TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU V Ơ SỞ LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU
Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án
ĐKGDC, xuất hiện từ thế kỷ XIX, phát triển song song với quá trình sản xuất và phân phối hàng loạt tại các nước phương Tây, dẫn đến việc các nhà sản xuất và cung ứng dịch vụ sử dụng các mẫu hợp đồng trong giao dịch với khách hàng Những mẫu hợp đồng này được gọi bằng nhiều tên khác nhau như điều kiện giao dịch chung, hợp đồng mẫu, hay hợp đồng gia nhập, tùy thuộc vào quan điểm của từng học giả và bối cảnh lịch sử - xã hội Tất cả các thuật ngữ này đều chỉ những điều khoản đã được một bên soạn sẵn, áp dụng cho nhiều khách hàng tương tự; việc bên không soạn thảo chấp nhận giao kết hợp đồng đồng nghĩa với việc đồng ý với các ĐKGDC đã được quy định NCS sẽ trình bày một số công trình nghiên cứu minh chứng cho những quan niệm này.
1.1.1 Nhóm các nghiên cứu những vấn đề lý luận của điều kiện giao dịch chung
Khi nghiên cứu lý luận về ĐKGDC, các nội dung như khái niệm, đặc điểm, giá trị pháp lý, nguồn gốc hình thành và phát triển, quyền tự do hợp đồng, và điều kiện có hiệu lực của ĐKGDC là những vấn đề được giới nghiên cứu đặc biệt quan tâm.
- Các tài liệu, bài viết liên quan đến khái niệm, đặc điểm, ưu điểm, hạn chế của điều kiện giao d ch chung
ĐKGDC đã thu hút sự chú ý của nhiều học giả và nhà nghiên cứu cả trong và ngoài nước thông qua việc tìm kiếm và nghiên cứu về khái niệm, đặc điểm cũng như các ưu nhược điểm của nó.
Trong bài viết “Điều kiện thương mại chung và nguyên tắc tự do khế ước” của tác giả Nguyễn Như Phát, đăng trên Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 6, trang 42, tác giả nhấn mạnh rằng trong những năm tháng thực hiện kế hoạch, khoa học pháp lý đã cố gắng giải quyết vấn đề điều kiện thương mại chung thông qua “hợp đồng mẫu” hoặc “mẫu hợp đồng” Hiện nay, một số nhà khoa học đang tìm cách tiếp cận vấn đề này từ một khái niệm mới.
1) Nghiên cứu của tác giả Friedrich Kessker trong bài “Hợp đồng gia nhập –
Bài viết "Một vài suy nghĩ về tự do hợp đồng" phân tích nguồn gốc và sự phát triển của ĐKGDC, cùng với những ưu điểm và hạn chế của nó ĐKGDC xuất hiện song hành với sự phát triển của sản xuất hàng loạt, được áp dụng rộng rãi trong giao dịch hàng hóa và dịch vụ, giúp doanh nghiệp giảm thiểu chi phí và quản lý rủi ro pháp lý Tuy nhiên, tác giả chỉ ra rằng ĐKGDC thường thiếu sự thỏa thuận từ cả hai bên, với doanh nghiệp lớn nắm giữ quyền lực thương lượng, trong khi bên yếu thế thường không có khả năng đàm phán tốt hơn Do đó, ĐKGDC trở thành công cụ củng cố sức mạnh kinh tế của các doanh nghiệp lớn, đòi hỏi cần có biện pháp kiểm soát từ cơ quan nhà nước để bảo vệ quyền lợi của bên yếu thế trong hợp đồng.
2) Nghiên cứu của tác giả Arthur Lenhoff trường Đại học Buffalo
Trong bài viết "Hợp đồng của sự gắn bó và tự do hợp đồng: Nghiên cứu so sánh dưới ánh sáng luật pháp Mỹ và nước ngoài", tác giả phân tích nguồn gốc của hợp đồng gắn bó trong bối cảnh sản xuất và phân phối hàng loạt, dẫn đến việc hình thành các mẫu hợp đồng tiêu chuẩn cho giao dịch với khách hàng Tác giả chỉ ra rằng, trong hợp đồng gắn bó, quyền quyết định của khách hàng chỉ giới hạn ở việc có tham gia giao dịch hay không, điều này chỉ chiếm một phần nhỏ trong lý thuyết về tự do hợp đồng Ngược lại, theo học thuyết pháp lý của Đức, quyền tự do hợp đồng được chia thành hai nhóm: (i) quyền thương lượng và quyết định các điều khoản của hợp đồng (Gestaltungsfreiheit) và (ii) quyền quyết định có tham gia giao dịch hay không (Abschließfreiheit) Việc áp dụng hợp đồng gắn bó đã dẫn đến việc khách hàng mất đi quyền thương lượng trong nhóm quyền thứ nhất.
