người đại diện của họ; người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, đương sự; người giám định; người định giá tài sản tiến hành việc xét hỏi Hội đồng xét xử hỏi sau cùng về những vấn đề cần làm rõ thêm
Những người tham gia tố tụng khác tại phiên tòa cũng có quyền đề nghị chủ tọa phiên tòa hỏi thêm về những tình tiết cần làm sáng tỏ
4 Khi xét hỏi, Hội đồng xét xử xem xét vật chứng có liên quan trong vụ án Điều 309 Hỏi bị cáo