3) Trong bài “Consumer adhesion contracts and unfair terms: A critique of current theory and a suggestion” [42], tác giả Andrewa Burgess đã c những bình luận v đưa ra quan điểm của mình về hợp đồng gia nhập và những điều khoản không công bằng (Consumer adhesion contracts and unfair terms) Tác giả cho rằng một hợp đồng được tiêu chuẩn h a các điều khoản sẽ có khả năng cung ứng hàng hóa và dịch vụ mang tính hàng loạt cho các khách hàng, rất phù hợp đối với các nhà cung cấp hàng hóa, dịch vụ đại trà
4) Nghiên cứu của Alfred W Meyer trong bài “Contracts of Adhesion and the Doctrine of Fundamental Breach” [44], tác giả đề cập đến các vấn đề như khái niệm quyền tự do hợp đồng, sự hạn chế quyền tự do hợp đồng trong hợp đồng gia nhập; trách nhiệm của bên soạn thảo các điều khoản mẫu trong hợp đồng; xu thế sử dụng các hợp đồng tiêu chuẩn nhằm phục vụ cho việc sản xuất, cung ứng các hàng hóa, dịch vụ mang tính hàng loạt, sự hạn chế của các điều khoản miễn trách do bên soạn thảo cũng được tác giả đề cập tới
5) Trong cuốn Principles of the German law on standard terms of contracts, [59]Thomas Zerresnghiên cứu về nguồn gốc, lợi ích và những rủi ro trong việc sử dụng điều khoản mẫu xem các điều khoản mẫu là công cụ “lấp tác giả, lỗ hổng” trong quy định pháp luật và trở th nh “luật” giữa các bên Theo tác giả, nếu không c các điều khoản mẫu, doanh nghiệp sẽ phải đ m phán từng điều khoản với từng giao dịch, điều này gần như không thể với các doanh nghiệp quy mô lớn phát sinh hàng ngàn giao dịch
Nghiên cứu từ các tài liệu quốc tế cho thấy có nhiều quan điểm khác nhau về thuật ngữ ĐKGDC và các vấn đề pháp lý liên quan Việc tìm kiếm một định nghĩa hay tên gọi chung cho ĐKGDC là điều khó khăn do sự khác biệt về chế độ chính trị, tập quán thương mại và văn hóa kinh doanh giữa các quốc gia Hơn nữa, cách tiếp cận của mỗi cá nhân về vấn đề này cũng rất đa dạng Những quan niệm này sẽ được tác giả tham khảo và hệ thống hóa làm cơ sở lý luận và so sánh trong chương 1 của luận án.
6) Ở trong nước, trong nhiều các nghiên cứu của tác giả Nguyễn Như Phát, một trong những bài viết có giá trị cả về lý luận và thực tiễn có thể kể đến bài viết đăng Tạp chí Nh nước và Pháp luật năm 2003 của PGS.TS Nguyễn Như Phát
Trong bài viết "Điều kiện thương mại chung và nguyên tắc tự do khế ước", tác giả phân tích khái niệm, đặc điểm và chức năng của điều kiện thương mại chung, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo vệ quyền lợi của khách hàng trước các điều kiện thương mại trái pháp luật Bài viết cũng đề cập đến pháp luật về điều kiện thương mại chung ở một số quốc gia và đưa ra các kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật Việt Nam Những nội dung này sẽ được tác giả tiếp tục trình bày trong Giáo trình Luật bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng tại Trường Đại học Luật.
Hà Nội đã xuất bản sách chuyên khảo “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về pháp luật hợp đồng ở Việt Nam hiện nay”, đánh dấu những nghiên cứu sớm nhất và tương đối toàn diện về ĐKGDC tại Việt Nam.
7) Bài viết “ n về ĐKGDC của doanh nghiệp”đăng trên Tạp chí Dân chủ và Pháp luật của PGS.TS Tăng Văn Nghĩa [24], tác giả nghiên cứu các vấn đề về khái niệm ĐKGDC, sự khác nhau giữa hợp đồng theo mẫu v ĐKGDC, giá trị pháp lý, những ưu nhược điểm của ĐKGDC, khả năng áp dụng ĐKGDC trong kinh doanh quốc tế, thực tiễn sử dụng ĐKGDC tại Việt Nam, xu hướng sử dụng ĐKGDC v đề xuất nhằm tăng cường hiệu quả sử dụng ĐKGDC trong giai đoạn hiện nay Đ y l những nội dung cơ bản về ĐKGDC giúp NCS c điều kiện nghiên cứu s u hơn v l m rõ hơn về những vấn đề mà tác giả đã đặt ra trong bài viết Ở Việt Nam, trước khi LDS năm 2015 được thông qua, trong nhiều hội thảo chuyên đề góp ý cho dự thảo BLDS sửa đổi, điều khoản quy định ĐKGDC đã được các chuyên gia pháp lý, các nhà nghiên cứu đặc biệt quan t m, đ ng g p ý kiến bởi ĐKGDC đã được đưa v o dự thảo LDS năm 2005 sửa đổi Nhiều bài viết, công trình nghiên cứu chuyên sâu về ĐKGDC đã được các nhà nghiên cứu khai thác, chẳng hạn như:
8) Luận án tiến sĩ của tác giả Nguyễn Thị Hằng Nga năm 2016 về “Pháp luật về điều kiện thương mại chung – Những vấn đề lý luận và thực tiễn”[22] NCS cho rằng đ y l một công trình nghiên cứu chuyên sâu về điều kiện thương mại chung mà xét về bản chất như l ĐKGDC nhưng xét ở phạm vi điều chỉnh thì ĐKGDC c phạm vi điều chỉnh rộng hơn so với điều kiện thương mại chung Công trình nghiên cứu giúp NCS có góc nhìn khá toàn diện những vấn đề lý luận về ĐKGDC v thực tiễn sử dụng ĐKGDC trong một số hoạt động kinh doanh hiện nay Quan điểm của tác giả về điều kiện thương mại chung có nhiều điểm tương đồng, phù hợp với bản chất của ĐKGDC, l m cơ sở lý luận cho việc xây dựng luận cứ khoa học về ĐKGDC, c giá trị tham khảo để NCS tiếp tục nghiên cứu v l m rõ hơn bản chất của ĐKGDC trong hợp đồng bảo hiểm hàng hóa
Cơ sở lý thuyết và hướng tiếp cận
CHUNG TRONG HỢP ỒNG BẢO HIỂM HÀNG HÓA
2.1 Những vấn đề lý luận chung về điều kiện giao dịch chung
2.1.1 Khái niệm điều kiện giao dịch chung ĐKGDC xuất hiện và sử dụng phổ biến trên thế giới từ khoảng giữa thế kỷ 19 do khả năng sản xuất và cung ứng sản phẩm, dịch vụ mang tính hàng loạt và liên tục cho vô số các khách hàng nên vấn đề “tiêu chuẩn h a” các điều khoản của các hợp đồng mua bán đã được đặt ra Với sự phát triển của nền sản xuất hàng loạt ngày càng tiêu chuẩn hóa, các doanh nghiệp c xu hướng sử dụng nhiều hợp đồng mẫu hoặc các điều kiện giao dịch chung để áp dụng cho tất cả các giao dịch với các đối tác đơn lẻ Điều này giúp giảm chi phí, giảm rủi ro (rủi ro pháp lý: các điều khoản sau khi đã phát sinh tranh chấp được hoàn thiện và áp dụng rộng rãi), từ đ giảm chi phí cho xã hội [50] Việc soạn thảo các ĐKGDC l m điều khoản mẫu áp dụng cho các hợp đồng có số lượng khách hàng lớn, lặp đi lặp lại nhiều lần đã thúc đẩy việc giao kết hợp đồng một cách thuận tiện, nhanh chóng, tiết kiệm được thời gian, công sức cho các bên giao kết hợp đồng Do vậy, đòi hỏi bên soạn thảo hợp đồng vừa phải củng cố uy tín thương mại của họ và vì vậy cũng mang lại lợi ích cho bên giao kết hợp đồng Ngày nay, cùng với sự phát triển của giao dịch thương mại điện tử đòi hỏi phải có sự chuyên môn hóa và tốc độ cao của các giao dịch, các ĐKGDC ng y c ng được áp dụng phổ biến ĐKGDC, tiếng Anh là General terms and conditions, trong đ , “terms and conditions” được lý giải là những điều khoản, điều kiện; “general” c nghĩa l chung, nếu ĐKGDC được sử dụng trong các hợp đồng thì chung c nghĩa l những điều khoản, điều kiện n y được áp dụng chung cho các chủ thể có giao dịch cùng loại Do vậy, có thể hiểu ĐKGDC l những điều khoản, điều kiện do một bên soạn thảo sẵn có tính tiêu chuẩn, ổn định mà bên khách hàng (tiềm năng) không thể thỏa thuận làm thay đổi các điều khoản, điều kiện đ